Польскія кветкі

Тувім Юльян

---

Трэцяя частка

Першы разьдзел

І

Табе, мой Бог, пеў вецер песьні,
Калі сьвятло Ты выкрасаў.
Хаосу сьведка і равесьнік,
Табе, мой Бог, пеў вецер песьні,
Калі з хаосу ўваскрасаў
Мяцежнік хлябі ўзбунтаванай,
Улады Божай першы бард,
Гамер Генезіс, апантаны
Рытмічным рыкам сваіх скарг.
І быў такі парыў стваральны,
Такі быў пра-віхуры гімн,
Што веліч водаў бура-хвальных
У бераг б’е прыбоем злым;
Дагэтуль – эпік, летапісец,
Вайны стваральнай ветэран,
Дзед-вецер тым пачаткам трызьніць,
Буяны любіць ураган.

Так трагік, патрыярх актораў,
Што ў каралях грымеў гадамі,
Жыве да старасьці ў згаданых
Стыхіях драм пяціактовых:
То ён сярод гнілых балотаў
З старэчай роспаччу, юдольлю
Пад акампанемент грымотаў
Трасе кудлатай галавою,
Кляне з тужліваю мальбою
Сваё няшчасьце і нядолю…
То ён, заплаканы, зьнябыты,
Над целам донечкі забітай
У жальбе енчыць без патолі,
Хрыпіць, жахаецца і просіць:
“Ніколі! Не! О не! Ніколі!”
“Ніколі!” – трэці раз галосіць.

І паміраў. І тут жа скора
Уваскрасаў на буру “браваў”.
Пасьля ўжо з Глостэрам, Эдгарам
Ды графам Кентам і суфлёрам
Ішлі на чарачку да Моўшы.
О, дзе ж вы, Ліры, дзе Шэксьпіры!..
Цяпер ён рады за тры грошы
Даць “вечар гумару й сатыры”
У рэстаране местачковым.
Вось ён за столікам, над міскай,
У пінжачку старым картовым
Гасьцей чакае. Дрогка цьміцца
Са столі груша-соракватка
(Ты помніш, як гарыць лампадка
На покуці?..). З падвывам гучна
Вятрыска шлопае аб дах,
Афішы рве… Вой ліхата…
Меў рацыю пан Гогаль: “Скучно
На этом сьвете, господа”.

Усё было, як Бог наказваў:
На ўсю сьцяну пано-карціна,
Ружова-шакалада-сіне –
Дальтонік з пэндзьлем фарбамаза;
Чарот у сажалцы, наяда,
За ёй шырока – панарама:
Вятрак у полі і грамада
Развалін грэчаскага храма…
Яшчэ настольніцу Бог справіў
Пад геаграфію ўсіх страваў:
З Суматрай шчаўя, Крытам морквы
І чорнай кавы Морам Мёртвым…
Яшчэ ў меню зь нябеснай кухні
Быў боршч, быў шніцаль і быў крупнік,
Расольнік, смажанка і скварка,
І мяса – з косткай і кавалкам
(Зь якое, косткі, ўсім гурманам
Крыві шляхетнай, альбо паннам,
Калі з рышпектам больш-менш-крышку,
Наплешча кельнер мозгу ў лыжку)…
-- А той буфет! “Буфетыяду”
Я напісаў бы! Песьняў процьму!
Вось бы сучасьнікам даў яду
(А на патомкаў ня выходзьму!),
Бо тэма ж!.. Ат, на густ усякі
Напомню збольшага прысмакі:
Ружовыя лісьцінкі шынкі
Пад пудрай перцу. Палавінкі
Удоўж пакроеных яечак,
З каляндрай рыбка, сыр авечы
І паляўнічыя каўбаскі
(О вэнджаньня ты ж пробны камень!),
Падліва з хрэнам, соўс татарскі,
І паляндвічка, і салямі,
І вантрабянка на талерцы,
І тонкая, як скрут гадзючак
На пні трухлявым пасьля кучак –
На сонца выпаўзьлі пагрэцца;
І рыбка хрумсткая – з падачай
Пад карнішон, пад марынады,
Ці студзень з ножкаю цялячай…
Што, разабрала? – Дайце рады!
Альбо… Не – напасьледак… Шкалік
Жытнёўкі чыстай, як крышталік
(Ды каб халодненькай, спацелай,
Каб аж саменька ў рот хацела!..).
На закусь – ён, душа спакусы,
Ікра гаротных, мёд на вусны,
Бяссонны друг начэй Лукула,
Малітва бульбачкі з цыбуляй,
Малочны братка рыбных паняў,
Ён – Сьледзь, утомлены ў сьмятане!!!

…Ёсьць і ў Нью-Йорку той ласунак.
Я ўжо і чарку браў пад сьледзя –
Ні сьледзь, ні чарка ў рот ня лезе,
І сьледзь ня той, ня той мацунак,
Ня той буфет, ня тая хватка,
Ня той і я… Бо то ж бо, братка:
І сьледзь, і чарка толькі ў Польшчы –
Нам і наедак і смакошчы!
Там і бяз чаркі зьесца сьлізка,
Там і буфет! І Бог там блізка!

Бог наказаў яшчэ, каб зьведаў
Ён страху сьмерці напасьледак,
Каб нудзіўся часінай шарай
І лыжкай бавіўся бляшанай
(Ты ж памятаеш іх: такія
Бяз бляску, лёгкія, крывыя…),
І чым тут запярэчыш лёсу,
Калі ўжо так наканавана,
Каб недакуркі папяросаў
Тушыў у сьпітках чорнай кавы;
Чакаў авансу з ганарару,
А conto зьеўшы ўсю вячэру;
Сачыў, як стрэлкі ў чвэрць дзясятай
Даюць дыяметр цыферблата,
Калі абвешчаны пачатак
А восьмай роўна; бачыў з твару
Шкадоблівасьць афіцыянта
І ўсьмешку строіў вінавата,
Калі буфетчыца вачыма
Яго пагардліва акіне
І зноў уткнецца ў “Мейске кіна” –
Ў “Парады пана Іга Шыма”;
Лічыў гадзіны адзіноты
Сам-насам і з душэўнай крыўдай
Навыварат у люстры бачыў
Аб’яву: “ЧІВОНІВДЮЛ КІВДЮЛ
ЫРЫТАС І УРАМУТ РАЧЕВ”,
Афішу нэндзы і пустоты…
Ніхто ня прыйдзе ўжо: узьвея
Даўно на вуліцы шалее,
Усё пустошыць навакола,
Зграбаючы ў сумёты сьмецьце,
І ў капішоне сьветлы месяц
Плыве, як ветразь, над касьцёлам.
…Бывае, што адвечны вецер,
Дачалавечны, пяе песьні
Пра Аднаго – Кагось – Няўдальца –
Расчараванага – Бывальца –
Няшчаснага – як найбалесьней
Табе, мой Бог, сьпявае песьні.



Ня ў Сончы, не ў згаданы вечар,
А іншы вецер захалусны
Дзьмуў над Піліцаю стовусна
І ў настальгічнай жальбе енчыў
З напорам сілы божай ночы;
Выў па-біблейску чыстым псалмам,
Стагнаў і ўсхліпваў, як прарочы,
Ў танальнасьці высокай, вешчай,
Заводзіў дантаўскім харалам,
Што, каб гучаў ён з тэкстам, вершам, --
Была б Уейскага паэма:
“Як ныў, як жаліўся Ярэма,
Што на шкале сярод масьцітых
Паэтаў польскіх ён забыты”.
А вецер быў такі: ў эфекце,
Танальнасьці, узроўні, жанры…
Прабачце, Вецер і Паэце,
Што суадношу вас. Паверце,
Класіфікацыя – ня жарты.
Узьнёсла жаліўся ў нябёсах,
Цьвярдзеў, як посах, з рыкам падаў,
І на зямлі па-людску гойсаў,
І рассыпаўсься дробным вершам,
І дзён астатніх лістапада,
Як жаўталіст, зьмятаў у сьнежань.
Яшчэ выдурніваў блазноты,
Бо ўнізе вецер -- без работы,
Ён на зямлі адно сваволіў:
То вапну, тынк страсаў са столі,
То расьпіраў у вокнах шыбы,
А то скуголіў злосна юшкай
Альбо грымеў пустой кадушкай
Аб ганак выстылай сядзібы,
Ці ў рытмах існага паэта
Брынчаў збанкамі на штыкетах…

У тую ноч Анэлька - - -
Го, малая!
Трынаццаць год! А не забыла
Аптэку, грот, пажар, магілу?
Як падрасла, як забуяла!
А помніш “вока”? Помніш цені?
А наш дзядуля-летуценьнік?
А пані Бельска? А пан Каміль?
Нябось, яшчэ бальзамам пахне?
Маўчыць Анэлька, шэпча ўпотай
Крыху таўсманымі губамі,
Схіліўшыся… А што там? Што там?
О Божа, кніга? Сярод ночы?
А пакажы!
Глядзіць у вочы,
Трывожна сочыць, кнігу моўчкі
Хавае.
Адбіраю.
Зрэнкі
Агнём успыхнулі ў паненкі,
І са сьлязамі кажа злосна:
“А пану што?.. Я… проша пана…”
“Ды што з табою? Гэтак позна,
А вочкі сьлепіш над раманам?
Я так баяўся, што пачнецца,
Што гэткім нечым адзавецца,
І вось прыйшло; ці не зарана?..
Навошта?.. Як? І трэба ж – зараз,
Якраз праменьчык твой забліскаў
У ноч уейскіх дзьмух-вятрыскаў,--
Анэлечка!!.”
(“Кароткі нарыс
Гісторыі Расіі”).
Чарнілам:
“З бібліятэкі Р. Каміля”.



Канец сусьвету і прыходу,
Нябесных цел і бедных людцаў!
Ад ветру сто разоў прачнуцца,
Бурчаць і з галавой – пад коўдру!
Начны млын круціцца, пытлюе
Пусты жарон скуглу людскую
І, нібы шабаснае кола,
Гудзе і сьвішча ля касьцёла.
Зірні ў акно: па сьценах храма
Вандруе бледненькая пляма,
Шукае, мацае, а знойдзе
Шчарбінку на сьвятой іконе,
Адразу ж пэндзьлікам і пройдзе
Рука ў сьвятле і ў змроку ўтоне.
А плямка сьветлая, якая
Праз цемру зь ліхтара страляе,
Вісіць на сэрцы херувіма,
Як ладанка. Дзядуля сівы,
Садоўнік, воін легіёнаў,
У гэту ноч якраз наладзіў
Інспэкцыю ікон, анёлаў
У райскіх шатах, райскім садзе;
Прычоскі строіў, ясьніў вочы,
Насы адбітыя надточваў,
Збавіцелю крывавіў церні,
Бяліў лілеі цноты Дзевы…
І раць нябесную пазлацваў
Прысяглы служка, небазнаўца.
Залез высока на драбіну
І сам сабе пяе паціху:
“Квецік размарыну!”
Ды затыкае ў херувіме
У воку белай глінкай дзірку –
(Душу й сьвятому выме куля!) –
Пяе фальшыва, хоць прачула:
“Квецік размарыну,
Разьвівайся, квецік!..”
І ў самай змрочнай, затхлай нішы,
Дзе ржавы Спас на трухлым крыжы
Паўвеку ў пыле церпіць мукі,
Прыклаў Дзяверскі рупна рукі:
Абтрос вянкі, дадаў дэкору,
Паправіў купінкі чабору,
Прадзьмухаў верасу былінкі,
Мазнуў дзе вапны, а дзе сінькі
І бронзай асьвяжыў пялёсткі
Бясьсьмертнікаў сухіх і шорсткіх
(О кветкі-муміі, о сьмецьце!
Жыцьця ілюзія, дурнота,
Бязмэтнасьць, марнасьць і пустота –
Як я і ўсе і ўсё на сьвеце!)—
І нават там, ля круцыфера,
Каля пліты, зь якой час выжраў
Імя дарыльшчыцы на веру
“Дзяверска Эва” – каля крыжа,
Калі ён кленчыў перад імем
І сьлед зацёртых літар гладзіў,
Пацалаваўшы прах, Ігнацы
Тылінкаў: “Квецік размарыну!..”
Так кожны пра сваё дуэтам
Сьпявалі двое: майстар зь ветрам.
Сьпяваў іерыхонскі вецер
Пра вечнае ў бясконцым сьвеце,
А чалавек, наш пан Дзяверскі –
Пра размарынаў сьціплы квецік;
На золку песьні іх аціхлі –
Настаў паэмы Дзень Вялікі.



