Ihumen Sawa Palmowski
Mironowicz Antoni
Wprowadzenie
W ostatnich latach ukazały się liczne publikacje o dziejach Kościoła prawosławnego w Europie Środkowo-Wschodniej. Najnowsze opracowania podnoszą rolę Cerkwi wschodniej w historii państw tego regionu, omawiały jej status prawny i strukturę organizacyjną[1]. Wiele miejsca poświęcono stosunkom między Kościołem wschodnim i zachodnim. Nowym wezwaniem dla historyków jest spojrzenie na losy Kościoła przez pryzmat doświadczeń wybitnych postaci. Ukazanie losów wielkich hierarchów na tle dziejów Kościoła otwiera szereg nowych możliwości badawczych, skłania do stawiania pytań o miejsce jednostki w całokształcie wydarzeń.
Podejmując próbę przedstawienia kolejnej sylwetki wybitnego hierarchy Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej pragnę ukazać jego rolę w kreowaniu ówczesnej polityki wyznaniowej państwa. Po opracowaniu biografii Teodozego Wasilewicza, Józefa Nielubowicza Tukalskiego i Sylwestra Kossowa[2] oraz przedstawieniu ich miejsca w dziejach Kościoła prawosławnego pragnę przybliżyć postać Sawy Palmowskiego. Osoba ihumena bielskiego i wymienionych biskupów łączy wspólna troska o niezależność Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej oraz walka o zachowanie dawnych praw i przywilejów.
Postać Sawy Palmowskiego ma charakter wyjątkowy. Palmowski nie był biernym obserwatorem wielkich wydarzeń, ale sam w istotny sposób kreował ówczesną rzeczywistość. Jako ihumen bielski, przewodniczący Najwyższego Konsystorza Generalnego, zastępca członka Rady Najwyższej Narodowej w powstaniu kościuszkowskim miał duże możliwości oddziaływania na sytuację wyznaniową i polityczną Rzeczypospolitej. W tak trudnym dla kraju okresie reformowania państwa i obrony jego suwerenności musiał podejmować istotne decyzje o jakże brzemiennych dla losów wyznawców prawosławia skutkach. Decyzje hierarchy prawosławnego, często niezrozumiałe dla współwyznawców, miały na celu dobro Cerkwi prawosławnej i interesy państwa. Sawa Palmowski został wbrew własnej woli uwikłany w wielką politykę międzynarodową. W rezultacie stał się zakładnikiem nie tylko własnych przekonań, ale bilansu stosunków polsko-rosyjskich. W przypadku ihumena bielskiego pojawił się ogromny dylemat wyboru między lojalnością wobec katolickiego i coraz bardziej nietolerancyjnego państwa a uległością prawosławnemu carowi. Jedna i druga decyzja posiadała istotne skutki polityczne i wpływała na status Cerkwi prawosławnej. Wybór lepszego rozwiązania dla Kościoła prawosławnego nie był jednoznaczny z polepszeniem się sytuacji prawnej i społecznej jego wiernych. W sytuacji wielkiego zamętu politycznego decyzje Sawy Palmowskiego były wypadkową wielu czynników. Jednym z nich były jego osobiste doświadczenia w czasie pełnienia funkcji archimandryty poczepskiego. Sawa Palmowski postawił na współpracę z władzami Rzeczypospolitej, a zwłaszcza z jej nurtem reformatorskim.
Czy Sawa Palmowski był znakomitym politykiem, godnym stać się głową Kościoła lokalnego. Takie predyspozycje dawały mu cechy jego osobowości: niezwykły dynamizm i sprawność organizacyjna. Palmowski był więc postacią wybitną wśród społeczności prawosławnej, godnym wzorem do naśladowania. Już ówcześni cenili jego dyplomację, odwagę w podejmowaniu niepopularnych decyzji, zdecydowaną postawę w obronie niezależności Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Ukazując niektóre etapy życia Sawy Palmowskiego pragnę zwrócić uwagę na skomplikowaną sytuację polityczną i wyznaniową państwa z końca XVIII w. Tylko w takim szerokim przedstawieniu kontekstu sytuacji wyznaniowej można zrozumieć działalność wybitnego męża stanu i duchownego Kościoła prawosławnego.
[1] Proponuję najnowsze opracowanie, A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.
[2] A Mironowicz, Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997; Metropolita Józef Nielubowicz Tukalski, Białystok 1998; Sylwester Kossow, biskup białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999. Por. rec. R. Degiel, Nowe prace Antoniego Mironowicza, „Barok. Historia-Literatura-Sztuka”, R. VI, nr 1 (11), Warszawa 1999, s. 222-226.