Да дня віхура трэсла горад,
Зямлю выпыльвала дачыста,
І лістапада стылы холад
Сушыў сьвяточна і ўрачыста.
Аж грудзі выдзьмуў сабе вецер,
Пакуль прыгнаў дзень яснавокі –
І ўжо халоднай дзідай меціць
Зямельку сонца праз аблокі,
Рака прыцішыла бег сіні,
Сцьвярдзела гразь у каляіне,
І ўсім карціць каўзнуцца трохі
Па лужыне празрыстай, гладкай,
Калі так смачна звонам крохкім
Пахрупвае лядку аладка.
І як жа міла ў хрусьце спорым
Пад цяжкі поступ ботаў дзеда –
Зьвіняць зноў шабелькі і шпоры,
І лёткі пошчак ножак: гэта
У палатняных лёгкіх тэпцях
Паненка, козачка Анэльця,
Ідзе, зусім як не малая,
Дзядулю ў ножку патрапляе.
Сам, хоць прабавіў ноч у працы,
Бадзёра тупае Ігнацы
І, як заўсёды, як зазвычай,
Пад нос ціхутка штось мармыча,
На неба ўдзячна паглядае,
І радасьць у вачах відна ўся,
Што, дзякуй Богу, дзень удаўся,
А ноч была – ну, чыста шабас…
Якраз назначана імша ў нас
У храме сёньня за Айчыну,
За волю… Птушачка сьпявае
На дрэўцы: “Квецік размарыну!”
Дзед крэкнуў. Аж запахла маем.
Ідуць далей, душа халоне
У звоне шпораў, шабляў звоне.

“Дзядуня, -- пачынае ўнучка,--
А татка… (аж на сэрцы гадка,
Як толькі мова пра паручніка,
Пра бацьку), …слухай, мабыць, татка
Ужо б дабраў да генерала.
А што? Нябось, сягоньня сам ты
Ягонай слухаўся б каманды!
Што, не? Няпраўду я сказала?
Ён генерал, такі – вусаты,
А мы з табою – два салдаты,
Ішлі б сабе… Шкада мне таты…”
“А, кінь пустое, не мялі нам…”
Ды кол асовы ўбіўся клінам:
“Вой, што сказала мне, дзядуля! –
Замора тая, Еўка Гдуля,--
Кажу ёй сьмехам: “Рыжа-дзеўка…”
“А ты – маскоўка!” – кажа Еўка.
Так раптам, згопалу, зьнянацку,
Так зь дзіва добрага, як цацку,
Паднесла скібачку дзявуля!
Зьняў шапку, выцер лоб. “Вучыў я
Ці раз… каб не чаўпла, дзяўчына…
Ну й дам я гэтым вашым Гдулям!..—
Ты – ПОЛЬКА! Вось! Запомні толкам!..”
Зірнуў на губкі: як матуля!..
…А шабляў, шпораў звон навокал…
Падняў галінку, круснуў, кінуў,
Капнуў нагой.—“Ну добра, досыць…”
І зажурыўся… Успаміны…
Бо гэты звон і хрупат лёту…
І той расказ жахлівы Зосін…
Як несьлі… Як сярод народу
Ішла яна зь дзіцём у лоне
У хрусьце гэтакім і звоне…

Пракуда – губкі падабрала,
Усьмешку зьедлівую склала
І строга, чынна (падражніцца
Хацела зь дзедам – от дурніца!)
Парадна – крокі выбівала.
Дачка нябожчыцы-салдаткі,
Вачэй пакеплівыя браткі
На дзеда кідала Анэля:
“Ну, хто так ходзіць, пехацінец!
Во так во ходзяць!” – Тут гасьцінец
Дзядуля раскусіў: “Эт, шэльма!—
Ён злосна сыкнуў: -- Чорта ўколе!..”
“Што, дзеду?” –“Цыць!” – ужо ў касьцёле.
(Стары меў рацыю, напэўна!)


ІІ

Зімой, маладзіковай ноччу
Пачуў на вуліцы я ў Лодзі
Крык блудніцы, юрлівай плоці:
“Гарррадавой! Сьвяты Ісусе!”
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Пасьля ног тупат, крыкі ў сьвісьце…
Ты бег з ратункам, Езус Хрысьце.

Глыбока ўзрушаны ў сьвятыні,
У рымскай слухаў базіліцы
Я набажэнства на латыні,
Калі смуглянкі-маладзіцы,
Усе ў карунках, як камеі,
Рахмана сталі на калені
Перад Тваёю таямніцай.

У Рыо Ты на Каркавада
Стаіш каменнаю грамадай
З раскрыжаванымі рукамі;
Удзень Ты – крыж, уночы – дзіва:
Бог, Крыж і Чалавек над намі,
Ты сьвеціш яснасьцю і сілай.

Калі я з Рыо плыў у Штаты,
Стаў сьведкам службы сатанінскай:
Імшою правіў чорт патлаты
(Калісьці д’ябал з гэткім пыскам
З дрымотлівага выплыў чаду…).
А тут быў чорны арцыбіскуп
З Конрадавага Трынідада.
Крычаў: “O Lamb of God! Redeemer!
O Lord!” З Тваім на вуснах імем
Маліўся аб надзённым хлебе.

Але што болей і што лепей:
У Польшчы – простым “пахвалёным”
Штодня вітаюцца мільёны!
А бязыменна, бо – ВЯДОМЫ
Ты імем падразумяваным!
Ды як! – “Навек-вякоў і аман!”

Найбольшая з усіх пахвалаў –
Што ўжо імя Тваё ў народзе
Уздыхам і вітаньнем стала,
Назоўным імем дабрахоці!
Вялікі гонар! Стацца імем,
Што ўжо з прасэнсам разьяднана!
Бяспамятным стаць успамінам
І быць героем без рамана!
Расьце той гонар! Зор сягае!
Бо ў німбе зорных казак, міфаў
Зазьзяў нябесных сфер кумірам…
Здавалася б, што ня бывае
Пашаны, моцы па-за краем,
Калі на кожны крок твой, слова
Паданьне новае гатова.
Адзінай славы знаю праўду:
Калі дух думкі ЧАЛАВЕЧАЙ –
Найдасканалейшай і вешчай,
Над міфам здабывае ўладу –
А Ты ж сьмяротны, Ты сын наскі --
І потым фантастычным братам
Легенды робіцца і казкі…
Як памяць робіцца абрадам.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
І ў тым ёсьць праўды падаплёка,
Калі ўладар на суд пакліча
Паэта вешчага, прарока:
І вось страла каварнай кары,
У сэрца ўцэліўшы ахвяры,
Наскрозь б’ючы пра-морак шары,
Пакажа іскрай ЦЬВЕРДЗЬ глыбока.


ІІІ

Задуха ў храме, нібы ў склепе,
Галечы выхук з сотняў вуснаў;
Алтар і строгі твар Ісусаў
Ледзь бачацца праз навісь пары
У цьмяна высьветленым нефе…
Яна ў смузе, на бледным твары
Крыху прыплюшчаныя вочы,
Крыху замглёныя, і сочаць,
Як у густым плыве аблоку
Алтар зусім навідавоку,
А ў цьменьні зорных сьвечак поле,
Загон мільгае калыхлівы,
Праз сьлёзы бачыць навакольле
У кветках-сполахах каліны…
Навошта сьлёзы? – Змрок, задуха,
Любоў, дзівота, жальба, скруха,
Закалыхалі… (Не дзяўчына
З ашклёнымі тугой вачыма
Такія словы мае ў мысьлі,
А мне яны ў сьвятле павісьлі
У залатой імгле, як схемы,
Іх я выказваю з уласнай
Ацэнкай, мне прыблізна яснай;
Бо я ж складаю лёс паэмы,)
Жаль-Жальба-Жаласнасьць-Жалоба.
А як жа скруха, і шкадоба,
І міласэрнасьць?.. Мілажалем
Назваць, калі чульлівасьць хваляй
Захліствае бяз дай прычыны?..
Што ж, будзь славянскім Мілажалем,
Агонь салодкіх сьлёз дзяўчыны!
Як на палетку сярод пожні
Стаіць, як Божы перст, дзіванна,
Так і сярод сялян пабожных,
Яна ў іх зельніку – як панна,
Стаіць, як сьвечачка ці кветка
Сярод гаротнага палетка
У мілажальнай прыгажосьці
І ціха шэпча Богу штосьці…
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Дзед штурхае: “Укленчы!” – Кленчыць,
Каб стаць ужо з усім суцэльным
Пакорным тлумішчам касьцельным,
Што стогне, хліпае і енчыць
І ў Маткі Боскай сьлёзна просіць
Вялікім дзівам выліць ласку –
Даць вечнасьць у бясконцым бляску,
Надзённага даць хлеба ўдосыць,
Скажоныя балбоча назвы
Убогіх вёсачак у Азіі,
Імёны рымскіх ваяводаў,
Ліхіх захопнікаў, салдатаў,
Яўрэйскіх цесьляў, тарбахватаў,
Бо ў сэрцы, там на дне, пад сподам
Люд цьвёрда верыць: толькі вобраз,
Вось гэты самы, зробіць добра,
Ўратуе ад вайны і зводу…
І дзіва зьдзейсьніць нямінуча –
Пашле ўраджаю і прыплоду.
Ударыў звон – і на іконах
Анёлы сьцепнуліся сонна.
Як зьвераня ў мяшку, якое
Паўзе, грабецца, бы сьляпое,
Так тлум сялян адным парывам,
Адным мяшком папоўз імкліва,
Яшчэ на крок, на пайкалена
Да алтара; нібыта хлеба,
Яны благалі чараў боскіх,
І ў тварах іх такая сіла,
Такая моц на іх застыла,
Нібы іх высьніў Раствароўскі,
А рэжысуру даў ім Шылер.
Вось вам тэатр. Пятра сьвятога
Іграе трупа сярод храма…
Дык брава!”, “біс!” тэатру Бога!
Містычна, страшна і сурова
Адкрылася пралогам драма.
На сцэне жудасьць. Сын Юзэфа
І Мар’і з Длускіх – дабрамысны
Бландзін ружовы і азызлы
Гадоў пад сорак, Адам Стэфан
Камода: знаўца сьвят касьцельных,
Аматар шахмат, знахар дзельны,
Падпісчык даўні на “Кур’ера
Варшаўскага” (а ў пэўнай меры
І супрацоўнік: бо ў нядзельным
Дадатку, год таму зь дзесятак
“Што могуць кветкі” быў артыкул
Пад псеўданімам “Адам Зельны”;
Даводзіў, што настойка з братак
Кроў ачышчае. А аптэкар
На гэта рэпліку даў зь ядам:
Што так, мой пане Зельны Адам,
Што даў мільёнам рады лекар,
Ды толькі “справа ад Адама
(Зласьлівы хлюст!) апрабавана,
Праверана і ўсім вядома,
Што на заразу часу шкода,
Што новы Адам наш…” (Камода!)
І так далей. А назва: “Бона
Сканала перад сьвету сконам”.
Ды рэпліку ня друкавалі,
Сьцяліся, бачыце, зь нічога,
А пасварыліся навекі:
Аптэкар зрокся веры ў Бога,
А ксёндз – паслуг яго аптэкі.

Студэнт-тэолаг наш – з прычыны
І нечаканай і заўчаснай,
Бо з кніг людскіх, бо з працы ўласнай –
Меў нейкі посьпех таямнічы;
І стаў пасрэднікам Камода
Між сонмам Божым і народам.
Ах, праўда! Што я! Гэта ж права
На адпраўленьне актаў боскіх
Біскуп Кучынскі даў у Плоцку,
Сын адваката Станіслава
І Апалоні з Вазьнякоўскіх…
І так далей гуляла слава…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І вось у лёхах дзён шалёных
Першасьвяшчэньнік б’е паклоны,
Рыбак-гаротнік галілейскі,
Перад Мяцежнікам з усходу.
На сцэне дзіва. Ксёндз Камода,
Адзеты ў цяжкі плашч халдэйскі,
Іграе з Шымкам чарадзейскі
Сьпектакль яўрэйскі – на лаціне.
Характар рэчы – сімвалічны,
Цудоўная ідэя гіне
У фіміяме паэтычным,
У поце… у кадзільным дыме… --
Зайбойства з мэтай палітычнай.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Бо так ужо агню ўласьціва,
Што ў ім усё – людзям на дзіва:
Як зорка робіцца заранкай,
Як Пяруном стае маланка
І як агонь бунтоўны духаў
Людскога сэрца жар раздзьмухаў
Паэт у буру з анічога!—
Як у агні душа згарэла –
Так чалавек зрабіўся богам,
І так царква на карак села.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Канчаецца сьвятая праца
Слугі й вясковага прымаса.
“Ite, missa est”. – “Deo gratias”.—
Дуэцяць дыскантам і басам.
Ялейна ксёндз схіляе голаў.
І не, каб грозна ў твар забойцу
Шпурнуць агонь і з гневам словы
“Placeat tibi”, ён на Тройцу
Зьвяртае гэтую ідэю,
Абы каб драмы выкананьне
(“Obsequium, servitutis meae”)
Знайшло нябеснае прызнаньне…
Благае, manibus prostatis
“Ut sacrificium quod oculis
(На вочы) tuae majestatis
Indignus (варт-няварт) obtuli
(Пакінуў ці прынёс я) tibi
Sit acceptabile: mihique
Et omnibus, pro quibus illud
Obtulit, sit, te miserante,
Propitiable…”
Так наш платны антык
Перад Мяцежнікам Вялікім
На мове кесараў кугікаў.



А ў храме цесна, ў храме душна…
А ў храме беднасьці кадзіла
Ахвярным дымам начадзіла;
І дух людскі, угрэты целам,
Запалам веры, модлаў жарам
Праз поры вольна пыхаў парай,
Дыміліся адтала рызы –
Не прадыхнуць, нібы ў парылцы;
Цудоўна словы адгучалі
(Бязь “бісаў” у глядзельнай зале!)
Фіналу… “Et verbum caro factum“
І ўжо – канец містычным актам.
І вось Актор асатанелы
Сядзіць у рызьніцы спацелы,
Абмахваецца епанчою,
Сапе, зяхае, ледзь з душою.
Ды, ахалонуўшы, у скрусе
Ўздыхнуў, шапнуў: “О мой Ісусе!”
І зноў “О мой Ісусе!”, быццам
Ня мог ні верыць, ні дзівіцца,
Ні дзівавацца, ні зьдзіўляцца,
Шчыкнуў сьцягно, шчаку памацаў,
Не, дзе ж тут сон? “О мой Ісусе!”

Ці ў тым уздыху не пачуўся
Табе матыў, чытач музычны,
Прыслухайся, дай ласкі-ўвагі,
Бо я дык чую так прывычны
Напеў старога бедалагі.
Мне рэхам: “Квецік размарыну…”
Ачуўся ксёндз і кажа Шымку,
Які з рышпектам самавітым
Сцэнічным пёкся рэквізітам:
“А скокні, козьлік, на хвілінку
Да Гершля, малачка мне ў слоік
Хай цыркне каліўца якое,
І ці прыслалі з Тамашова
“Кур’ера”, папытай мусова.
Ну, ножкай, ножкай, бо ахрып я,
“Кур’ер”. І слоік не расхліпай!..”

І, пальцам длубаючы ў вуху,
Ён задуменна ў шыбу вочы
На поле зьзяблае ўталочыў,
На дзень сьвяточны і прыгожы,
Ядроны, дужы, асавелы,
Як помнік славе адшумелай,
І мовіў ксёндз: “Ну што, твор Божы?”
Яго імгненьне ледзь кранула
І, не пачаўшыся, заснула.
А дзесьці там, з-за агароджы,
Сваё, казінае, ў нябёсы
Бэбэкалі на пашы козы.

Касьцёл накашляўся, начхаўся,
Наперхаўся і насмаркаўся.
(У тым канцэрце асабіста
Я вылучыў бы і саліста –
Каго? Вядома!) Гаспадынькі
Сьлязой душу зьлілі Прачыстай,
Журботна выклялі спакусы;
Гаспадары: Дразды і Бінькі,
Галоткі, Ступкі, Клосы, Браткі,
Мізэры, Нэндзы і Салаткі,
Абцёршы рукавамі вусы,
Старым прадзедаўскім звычаем
Сусед суседу пазычае
Сякіх-такіх навін-прысмакаў;
Ужо сёй-той губамі цмакаў
Ад тых падсэнсаў, асанансаў,
Ад тых намёкаў і нюансаў,
Ад розных “кінь жа”, “ну”, “а ну ж бы”
(А гэта ж бо – праявы дружбы,
Зачыны пробныя гаворкі),
Ужо і рой малечы жвавай
Усюды ласы да забавы
Даўно нагойсаўся між лавак
І знудзіўся як на паморкі,
У нават мамчын той удалец
Налепятаўся, як кітаец,
І сьпіць ля цыцкі ў Божым доме,
Шчасьліва смокчучы свой палец…
І вось ксёндз Адам на амбоне.

Сьвяточна сонца слупам пылу
З акенца ўніз касьцёл прабіла,
Прамень пылінак прамяністых
Як мірыяды зыркіх іскраў
У мітусьлівым іх памкненьні.
Задуха. Плашчык на калені
Паклала, зьняўшы, сьціплы, шэры,
Крыху паправіла каўнерык
І грудкі з маладым налівам
Прыгожа, горда акругліла;
А праз туман, смугу касьцёла –
Тапазы сьвечачак наўкола…
Грамнічных сьвечак і духоўных,
Ад сонна-казачнага дзіва
Хай трохі з жалем, ды шчасьліва
Вядзе вачыма да амбоны
Цудоўна-статная бярозка,
Глядзіць, як Суламіта, дзёрзка.

Ад лета гэта ўжо ў ёй сьпела…
Калі ў рачных купала водах
Яна абуджанае цела,
Дык зь цёплай, ласкавай пяшчотай
На хараство сваё глядзела
І ножкі гладзіла любоўна,
І – з захапленьнем і дзівотай –
Таемную акругласьць лона,
А постаць у вадзе крыштальнай
Так цешыла, што натуральна,
Непазнавальнай прыгажосьці
Яна крычала шэптам штосьці
(Запомнімце ўласьцівасьць гэту!)—
Бязгучны гімн страсьцям раптоўным,
Бязладны вадаспад імпэту,
Жаданьняў, просьбаў малітоўных,--
Аж я сказаў бы, што смуглянка,
Як Саламонава каханка,
У сад сваёй красы цудотнай
Зноў кліча любага пяшчотна:
“А грудзі, як блізьняткі сарны,
Што пасьвяцца сярод лілеяў,
Крыніцы з гор крутых Лівана
Плывуць пад корань з жыўным глеем.
Зайдзі ў духмяны сад, каханы,
Маімі ласуйся пладамі!”
Ня гэта песьня над ракою,
Бяз гэтых слоў, але з такою
Прыблізна музыкай-ігрою –
Бо яблычка ад дрэва блізка,
З гальля якога ўжо забліскаў
Той самы зьмей, той гад паўзучы,
Лісьліва-ўгодлівы, шыпучы,
З панадна-радужнай лускою…
Алтар стаў раптам залацістым
Пухнатым дрэвам пышналістым,
І зь вецьця пругкі споўз вужыска
У фасфарычных яркіх іскрах –
Плод успаміну, плод сасьнёны,
Туманам памяці альсьнёны –
Па шаўкавістай, прамяністай
Лістоце дрэва, джалам пырскаў
Шумлівай пенай п’яна з пыска,
Пружынай дрогкай поўз наперад
І выпадамі цела спрытна
Будзіў салодкай прагі ўверад,
І ў пераможных ямбу рытмах
Плёў свой тугі падступны нерат.
Нібы бырозка, калі месяц
Яе рукамі ночы песьціць,
Аж выкрасаецца з срабрыстай
Сваёй бярозавасьці чыстай,
Так і ксяяндзу – нябескай, боскай
У дымцы пырснула бярозкай
У вочы. – “У імя Айца
І Сына і Сьвятога Духа…”
Зьвязала стужку бантам-крыжам
І ўжо з гарэзьліваю скрухай
Малітву слухае, ня дыша.


IV

Час – стужка сну. На стужцы соннай—
Мінаньне. Сьню й лячу ў прадоньне
Секундамі, што твораць цела.
Секунда-ўдар… Распалавінены
Няспынны бег, і ўжо я ўклінены
Між успамінам і надзеяй,
Між будучыняй і мінулым.
Даўно ўсё гэта адляцела;
І вось прыйшла і абярнула
Ў касьцёл былы тэатрык ценяў.
Калі згары Бог раптам вымкнуў
Жаўтлявы сноп сьвятла праз дымку –
І засьпявала ўсім на дзіва,
Шаптала ножкамі, плячамі
Перад панамі гледачамі
І аддала іх празе хцівай
На сальна-пошлыя здагадкі
Грудзей крылатыя блізьняткі,
І праплывала ў млоснай вабе,
Як іскра плаціны, панадна,
У шчыльна ўціснутым ядвабе.
О, як выразна, як наглядна
Часамі ў зьявішчы прагляне
І даўні той алтар касьцельны,
І на амбоня ксёндз спацелы,
І ў цесным тлумішчы сяляне…
Ня з набажнасьці забабоннай
(Ня закід добраму актору!)
З душы павеяла амбонай,
А як бы ад удару току,
Ад падсьвядомага паўтору:
Усё ж было на белым сьвеце,
І сьпеў “…імя Айца і Сына”,
І грудкі пружыла дзяўчына,
Як тут “The Whisper Dancing Lady
Nelly Devera…” (Не ў газеце,
А ў Брукнера пад знакам “дзевер”;
Чытай і вер яму наперад.)

Сама Анэлька цуд сцэнічны
Ўвасобіла ў задуме танца…
Хамар назваў яго “шаптанцам”,
Шэдэўрам харэаграфічным.
Калі нырала ў плынь матыву
Альбо рашуча супраць плыву
Ступала зграбненькаю ножкай,
І ад музычнай кроплі кожнай
Дрыготкай зорачкай мігцела,
Тады срабрысты шолах цела
Дасерабрала шэптам лёгкім
Мелодыі ледзь чутны, крохкі
Палёт па ўсхваляванай зале…
Такое дадзена і хвалі
Марской, калі срабрысты месяц
З прадоньняў чорных паднябесься
Ён плёскат глянцам прыцярусіць –
І хараством душу спакусіць.
Ды танец той, як у газеты
Пісалі “знаўцы-рэцэнзенты”,--
Ня быў “Пантэрай”, “Дэманітай”.
Ні “Жрыцаю несамавітай
Любоўнай страсьці”, ні “Псіхеяй,
З жаданьняў сплеценай і зьмеяў”,
Ні “Сфінксам прагі яе ўласнай”,
Бо ня “вілася сладастрасна”…
Ні “таямнічай”, ні “адкрытай” –
Была папросту – знакамітай!
Сказаць, што танец – “летуценьне”—
Пакрыўдзіць аўтара; на сцэне
У рухах вынюансавана
Атаку рытму танцавала!
А як цьвяроза, як дакладна,
З суровай вернасьцю, ашчадна
Пачуцьці ўкладвала ў акцэнты,
Калі таптала дошкі сцэны,
Калі шаптала нявыразна
У такт палёту ножкі страснай!
І вось мазурка, вось царыца
У ртуці жэстаў, слоў іскрыцца6
Сірэна льсьніцца трапяткою
Усьмешкай, срэбранай лускою,
І толькі іскра ўсьмешкі-зьмейкі
Ад вуснаў прамільгне пад вейкі,
Нібыта кажа: “О, як пекна!” –
І ўжо рассыпалася ў шэптах.
Мазурка – алгебра, рашэньне
Яе, палёт і захапленьне.
І вось калі з прыціхлай залы
Яе прашыюць вачэй стрэлы,
Зь мінулага сплываюць хвалі,
І прывід млосна-набалелы:
Глядзіць з амбоны служка божы
(Як гэты вось у фраку з ложы!),
Галосіць: “Бачыце, ўваскрэсла!”
І загалосіць; можа, ў крэслах
Галосіць зала? – Адчувае
Дзядулеў плач яна ў мазурцы,
Цень скача у стралецкай бурцы
Рукою трапяткой хапае –
Дзядуля! – і рукой сьціскае,
І ў вібрацыйнай кумільгоце
Амбоны, танца, рампы, залы
Гром голасу на верхняй ноце,
За ім ціхуткім шэптам: “Стала
Зноў слова целам…”
“І зь літасьцю прыйшла Царыца
Кароны Польскай… А зямліца
Манархаў прыняла пабітых,
А воля нам!” Аж затрымцела
У зале публіка, нібыта
Палетак хвалістага жыта
Нязжаты і забыты:
Такі ўзяла разьбег, як быццам
Хацела, прагнула папросту
У мора кінуцца з памосту,
Жыцьця агорклага пазбыцца –
І ўсьмешкай раптам акілзала
Свой лёт і публіку ў палёце
(У міг, калі над цёмнай залай
Шумок захопленасьці пройдзе,--
Як любяць зоркі і куміры
“Шумок у зале”!), Ўчула голас
Ксяндзовай казані, як колісь:
“За мучанікаў нашай волі,
Чые магілы ў чыстым полі
Сярод бяскрайняе Сібіры,
За змагароў, якіх забіла
Царова ўлада”,-- не забыла,
Як сьціснуў ручку ёй дзядуля,
Як ёй па сэрцы паласнула:
“Ісусе! Зося! Сьвет нябесны!”
Танцуе, помнячы… Віхура
У гулкі лес яе панесла,
У танец радасны мазураў:
Мазуркай чырванее восень,
Бушуе пышна зелень вёсен!
Між дрэў буяных, дрэў трухлявых
У кветках, лісьці – шум і замець,
І шэпт, і шэпт, і шэпт ласкавы
Бунтуе кроў, і рытм, і памяць,
Каб жа тады схавацца ўмела
Ад тых паглядаў літасьцівых,
Спагадных сьлёз і зьдзекаў хцівых,
Калі зьбянтэжана глядзела
У іх заплаканыя вочы,
Што лёс абмацвалі сірочы!
Быў гнеў у іх? Бадай, спагада,
Але ж і кожны позірк зь ядам.
О, каб тады ты ў бор мелодый,
У хор скрыпучых мілых сосен
Умела ўліцца ў шматгалосьсе
Умела ўплакаць боль нягоды,
Дзіцячай крыўды і нястачы,
Сіроцтва горкага і плачу
Па нечым, вельмі шкадаваным,
Што давялося страціць рана,
Перш чым пачула назву страты:
Любоў і ласку МАМЫ, ТАТЫ,
Чые у цемрыве накрыты
Капцамі радасьць, боль і церні –
Два легендарныя нябыты
З пачаткам цёмным: што памерлі…
Любіла іх яна? Загадка.
Ня знаю… А калі…-- як матка
Памерлае дзіцятка ў лоне.
(Трактат магчымы тут вучоны:
“Бязьдзетнасьць і прадухіленьне
Ці прасіроцтва і ў ім дзеці”…
А можна так: “Ці сонца сьвеціць
Асьлепламу ад нараджэньня?”)
Яе ж трывожылі “нявіды”,
Па іх тужыла, сумавала,
Як патрыётка Атлантыды
Па кантынентах у правалах.
“Памерлі”. І асела слова
Жалоба з ружаю васковай
І мройнай сьвечачкай-грамніцай
Тырчала перпендыкулярна
Уздоўжкі цела, рэгулярна
Расло з гадамі нейкай новай
Халодна-смутнай таямніцай.
“Памерлі”. Гэта па-дзіцячы:
“Па-мел-лі” – блякла, трохскладова,
Як прывід бледнавата-белы,
Як пень у лесе спарахнелы,
Неадчувальны, ледзьве бачны,
І доўга ў памяці загуслай
Прадметнай вобраз жыў спакусай…
(О, дзе ты Ірця! Друг гарачы
Майго інстынкту і сумльленьня!
Сястра маіх ілюзій, вестак,
Пачуцьцяў, ведаў і зьдзіўленьня!
Хто, як ня ты, адчуў бы гэтак?)
Памерлі. Шкода. Цяжка. Плачма.
І цішыня – пакуль у белі
Жыве тых вобраз, што памерлі.
Аж раптам – чырвань, плямы, плямы,
Нібы яго нажом хтось раніў…
Ня ціхія… Кроў на экране…
Ўварваўся цень страшэннай драмы
У звыклую складоў баладу,
Адкрыўшы новую ў ёй праўду!
Памерлі? Не! Замардаваны!
Хто ж ёй паклаў на сэрца раны?
Хто тайну выдаў? Ну, дык - - -


V

Дык вось танцорка (я пакінуў
Яе ў касьцёле памаліцца)
Успамінае пра ўспаміны…
Так сон у сьне часамі сьніцца
У тры паверхі: 1) Вецер гулкі
Ў музычным лесе. Енчыць “дача”,
Як ураган, узносіць думкі
І ў рытм Шапэнавай мазуркі
Дачка паручнікава скача.
2) Калі ксёндз ганьбіць “заваёўцаў”
І “ўрады царскіх слуг-забойцаў”--
Як гнеўна тукаецца сэрца,
Які агонь па твары льецца;
І, павярнуўшыся да дзеда,
Глядзіць сурова яе позірк
І штось пытаецца і просіць…
Няма адказу.--3) Трэба ж гэта
Касьцёл заткала павалока,
Стуліўся ўвесь, паплыў далёка.
Ноч душная ў каморцы. Ў сьненьне,
Якога сэнс і напаўненьне
Складаюць пахі зёлак розных
І хіміі, ўпадае млосны,
Гнятліва-змрочны, рэзкі, дзікі
Пах сангварабскае гвазьдзікі,
Шум неразборлівай гамонкі,
Абрыўкі фразаў рвуцца вонкі,
У тлуме нікне кветак амбра,
Зьмяшаная з тым дыялектам,
Сон фастрыгуе ціхім шэптам
Пакутны вобраз: сомбра – сангра –
Фарба – агава – арба – ангва –
Аж крыкнула са сну такое…
Глядзіць: струхлелы прывід белы
Згушчаецца сярод пакоя.
З рэфлектара са сцэны сьвеціць
Касьцельным бляскам сонца ў вочы
У два снапы. І раптам – трэці.
Зьнянацку тры: алькоў уночы
Расьсьвежан месячным разьлівам.
Высокі, як бусьлянка, сівы,
І сам, як бусел, што клякоча,
Увесь у дрыжыках, паклонах
Стаіць, як здань. Шкляное вока
Блішчыць у лобе мёртвай зоркай.


Бальзам славуты “ад Каміля” –
Ёсьць вадкасьць колеру рубінаў,
Густая, цяжкая. Як часта,
Калі варыў на тыглі майстар,
Дух цяжкі вару чмурыў голаў;
Шэф сыпаў з вока сотні іскраў
І сам патузваўся нэрвова:
То нечага ў сіропчык пырсьне,
То парашку падсыпле спрытна,
То схіліцца і вокам блісьне
Над старажытным манускрыптам
З наклейкай “Vagia Venerea”
І скажа:--“Восьмы цудзе сьвету!
Падай “Cyanus Centaurea”
Ці “Menyanthes Trifoliata”

Усё дарма! Хоць Каміль бедны
Праз розныя інгрэдыенты
Удасканальваў панацэю.
Ды не зьвялі мужчынскай шкоды
Ні вымудры фармакапеі,
Ні навамодныя методы,
Ані парыжскія мікстуры,
Ні мазі, ані догляд скуры;
І злосна плюнуў кліент Пліха,
Рукой махнула каваліха
З Крулёвай Волі, як на ліха
Пайшлі ў трубу чмялі, мурашкі,
Салепу цёртага панюшкі,
Настоек выпітыя пляшкі
З крывёй казьлінай, з жабурыньнем
І шпанскія жывыя мушкі…
Усе сьвяцілы ў медыцыне
Сталічныя ня зналі рады…
І ўпаў тады душою ў роспач
Наш вынаходца “Сагварабы”,
Якому ўласны вынік творчы,
Прынамсі, моцна не нашкодзіць…
Шавец бо век бяз ботаў ходзіць.

Аж раптам думка асяніла!
Аж раптам соладка заныла:
Яна… о ядранае цела,
Што ціхенька, шматзначна сьпела…
Яна – ратунак і збавеньне!
Пачаў залёты. Пошлым ценем
Ён даў намёк ёй, запрашэньне
І з рухамі дурной гарылы
Галантарэйна-элегантны,
Прыветлівы, лісьліва-мілы,
На станік зіркаючы ладны,
Жаданьні юныя хвалюючы,
Ігрой вачэй яе замучыў:
Даўно была вядома грозьба –
Шкляныя штукі змалку знала.
І ў той жа час жахала просьба…
У ёй пакорлівасьць і джала
Падступнай прагаю сычала.
Цікава ж, хоць ніякавата
Глядзець на дзіўнага вар’ята.
Не гаварыў нічога, толькі
Адзіным тым гарачым вокам
Усмоктваўся ў яе глыбока,
Уклейваўся у станік тонкі,
І бачыліся ідэалам,
Адзінай ласкай, цудатворнай,
Якою шал ён свой абгортваў,
Якая ў мары яго звала…
І ва ўяўленьні небаракі
Сьвятой рабілася іконай,
Парафіяльнаю мадоннай –
Ужо расьпятаю наўзнакі.
А ён расхрыстаную буру,
Парывы ялавага юру
Спатольвае зь бясплодным жарам
Парнаграфічным прамтаварам.
(Шэдэўраў гэтых меў ён – мора,
Бо ласы быў на голы сорам.
Калісьці з гэткай прагай хцівай
Прыгадваўся да ўсіх карцінак
З дзіцячых кніжак і да назваў
Геаграфічных, зь імі зьвязваў
Паходы дзёрзкія па скальпы,
Па чорнай Афрыцы бадзяўся,
Лез на какосавыя пальмы
І ў цішы надвячэрняй прэрый
Чуў гібкі бег і скок пантэры.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )

Была ноч грозная. Назаўтра
(Шкілет музейны джыназаўра
Такі ж расьлябаны, апоўзлы)
Касьцьмі асыпаўся на козлы
Старога ложка, шэра цьміўся
На ім гарбатай кучай сьмецьця;
Яго дрыготлівыя рукі,
Раней так здатныя на штукі,
Ня ляпалі юрліва ножку –
Адно заломваў іх з адчаем,
Уздрыгваў, сьцепваўся плячамі
Ад перажытай ганьбы ў ложку,--
То ж собіў чорт старога хрэна
Упіцца ў дзеўку з поўных зрэнак --
І тайну выдаў… “Ну, малое,
Хоць слова пікні дзе якое,--
Глядзі, каб не пашкадавала…”
І лыпнуў вокам. Абяцала.
Ня знаю, здуру ці наўмысна,
Ці дапякаў так шматкарысна
За паражэньне, ці папросту
Задумаў дробязную помсту,
А можа, сталася таму так,
Што сам, аматар плётак, чутак,
Быў і застаўся баламутам,--
Ды вось у балбатлівым трансе
Рэпертуару лодзкай крамы
Ён штук аптэчных адцураўся
І збочыў на прасторы драмы:
“Ты німфа, так сказаць,-- паскробак,
Байструк, ушчэрбак, пацяробак --
Так часта з жэстам адпаведным
Акрэсьліваў ён дзетак бедных
У выдаваным атэстаце).
Бо ты ж сіротка у квадраце…
Бацькі даўно ў сырой зямліцы…”
Так і расплюхаў таямніцы.
І вось дазналася дзяўчына,
Што бацька “пал от польской пули»,
А маму заласкалі, ўшчулі,
Ах, патрыёты ў палярынах…
А твой дзядуля зь імі разам!
Цесьць афіцэра Ілганова
З бандыцкім шэфам з-пад Рагова!—
Якая ганьба, ганьба князю!”
І ў пафас: “Ілганова! Пэўна,
З Мяшчэрскіх!” (Думаў так!) “О ты –
Богоподобная царевна
Киргиз-Кайсацкия Орды!)
Пасьля талдоніў пра Сварога…
«Дам кніжку… пачытаеш потым…
Вам царствовать, княжна, ей-богу!
Прэч! Прэч, славянка, ад брыдоты!
Кроў бацькава і лёс сірочы…
Ну, а теперь спокойной ночи…
Прабач старому абармоту
І пацалуй… Ня зіркай дзіка…
Спокойной ночи, Анжелика
Константиновна…» Пачлапаў
Ён да парога з кіслай храпай
І напасьледак – (вечна з бзікам!)
Спрэзэнтаваў князёўне Каміль
На пальцах козьліка з рагамі.

Ноч важная была. То ж трэба:
“Дарослы” перад ёй, дзяўчынай,
Пакорна кленчыў, ножкай грэбаў,
З залётамі пустымі плазам
Зьнішчаўся, як прыдурак-блазан,
І балбатаў, і ледзь ня румзаў,
І як юрод цьвінтарны марна
Выпрошваў міласьці ахвярнай
І за душу жывую тузаў.
“Каханая!-- скугліў. – Княгіня!..”
І зіркаў, як старая псіна,
Якую нейкі грэх скудлачыў
У злым сумленьні, у сабачым;
Ды ўнурыў пысак і чакае,
Якая ж будзе палка тая…
І толькі як зірне з тугою –
Ці гнеў мінуўся, ведаць хоча –
Сьлязяцца яўнаю віною
І крыўдаю няяснай вочы.
Перахапіла дух спачатку:
І страх, і сорам, жар і холад.
Калі ж агледзела дзяўчатка
Пажаду вострую і голад,
Калі ж унізіўся бяз ладу,
Калі драпежны, агрэсіўны
Зьвер стаў няшчасны і бясьсільны,
Адчула цёплую спагаду,
І зашчымела нядзіцячай
Ёй сэрца літасьцю гарачай,
Як бацькава зямля – шырокай,
Як той зямлі душа – глыбокай,
Прыйшла Вялікая Хвіліна,
Нязнаная, як Невядомы
Салдат. Бясслаўная Хвіліна…
Калі ўсьміхацца сонцу можна.
А ў бітве зь цемрай пераможна
Дабро трыумфаваць павінна.
Была як цуд, дзівоснай казкай
Евангелічная Хвіліна,
Калі, акрыленая ласкай,
Яго зь пяшчотай галубінай
Найшкадаблівей прытуліла
І раптам – з сакавітым спазмам –
У губы так пацалавала,
Што зразумеў: пашкадавала
Распустай грэшлівага блазна,
Дазвольце так сказаць – наўзаем.
Панік, і зорка ў воку згасла,
Асеў шкілет. Далей мы знаем.


VI

Шэпт макам сыплецца ледзь-ледзьве,
Як ціхі дождж, люляньне бая,
Ледзь чуе зала трапяткая,--
Пасьля сячэ, як шрот жалезьзе,
Пасьля мацнее, пагражае:
Танцорка сыпле, б’е шалёна.
Страляе, помсьціць. Цэль – амбона.
За крыўду, за несправядлівасьць!
Бо як жа так, Хрыстовы раны?!
О подлы подлы сьвенты ойцец!
Мой – катамі замардаваны,
А ксёндз пяе хвалу забойцам?
Ня крыкне – гэтакая моц там
Зацятая – каб лепш адпомсьціць:
За памяць горкую, сіроцтва,
За сорам свой і за грахоўнасьць!
Моц ног, як цеціва, напята,
Натужны лук клубоў, і сіла
Узносіць грудзі ёй крылата –
Танцорка губы прыкусіла.
Моц гэтая – Жаноцкасьць танца,
У Тайне ёю падгляданых
Сьвітанкаў рэк, азёр люстраных…
О Пераможнае Мастацтва!
Яшчэ заўчора ў душны вечар
Быў гэтай сілаю зьнявечан
Сам пан магістр: квічаў і енчыў,
Па-рабску перад ёю кленчыў
І ліпнуў храпаю да вуснаў…
Упэўненая ў сіле танца,
Яна – спакойна і распусна –
З ксяндзом наважыла змагацца
Целам. І шэпт ужо б’е звонам,
Нібыта пульс жывы ў метале,
І словы сыплюцца шалёна –
Расьце паэма, а па зале –
Пабеглі дрыжыкі. У ложы –
Трывога. Бы ў фарпост варожы,
Як па амбоне,-- злосна, горка
Паэмай хвосткаю па мордах
Б’е ўзбунтаваная танцорка.

На шэсьць асоб амбона-ложа,
А ў ёй адзін сядзіць вяльможа.


VII

А гэтым часам дождж пярцуе,
Ксяндзоў дом хвошча над Піліцай.
Расклекаталася мястэчка,
Расхлюпаталася мястэчка
Асеньняй позьняй навальніцай.
І цішы чорны, смутны шэпцік
Акампануе ўжо макрэдзі:
І час булькоча манатонна,
Маўчаньне сочыцца, і зычны
Цвыркун накручвае нястомна
Гадзіньнічак мікраскапічны.
Усё – як рэха. Ксёндз Камода
Сьвятое натапырыў вуха
І, нібы ракавіну слухаў
Ноч з расплясканай непагодай:
Як быццам стукаліся глуха
Далёка дзесь – за хваляй хваля –
Па струнах клавішы раяля,
І пад замкнутым векам цесна
Драўляная тужыла песьня…
Ксёндз зноў дабраўся да “Кур’ера”,
Чытае: “Сёньняшнім канцэртам
Тэатр Альгамбра… ў нас прэм’ера…
Дзявера Нэлі… Танец шэптам…”
У шыбу ўгледзеўся. Бы ў люстры,
Сталовай лямпы блікі згусьлі:
Блішчаць пацёкі залатыя,
І ў тым сьвятле размытым, шустрым,
Нібыта ў памяншальным шкельцы
Плывуць ілюзіі былыя
І сум забыты па Анэльцы.

Пад барабанны тупат рытмаў,
Пад рэха слоў, няясна чутных,
Плыве зноў песьняй старажытнай
Альгамбра успамінаў смутных.

А ўспомніў ксёндз касьцёльчык бедны
З прамоўцам божым на амбоне,
Благальна ўзьнятыя далоні,
То складзеныя малітоўна,
То зноў узьнятыя раптоўна,
Калі ў экстазе, ва ўтрапеньні
Пра Польшчу мовіў сваю казань,
Спавіўшы вэлюмам містычным,
І ў небе бачыць бляск лампадак,
Калі ўваскрэсеньне памазаў
Айчыны высьненай; нашчадак
Ён быў тады ўсіх фантастычных
Паэтаў вешчых: бо на сьвеце
Найболей верыў ён у дзіва
(Яно зьнянацку прываліла
У геніяльным запавеце!)—
Калі, шчыруючы, з надрывам
Ад шчасьця не заплакаў ледзьве,
Што Радасная, што Хрыстова
Айчына Зьдзейсьненага Слова,
“Што Носіш Мысьлі Бога Ў Лоне,
І Сьвету Лёс Ужо Ў Законе…
Касьцёле, Бачны Ў Добрым Чыне,
Ўвасоблены У Божым Сыне…”—
Калі расчулены, натхнёны,
Гатовы крыкнуць быў з амбоны:
“Вітай! Вітай, Ерусаліме!”—
Тут шэрыя з прыжмурам вочы
Кранулі твар яго прарочы.
Вось зноў. І зноў. Сьвідруюць.Точаць.
Міргнулі. Зьніклі. Нема сочаць.
І, Божа… зрэнкі, як заранкі…
Тым часам бледны бляск маланкі
Шаленства буры выракае.
Аж ксёндз прыціх. Бо моц такая –
То ў неба ўзносіць, як анёла,
То скіне ўніз сярод касьцёла.

(Вось выклад – апрапо-этычна –
Прыродазнаўчай радаслоўні
Так званых “воч вачэй” грахоўных,
Той “песьні песьняў” эратычнай:
Туды-сюды ад зор да кветак
Мільгаюць як бы перабліскі,
І ток суцэльна прамяністы
Як бы перасмыкае іскры
Туды-сюды ад зор да кветак.
Калі, дарэчы, на банкеце
Батанікаў і астраномаў
Міжзорнае ўсплыло суквецьце
У спрэчцы пра сьвятло атомаў,
Калі ў заздравіцах банкета
Б ылі накцюрны небу сьпеты,
Калі князь Месяц срэбнарогі,
Драбінай лезучы ў сусьветы,
Павіснуў там сярод дарогі
І не далез да зор і кветак,--
Тады празрысты квецік стаўся
Вачыма неба… et cetera.
Гіпотэза мая, прынамсі,
Але яна ня ўказ няверам.)

Нібы зь зенітнае гарматы
Шпурляе ксёндз пад Полаг Сіні
Удзячных модлішчаў снарады,
А зь імі – сам сябе й сьвятыні,
І з Польшчаю плыве ў глыбіні
Нябёс – на крылах рук і фраз,
І тольакі, як убачыць вочы,
Што хітра зіркаюць падчас,
Міжволі ксёндз з дарогі збочыць.
Прасьледуюць – з насьмешкай, сьвістам,
І надзяць – абяцальна, мгліста,
Хапаюць, ловяць яго слова,
Нутро бунтуючы ксяндзова,--
Зацьміць бы, асьляпіць іх лепей!
Ды абвалокваючы багнай,
Спакусай вабяць яго прагнай—
Ах, не зацьміць ён, не асьлепіць!
Бо сам ужо цікаўна ловіць
І зрок у іх свой прагна топіць…
Ах, вочы, вочы: аксамітны
Павук, драпежная засада…
Ратуйце, Боскія Блакіты!
Ратуй, дзяржава, сваё чада!
Згасі іх, адвядзі! Ах, вочы:
Дзьве цемры наступальнай ночы,
Лапочуць крылцамі, як сьмехам,
Шэпт, перамешаны і з рэхам,
І зь дзіўнай песьняй старажытнай,
І вось аж да псалмоды шчытнай,
У лёт ксяндзоў у паднябесьсе,
Як зьмейка, запаўзае песьня,
Той Першы збройны сьпеў яўрэяў,
А зброя – не штандары армій,
А грудзі, як блізьняткі сарны,
Што пасьвіцца сярод лілеяў!
Віно гарачае крывавіць
З панадных вуснаў, пакусаных,
Віно цудоўнае каханых,
Калі і ў сьне яны кахаюць!
А ноздры любай пахнуць сьвежа,
Як мякаць яблыкаў, як шчасьце,
Клубоў, плячэй узьнёслых вежа
Ужо адчыненая насьцеж
Раскашаваньню Саламона!
І ксёндз, вяшчаючы з амбоны,
Адзін пачуў, адзін з усіх іх,
Высокі сьпеў, трывожны, ціхі:
“Крыніцы з гор крутых Лівана
Плывуць пад корань з жоўтым глеем,
Зайдзі ў духмяны сад, каханы,
Маімі ласуйся пладамі”.

І слабне голас багаслова,
І слабнуць рукі, блякне мова,
Ксёндз заікаецца, балбоча,
З памылак вылузацца хоча…
А хохлік-чорцік – хібаў мовы
І ляпсусаў зьбіральнік рупны,
Інспэктар казаняў службовы –
Усё натуе ў сьпісак згубны:
Калекі-словы, паразіты,
Дзе гук які фальшыва ўжыты,--
Дарункі Д’яблу Ягамосьці,
Якімі двор той пекла мосьціць…
Ксёндз душыцца, блазноту горне,
Грахі зграбаючы навалам,
Сьвятое слова храсьне ў горле,
Як даўкі яблыка кавалак.
Ксёндз папярхаецца складамі,
А голас соладка-рахманы:
“Зайдзі ў духмяны сад, каханы,
Маімі ласуйся пладамі!”.
Ён рэштай сілы просіць дробку --
Хоць крышку Божага падсобку,
Вачмі парафіянаў просіць –
Дарма! У помыслах, у думках
Трапечацца яна, галубка,
Такая голенькая… досыць!
І тут такая прытча стала,
Якой епархія Кароны
Яшчэ ніводная ня знала…
Зрабіўся ксёндз, нібы шалёны,
І крыкнуў ён: “Ізыдзі, бестыя!
Прэч, прэч, спакусьніца, з праклёнам!
Taceat mulier in ecclesia!
Striga es! Striga! Vas daemonum!”
І тыцнуў пальцам ён у ерась
І ўпрочкі пальцам і вачыма
Павёў…
Сумелася дзяўчына,
Пайшла, ўздыхнуўшы. Два струмочкі
Балюча апяклі ёй шчочкі,
А за дзяўчынаю пабожны,
Бязьвіннай ганьбай чараўніцы
Раздушаны дзядуля, ніцы,
Спалоханы, бездапаможны,
Нібыта палкай агаломшаны…
Былі ў дзьвярах – і як калода,
Тут рухнуў бедны ксёндз Камода
Наперад тварам. Рукі скінуў
Перад сабою з балюстрады.
Нібыта зь лялечнай эстрады
Марыянэтка Арлекіна…
Ды годзе, годзе служку Бога
Тых успамінаў. Нешта з восем
Гадоў сплыло, а ўсё на носе
Няшчасьця знак… Нібы й нічога,
А шмат бяды аўтарытэту
Было праз авантуру гэту,
Ня кожны ж дзень айцец хвалёны
Дадолу гупае з амбоны…
Сёй-той пасьля за вухам чухаў,
Сёй-той казаў: “Ксёндз быў пад мухай”,
Сёй-той казаў: “Ад хмельнай змусы,
Свабоды гэнай і ад сьвята
Так раскамодзіліся суслы…
Дзяверка ж – ай! Не вінавата”.
А бабы мудрыя: “Ў дзяўчатцы,
Дальбог па завязкі спакусы”.

Тагож бо вечара Ігнацы
Павёз унучку ў рай Варшавы.

Далей? – Чытай, калі цікавы.




Другі разьдзел

1

Была на шэсьць асобаў ложа,
А ў ёй адзін сядзеў вяльможа –
Альфрэд Фрыдэрык Фольблут. Проста
Завіце – Фафік. Сын Артура
І пані “Мошкі” з –онаў; фура
Пакутаў выпала няшчаснай,
Геена мукаў за прахвостам;
Сам пан Артур быў леў салонаў,
Канкана быў энтузіястам,
Зь неверагодным форсам шастаў
Рублямі тых струхлелых -онаў:
У рэстаранах, магазінах,
У Стэмпка і ў Александрынах,
У пышных клубах і ў гатэлях,
На ўсіх банкетах і ў бардэлях;
Сярод “сунічак” пан Артурак
Быў свой, нібы ў гарэме турак;
Ах, тыя кавы і кактэйлі,
Акторкі-ветраніцы, феі,
Гулянкі, п’янкі, маскарады,
Сільфіды, німфачкі, наяды,
Хітрухі, шалапуткі. Словам,
Пастанавіла пані “Мошка”,
Каб ёй у спальні на Мядовай
Ня слалі зь ім ніколі ложка.
Працьвіртаваў ён чвэрць мільёна
Пад fin de siecle. Але па сьмерці
Старэйшага Настаса -она
Яшчэ ня скончыліся чвэрці.
Калі ж пазьней і сам пан Артур,
Паўсюдна званы Арцішокам,
У рай зьбег пасьвіць леапардаў,
Сагнаны эратычным шокам
У мёртвых дрыжыках салодкіх
Са сьцёгнаў добрай “панны Зёткі”,--
Уся Варшава йшла панура
За целам беднага Артура.
А галасілі ж: -- акрабаткі,
Ў трыко зашытыя дзяўчаткі,
Гарэзы мілыя, лілеі
З пансіяната пані Хлеўны,
Дзіцячых нашых сноў царэўны
Квятняркі порсткія з Алеі,
Што ўмелі спрытна, зь лёгкай ножкі
Ускочыць на бягу на дрожкі,
І Пётр, суб’екцік абардажны,
І Леан, тлусты кот прадажны,
І Шмантке, шпік-агент кірмашны,
І два пасланцы з-пад “Брыстоля”,
Выпускнікі любоўных курсаў,
І хлопчыкі-пікола з хола,
І бабця з катакомбаў Лурса,
І асавелыя фіскаклы –
Афіцыянты з Жоўтай залы;
А обер, той, якога знаем,
Што кабінетным правіў раем
(Глыбокі розум, хоць і ў позе!),
У дзёньніку запісваў з жалем:
“Хана Арцішку. Ўдар эпосе”.
А засталося па Артуры
Да ліха грошай і натуры:
Дамы ды ўсякія будовы,
Фальварак (тлустыя каровы!),
Вялікі сад (а ў садзе дужа
Багата ўсякіх розных ружаў,
З якіх жалобны ў стужках з шоўку
Вянок вялізны Арцішоку,
Нібы жарон, сплялі ў знак гора;
Найдужшых волатаў чацьвёра
Саплі і з пальцаў кроў лізалі,
Пакуль у самым скрушным жалі
Той дар засмучанай сталіцы
Праз горад перлі да грабніцы;
У садзе “фольблутоўкі” – сьлівы –
Жывы вам цукар, край раскошы
І шмат (нірванна, рай шчасьлівым
Пенсіянерам – тыя ж грошы!)
Усякіх акцый – на паперы
Зь пячаткай банкаўскае веры.
Пры іх – купоны: залатое
Ссуць малако яны з мацёры,
Як парсючкі на кучы гною
Сьвіньню сярод пустой аборы;
“Пакеты” акцый – стосы розных
Пакункаў і канвертаў тоўстых:
“Шугайла” вугаль, шкло “Крышталік”,
Сталь “Румэль, Лёвенгерц і Кралік”,
Цукроўня “Смак”, гарбарня “Хромы”,
“Малечна” дрожджы, цэмент “Промень”
І бровар “Солад”, судна “Хваля” –
Прыбыткі зблізку, зыскі здаля,
З чыгункі, лесу, нафты, газы,
З капальняў рудных Гандураса,
І зь фірмаў, і з канцэртных залаў,
З “Банко Сьюдад дэ Гватэмала”.
Умовы, ўгоды, дагаворы,
На ўсё прадбачаныя сьведкі,
У іх пралазы, пасткі, норы,
Крукі, засады, петлі, сеткі,
Кантракты, вэксалі наперад
(Зладзейскі, скажам шчыра, нерат
Нахрапшчыны, на ўсё гатовай!—
Пагроза арышту вашэці,
А часам з хаты бедняковай
На холад выгнаныя дзеці…),
І куча розных таямнічых
“Сальда рахункаў”, “пералічвань”
З “дзялімых фондаў”, зь “Інвестыцый”,
І з “conto tantiem” за граніцай,
З “кантрольных пачак”, і з “даплатаў”,
З “праўленьняў” і “дырэктаратаў”,
Кампаній, фірмаў, банкаў, трэстаў
І розных іншых інтарэсаў”…
Чыіх? Сямейных. Тут законам
Стаў Трэст Хапайла, жлукта грошай,
Бо кожным грошам і мільёнам
Ён пасьвіў чэрава раскошай.
Сямейным зьвязаныя пасам,
Жылі ў сваім кровазьмяшэньні,
Драбноту душачы ў кішэні,
І ўсе смакталі дружна, разам:
Сын-бацька-братавыя банкі,
Кампаніі сынка-сястранкі,
Браціха-жончына-швагрова-
Стрыечна-цётчыны канторы,
Ятроўкі-фірмы, фірмы-цесьці,
Сьвякруха-дзядзькава-такія –
Што чорт бы іх пабраў якія,
Сярод якіх ні стаць, ні сесьці.
Так банкаў, трэстаў, фабрык целы
У ройным скопішчы тлусьцелі,
Іх нерасьцілішчы кішэлі,
І шчэрыліся іх ублюдкі,
Вакол сябе малечу жэрлі
І залатыя клалі грудкі,
Як асятры ікру ў расплодзе,--
Ікра зьнікала ў прагным роце,
Зьнікалі й залатыя рыбкі,
Бо астраханскай шмаравалі
Памазаныя маслам скібкі,
Ад польскай халепы ўцякалі
Да цёплай італьянскай хвалі;
Рыўеру ім лягчэй, чым маме
Бэдонь наведаць разам з намі,
Лягчэй было ім зь ювелірам
Дамовіцца, чым маме ў краме,
Лацьвей было дастаць шыншылу,
Чым ёй касьцюмчык “ад Машковай”,
А Фафіку купіць машыну,
Чым нам няшчасны плашч для школы.

Жылі па трое, па чацьвёра
На сем пакояў ці на дзесяць,
Было дзе разгуляцца ўволю
Кашмарным і хімерным зборам:
І лёталі нябачнай шворай;
То стол нахабнай плоймай месяць,
А то з падлогі і са столі
Па фалдах бляклых аксамітаў
Густою масаю паволі
Паўзуць пад купал жырандолі,
Што ў белым саване зашыта,
У веерныя шырмы вокан,
Па самураях і па цмоках,
На этажэркі, габелены
Зь іх жывапісам ідылічным,
На мэблю, лепей – мэблезаўры –
Зь яе характарам музейным,
Што ў атупеньні дынастычным
У мільянерскай прахла лаўры,
Жыцьця прасьмердлага цяжарам
Уперла ногі ў дуб паркету,
Каб зноў вярнуцца, урасьці зноў
У блізкае, у стракацізну
Былых дуброў былога сьвету,
І з зайздрасьцю глядзела скрушнай
На пальмы пыльныя ў кадушках.

На ўсім, у цяжкім сьне, іржава
Нуда жалобная ляжала.
Буцьвела цнотаю вякамі,
І кожны раз, калі пад ранак
Вяртаўся Арцішок з гулянак,
Будзіў яе тады часамі,
Палохаў песьняй з аперэткі,--
Сьпяваў “Кабеткі, ах, кабеткі!..”
І гэта ўсё. Нуда, як камень.

Калі ж увалішся да бедных,
Усе яны перад вачамі
З чарэп’ем, зрэб’ем, зь дзеркачамі,
Усе яны навідавоку.
Убогасьць – вобраз ня глыбокі,
Бо глыбіня – багатых доля;
Ў масіўнай раміне барочнай,
Ў падтэксьце, пэрспэктыве змрочнай,
Жывуць нябачна, неспатольна
У лямцы цішыні бязвольнай.
А ты ідзеш да тых багатых
Па матах мяккіх, валахатых,
Па тонкіх дыванах, па плюшах,
Па коўзкіх, гладкіх іхніх душах
Дарогай анфіладных шчэнтаў
Праз шэраг іх апартамэнтаў.
Услаўшы гнёзды пухам, пер’ем,
За сямісьценным сямідзьвер’ем,
Нібы ня ў сьвеце, а ў прагале,
Жыруюцца, як ныркі ў сале,
Сядзяць задумліва, трываюць…
Яны ня ёсьць, а – прабываюць,
Замкнутыя ў заклятым коле
Сярод прасторы на прыколе,
Якую архітэктар-майстар
Сплёў лабірынтам пакручастым,
Дзе і пакоі, і каморкі,
І тайныя ў прысьценках норкі,
І калідоры, сходы, сховы,
І закануркі, і альковы, --
Празь іх блукаеш бесталковы,
Нібы празь лініі і рыскі
Блукае кіпець кабалісткі.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Архісалон у цэнтры: зала
У тоне львіным. Сухапары
І жоўты, як пясок Сахары,
Салон – пустэльны камутатар
У глухамані троннай хаты.
Там, у цяньку знаёмай пальмы,
На дыване, у час сьвітальны,
Нібы качэўнік на вярблюдзе
У разважаньнях аб Каране,
Сядзеў наш Фаф – брывасты блудзень,
Мацак наліты, камень-грудзі,
Плячысты, з атлетычным торсам,
Нібы ў гарсэтнай цьвёрдай раме,
Ў шляфроку ўсходнім, зь леным форсам,
Прыгожы, дваццацігадовы
(Чатыры ў памяці), цукровы,
Ад ванны разапрэлы, млявы,
У пахах тонкіх “дзікалоны”
З флаконаў круглых і гранёных,
Сядзеў за кубкам чорнай кавы
І хукаў колцы дыму ўгору,
Струмком пранізваючы жвавым…
Займаўся дзень на тую пору –
Ад лістапада дзень трыццаты,
Год васемнаццаты, славуты.


ІІ

Час падзяліўся ў руху смуты
Чырвонай рысай грознай даты
На дзьве эпохі, на два сьветы:
На век мінулы і на гэты,
Надзеі Век, што ў век дваццаты
Ўрос васемнаццацьцю дубцамі.
Прайграў мінулы, расхістаны,
А наш ляцеў, крылаты, горды.
Ужо ўпадскокі пад акопы
Густыя безьлічныя орды
Крыжоў на ўсіх палях Еўропы
Ішлі ў крыжацкія паходы
На землі скрухі і юдолі.
Зашытая калючым дротам
Зямля гаілася паволі,
Уся пасечаная шротам,
Раздушаны пухір крывавы
Напорам “векапомнай славы”…
…Крыві засохлыя шыпшыны
Ужо іржою дрот скрышылі.
І вечныя кармільцы коні,
Што у пакутніцкай агоніі
Грудзьмі прымалі ўдары ліха
За грэх людскі, сагрэты пыхай,
За безгалоўе душ прапашчых
(Брыкнулі б лепш, браточкі-коні,
У ненажэрныя іх пашчы!)
Ляжалі тленна ў сьмертных кілзах
Шкілетамі. У рэбрах, костках
Панавівала птаства гнёздаў,
І цар крумкач вады папіў зь іх…
А як канца разьні счакалі
Крывёю сытыя шакалы,
Пайшлі люд грызці. Дзесьці, зь ямы,
У гонар сьвята, перамогі
Тырчаць там рукі, а там ногі,
І нас вітае вынік драмы –
Рэвалюцыйны строй запясьць…
Адзін-два-тры-чатыры-пяць-
Шэсьць-сем-восем-дзевяць-дзесяць - -
Дзесяць мільёнаў трупаў месіць
Эпохі восень. Чэрві ў гнілі
Разьеліся і прыступілі
Ўжо да касьцей, ужо вячэраць.
Мільёны чарапоў астылых
Вачыма зеўраюць пустымі,
Гнілыя зубы ў вечнасьць шчэраць.
(О дацкі прынц, о мой дурненькі!
А ты ж калісь трымаў адненькі!).

Тлум за акном і шум адтуль
Зь мяшанкі тупату і песьняў,
А часам трэск апошніх куль
Каротка ляскае з прадмесьцяў.
Там нехта дзёрзка грае дзесьці
Наганам песьню лепшай долі:
О новы сьвет, о сьвет яснот –
У партытуру срэбных нот
Сьвінцовыя ён б’е бемолі.
Сьцягі над тлумам за акном,
І бляск штыкоў, і крыкаў гром,
І плач, і сьмех – і Духаў Сонм
Удаль плывуць адной калонай,
І поруч з “праўдай” крочыць “сон”.
Ах, сон і ноч насустрач дню
На шпацыр выйшлі ўпершыню,
На шпацыр масаю мільённай!
Вялікі дзень! Ня тупат ног –
Паўсюль містэрыяў сваволя.
І кожны ў залаты дзьме “рог”!
Цудоўны дзень! Тут слову “Бог”
Люд дзякуе за слова “воля”.
І моліцца за слова “моц”,
Лунае гук адкрыты пуста –
Адкрытае пустое О,
Як тэнара дурнога вусны.
За ёй “магутнасьць”, і “паляк”,
І “меч”, “рубеж”, і “нашы крэсы”,
І сто сінонімаў васкрэслых…
…А ён маўчыць: той сімвал, знак,
Татэм сармацкі, Арол Белы,
Самотны, горды – атупелы.
А ўжо крыклівыя блюзьнеры
Дарваліся да белых пёраў,
Місіянеры “новай эры”
І шарлатаны зь цёмных нораў,
Прарокі, блазны, румзы, плаксы –
Усякай масьці некрафілы
Ўжо скублі пер’е і чарнілам
На будучыню клалі кляксы
І выціскалі жывасілам
Ліпучы солад і ялей
Ды пераводзілі на клей
Паморак “велічных ідэй”.
А люд як люд – з усіх патрэб
Адна граматыка заўсёды:
“Мець” – дзеяслоў, назоўнік – “хлеб”,
“Мець” – дзеяслоў, назоўнік –“боты”.
Пад пошчак музыкі вайсковай
Галодны тлум жанчын, мужчын
Нясе па плошчы слова “Чын”,
Што быў дагэтуль толькі “Словам”.
Пустая (“паспаліта”) рэч
Перараджаецца праз “чын” і “меч”
У Паспаліту Рэч; -- ад Пінска,
Ад Вільні і затокі Гданска
Да верхатуры закапанскай –
Дзяржава ўбогасьці і ўціску,
Дзяржава беднасьці і панства.


ІІІ

Мяцежнік зь ніцшэанскім тварам
З палітыкамі дыскутуе,
Славацкага чытае ўночы:
“…Хто ня ўзыходзіць на вогнішча сёньня,--
Толькі вачамі цікавы,
Той, браты, пойдзе сёньня да славы,
Заўтра праявіцца ў сконе.
Станецца так, -- мы сумеем
Вызваліць дух свой і плечы.
Ён жа прыслужваў падману лакеем,
Праўду бачыў, -- і енчыў”.
У неправетраных салонах
Графіні гнеўныя, матроны
Ужо contre coeur прызнаць гатовы,
Што пекны якабінец польскі,
Сам Рэгент-Прынц, што шарм ягоны…
Сказаў, што наравісты, шорсткі,
А хто? – “ў павеце мейшагольскім
Яшчэ ня родзяцца Бурбоны”.
Няёмка лёгкім варшавянкам…
Абселі столік і, як цёткі –
У домыслы, ў рацэі, ў плёткі
Над тою жмудска-аўстрыяцкай
Фігурай юбэрмэнш-басяцкай.
У Лурса бура. З грукам, енкам
Абвальваецца схіл нябесны.
Грамамі перыць Немаеўскі,
Маланкай жэстаў рэжа Фрэнкель.

Па вулках Волі і Ахоты
Людскія поўзаюць ліхоты,
Людскія радасьці, турботы;
Той стогне, той бакі рве сьмехам,
Таму пляваць на ўсенька чыста,
Таму бяда, таму пацеха,
Апроч таго… звыш меры, квоты
“Звон гістарычны” б’е ўрачыста.

Пакой дыміцца мглою соннай,
“Высьпянскім дымам” і блакітам,
Што на ўдэкараваньне сцэнак
Сюды сьцягнуліся з Лазенак,--
Суцэльны тлум. Камсы кадушка,--
А тут пачвар, хаўтураў часу,
Вампіраў, зданяў, раўтаў масак,--
Сьмярдзюча, вусьцішна і душна…
Манархі, вешчуны і здані
Старцоў і мучанікаў даўніх,
І рэха стрэлаў і малітваў,
Ахвяры-цені лодзкіх бітваў…
Гэй, варта! Замыкайце браму!
Даволі! Ня ўпускаць і – аман!
Не, не адступяць… “Раз на згоду,
Калі ўжо зьдзейсьнілася дзіва,
Дык дай сказаць і нам, магілам,
Дык і шкілетам дай свабоду,
Паслухай, што яны грукочуць,
І заслужы велікадушна,
Магіл, угодкаў вучань слушны,
На мшу мець права; хочуць
Магілы велічы!..”
Магілы,
Вы бачылі яе, сасьнілі?
…І тут зь нябожчыцкага клана
Выходзіць пешчаная Дама
(Во! – з кракаўскага балагана!),
У туніцы, з малюткай-пажам,
Зь мячом, у шлеме пад плюмажам,
Сьпярша пра цуды нешта сквіліць,
Пасьля: “Чын пераможны ўспомнім!”
(Аддаў бы паўжыцьця ў той хвілі
За “Хімерычна-людскі слоўнік”…
Свае ў іх затычкі і дзіры,
Свой валапюк і свой паморак:
У нас тут два і два – чатыры,
Хімеры ж маюць больш на сорак.)

І так штоночы аж да раньня
Такія сходні прыкрых зданяў,
Сардэчных, любых, ненавісных…
А золак ятрае, як рана,
Крывёй плыве прыгожы ранак
На жоўты плёс і дзюны Віслы…
Вузенькай пасмай пурпуровай
Прашыў мазгі ўспамінам немым
Маскоўскі”сьціх”… Радок з паэмы:
“Горит восток зарею новой…”
Горит восток… Хто мог сказаць так?
Зарею новой…Кожным словам
Нянавісьць будзіцца і зайздрасьць,
Што зь гістарычнага акопа
З агнём паходні ў лапе хама
Мангола лёс падняў, халопа,--
А ня пыхлівы гонар пана.

Ах, сны юнацтва! Сны-кашмары!..

Зь якою лютасьцю на твары,
Здавалася, ён трупам кіне
Ня толькі велічы той імем,--
Шпурне і адрас ненавісны:
“Сусьветны ўсход!Усход агністы!”
Але ня скажа. І ня кіне.
Шалёны жаль свой будзе несьці.
А горыч помсты будзе есьці
Яго заўсёды… Прамяністы
Разьліўся сіні бляск асеньні…
Усход… У галаве мігценьне:
Карціны, прывіды і сьненьні,
Як нож – як зоркі – як рашэньне.


ІV

ПАНОВАЕ ШЛЯХТА! ПЕРЫЦЬ ГРОМ!

Фаф выпіў каву. Ліпкі цукар
З дна вычарпаў. Абцмакаў вусны.
Глухім галопам, стукам
У галаве б’е ноч распусты.
Мільгаюць майткі, кудлы, цыцкі,
Панчохі, задніцы і лыткі
І п’яны Віцак Ялавіцкі,
Сапфіравая коўдра Лідкі.
Было выдатна, Праўда, сотэрн,
Як воцат быў… затое потым
Дзяўчына – клас! Мільён на бочку!..
…З партрэта Ленца з пазалотай
Маргае Арцішок сыночку.

ПАНОВАЕ ШЛЯХТА! ПЕРЫЦЬ ГРОМ!

А незадоўга перад гэтым
Зайшлі былі ў кафэ паэтаў,
Размаляванае ў анфасы,
У конусы, вуглы і ноты,
Дамы крывыя і афронты;
Якіясь нудныя пегасы
Чыталі там пад пляскі ў ладкі
На памяць вершыкі з эстрадкі.

ПАНОВАЕ ШЛЯХТА! ПЕРЫЦЬ ГРОМ!

Мастак з губамі й носам Іцка
Гасьцей плюгавіў рыкам п’яным…
“Кубізм…-- паводле думкі Віцка,
Ці футурызм… ці… Севяранін…
З мазьнёй жыдоўска-бальшавіцкай…
Прабач мне…” – “Што табе прабачыць?..” –
“Што, бач, яўрэі…” – “Што?” – “Ну, бачыш,
Калі б як ты былі, інакшы…” –
“Як я? Дык я ж католік рымскі,
З маленства”. – Так… а гэта значыць…
Ну… як бы лепей патлумачыць?..” –
“Кажы…” – “Пасьля. Глядзі – Сланімскі…”
(Антоні! Чвэрць стагодзьдзя скіну! –
Вось праз Атлантыку ўспамінаў
Мяне, банкрута, да айчыны
Нясе паэзіі паром,--
Я палымянымі вачыма
Гляджу на той наш першы вечар,
Што быў пачаткам і зачынам,
Прадмоваю у новы том
Польскай гісторыі і нечым,
Што нам адкрыла ў цемры вечнай
На ростані разлукі Дом…)
На каруселі, на аброслай
Ашмоцьцем п’янак і банкетаў,
Мільгае Фафу твар паэтаў,
Гучыць узрушана і ўзьнёсла:
“Панове шляхта! Перыць гром!”,
А звонку хор, а звонку шум,
Бурлівы гвалт… Учора тлум
Цягнуўся тут перад кавярняй,
А сёньня падступіў пад дом
Галоты гамуз грознай арміяй…

ПАНОВАЕ ШЛЯХТА! ПЕРЫЦЬ ГРОМ!

Далей? У галаве ўсё марна…

Ьы ў моцнай клетцы дужы зьвер
Жыве і ў ім драпежны верш,
І рыфмы-іклы жудасьць множаць,
Кроў у вачах, а рытмы ў скок,
І б’юць у памяць лапы строф,
Ды іх яна зьвязаць ня можа.

Бы ў моцнай клетцы дужы птах,
Крылаты верш лапоча такт,
І рвецца, б’ецца “бялы ожэл”…
Страсае рэшткі рыфмаў-сноў,
Чуваць паўтор асобных слоў,--
А думку скласьці зь іх ня можа…

На каруселі задніц, сьцёгнаў,
Клазетаў, ложкаў і абортаў,
Пламбіраў, каньякоў, застольляў,
Віватаў, крыкаў “Сто лят! Сто лят!”,
Рахункаў, трункаў, храп мардастых,
І падчарэўяў шлюх цыцастых,
Катлет, масьлін, апэрытываў,
Дэсэртаў і прэзэрватываў
Гарэзай грознай і вясёлай
Ускочыла з чырвоным шалем
Сваболы Першай Карманьёла
І хвошча ў морды ўсім бяз жалю!
-- Э-гей! – крычыць. – Крышы Садом!

ПАНОВАЕ ШЛЯХТА! ПЕРЫЦЬ ГРОМ!

І ў галаве гучыць гатовы,
Як на званіцы змрочнай звон,
Верш-успамін і рытм сталёвы:
“Канец нябёсам, ляснуў дом,
Кіруюць хамы, мужыкі!
Ліецца кроў, гараць штыкі!
Віецца вуж! Агнём лускі
Блішчаць нажы! Бальшавікі!..”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Наш Фафік Фольблут перад люстрам
Стаіць выгладжваецца хлюстам,
Пашчэнкі ляпае, мардасы

І строіць твар. Фацэтны. Ласы.
Сур’ёзны. Горды. Таямнічы.
Шалёны. Грэблівы. Скептычны.

Памацаў біцэпсы!-- Парадак!
Грудзіна… Сьцягнякі… Азадак…
Бетон! Жалеза! – Вогір! Кнораз!

Успомніў касавыя зборы…
Рахункі ў Цюрыху, Берліне…
Нью-Йорк. All right. – Такі ня згіне.

Панове шляхта!--? Глупства! Словам:
L’ordre regne a Varsovie, панове!
А што той чад і безгалоўе,
Дык гэта хмель… Пячайка зноўку…
Пан Фольблут кліча пакаёўку.


V

У час той ваш пакорны аўтар
(Вядомы выпладзень заганаў,
Дзіця салонаў, балаганаў)—
Ня быў кухонных спраў аматар.
А колісь, Божа,-- хай ты спухні!—
Калі, бывала, ў нуд зацягне,
Служыла першым клубам кухня,
Як потым рэстаран, кавярня,
Наступны быў ПЭН-клуб… Пшэпрашам,
А ўсё ж мілей мне кухня наша…
Праз кухню выйшаў я ў сьвет новы,
Адкрыў сабе прастор жыцьцёвы…
Адчыніш толькі дзьверы кухні,
Як тут жа сьвежы ветрык хукне
У шэры дзень, што вечна скача
Паміж бядою і нястачай,--
Зь нядзелі і да панядзелка.
(Вось так паміж “Пахмурна -- Ясна”
Няўпэўнена блукае часта
Барометра нямая стрэлка…
У нас у хаце той часінай
Было “Пахмурна” – інтэнсіўна…”)
Ад кухні да дзьвярэй парадных
Туды-назад вялі дарогі
Мяшчанскае сацыялогіі,
Дух класавы будзіўся зладны,
Падзел людзей і сфер духоўных:
З парадных ”пан” выходзіў, “пані”,
“Кабета”, “чалавек” – з кухонных,
Тут – “знакамітыя”, там – “з твані”,
Тут – мы, там – нехта, зьнекуль, кожны,
Які з параднага няўхожны,
Ішоў праз кухню люд кухонны,
Вымольваючы хлеб надзённы;
У холад там і рукі грэлі,
За смак скарынку хлеба елі
Ці шчаўе, хлёбала пустое.
А часам рэхам даўняй песьні, --
Сучасным рытмам не равесьнік,
Як зь дзіўнай казкі, як з Нэстроя,
Вандроўны забягаў рамесьнік,
Апошні сьвету грамадзянін,
Увішны, горды наш ладзянін,--
Ці музяўся старэнькі муляр:
Зьдзіраў патрэсканыя кафлі,
Што глінай паленаю пахлі,
Абстукваў цэглу, мацаў, шмуляў,
Як горан соп, глухі бы нетра,
І сам, як печ, хапаў паветра.
Пацешна так мясіў ён гліну,
Рукамі грэбаючы ў мазі,
Калі ж зусім у печ залазіў,
Здавалася,-- нібы ў магілу.
Гандляр-анучнік тут ля печы
Суровым позіркам старэчым,
Нібы сьвятыню, урачыста
Глядзеў на сонца порткі, ўзносіў
Перад вачамі іх угору,
Трымаў перад сабой, -- ну, чыста
Як на малітве ў сінагозе
Узносіць кантар сваю тору…
На кухні мылі гаспадыні.
Дзень хроп, вурчаў. Балея пухла
Ад мыльнай пены, шумавіньня.
І песьняй казак булькатала
У міражах расплылых кухня
У пары мыльна-каляровай,
А над балеяю стаяла,
У крук сагнуўашыся над прорвай,
Кудзесьніца Тэадарова.
На зморшчанай блішчастай блясе
Бялізну церла, паласкала
Ў вадзе падсіненай у тазе;
Як яблык печаны; жывенька
Ўстае вось мне перад вачамі,
Як зараз чую: кажа маме
На вымытае – “бялізьненька”.
“Кацёлка” наша, “Кацялочка”
Заўсёды прыгубляла ў кухні
“Глыточка, як на галубочка”,
Сваёй любімай “цытрынюхны”,.
Нябось, у рай пайшла “Кацёлка”
Ды падмывае там анёлкаў,
І часам дух яе крухмальны
Лунае ў Лодзі ў кухні-пральні.
Яшчэ заглядвала “Квактуха” –
Ўдава зь зямліста-шэрым тварам,
Чый муж даўно зямельку парыў,
Дзе ўжо было цяпленька й суха;
Шанобы шчэпцю мела ўсюды
Багіня Нэндзы і Пакуты—
Антычны хор зьбіваўся ў кола
Сьпяваць пэаны ёй у гонар.
Яна аблётвала ўвесь горад:
Нібыта гнаў яе паморак,
Бо гнаў-такі, высочваў дзетак
Шалёны і закляты голад,
Дык і вышуквала заробак –
Дзятве на голы суп-наедак.
А “кіндэлаў” Бог даў – як гора:
Адно каля грудзей, з сабою,
Спадніцу абціралі двое,
І “дома” грэблася чацьвёра
Ў закутку цёмным на саломе.
Былі мы з мамай у тым “доме”,
З гасьцінцам дзеткам і нябозе –
Якраз хварэла небарака.
Зусім нядужая ў бярлозе,
Як бедны кручаны сабака,
Нямілы Госпаду і людзям,
Замкнутая ляжала ў брудзе.
Нейк па-жаночы сарамліва
Яна ўсьміхацца спрабавала,
Салому ля сябе зграбала,
А ў думках бегала імкліва,
Як быццам чулася ёй лепей
Пры тым здабытым недзе хлебе,
Што будуць есьці яе дзеці…
“Кіндэлах” зьбіліся ў грамадку
І зіркалі – на нас, на матку…
Былі мы раз, другі і трэці,
Ды ня былі на пахаваньні…--
І вось прыйшла да нас, як сага,
Прарочыца Антося, пані,
Уся, як бунт, мяцеж адвага,
Князёўна гордая, княгіня
(З-пад Коніна, Галінска гміна!).
З вачэй агонь і з ноздраў пара!
А вочы тыя – бляск пажараў!
Бы конь германскі, здаравенны,
Растопа, чорная гаргара
(Такія ночы у манголаў
Альбо цыганскія – ў анёлаў) –
Прыйшоў – мысьліцель няпісьменны…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


VI

Цяпер напішам адным махам
(Закон жыцьцёвага круцельства,
Што правіць сьветам без пардону)
Няхай паўстане перад Фафам
Знаёмая нам пані Бельска –
Яна тут два гады, як з дому,
Прыстроена ня без пратэкцый
На спадкі ўзятай Ялавецкай
Пасьля таго, як за запоі
Сьпісалі кухара. Затое
Гурману Фафу пані Бельска,
Што апрача купецкай хваткі
Кухарскі талент мела гладкі, --
Якраз патрапіла умельствам.
(Якія – Божа! – з кашай зразкі!
А боршч які! Біфштэкс татарскі!
Еж пад затычку, па завязкі!
А гусь! Руляда! Стэк! А кава!!.)
“Тэкля, -- сказаў,-- прашу ласкава…”
А сам паглядвае ў газету,
Ня скіне вокам на кабету,--
Афішы, хроніка, аб’явы…
--…”Хай Тэкля…” – Паўза. І чытае:
Змаганьня дух. Яна чакае.
“Прашу…” – Міраж. У нас прэм’ера.
Мадзярка – Лоскат -- Пікусь Герас,
Візіт Пілсудскаму… -- “Хай Тэкля…” –
Прэм’ер сказаў… Расія ў пекле…
У. Вэдэль… -- “Хай мне…” – Бунт гарэма…
Сезон у Летнім… На Крулеўскай…
Чакае Тэкля… Фафік лена
Адклаў газету і да Бельскай:
“Падайце, Тэкля… Няма Яна?” –
“Нямашка, проша ясна пана,
У войску Ян…” – “У войску… -- Нішкам: --
Што зь Лёдзяй?” – “Кепска, проша пана,
Пагоршала… Прабіта кішка,
Ня жыцьме, мабыць, бедалажка”.
“Нябога, -- пазяхнуў. – Так, цяжка,
Няшчасьце… куля…” – Пане Хрысьце,
І што ж бо людцам той карысьці,
Што ўжо калоцяцца так марна,
І дзе з тае нягоды выйсьце,
З падзелаў між людзьмі на сьвеце!
А дзеўчына ж – ну, чыста сарна…
Пан, пэўна, ведаў… Фаф кабеце
Не запярэчыў. Ведаў! Вызнаў!
І тут дайшло да афарызмаў,
Да пышнаслоўнай чартаўшчыны:
Што ўсё наўпоперак айчыны,
Што ў нас, палякаў, вечна ўсё так,
Што за царом была ільгота,
Што кожны пры сваёй разоры,
Што ў кожнага з краёчку хата
І што праз гэта ўсе раздоры,
А не, каб брат стаяў за брата,
Бо толькі ж еднасьць, толькі згода…
Вунь Вілюсь Троцка ўзяў за кума,
І то ўжо, бачыце, выгода…
Фаф слухаў – і пра Лёдзю думаў…
З маркотным жалем у вантробах;
“Сьвятая праўда, вельмі шкода,
Бо каб жа згода… А дзе сода?
Прашу прынесьці крыху соды,
Сіфон вады… Вады і лёду…” –
“Іду”. – Але ня йшла, стаяла,
Карцела нешта ёй. Сказала,
Відаць пра горкі лёс айчыны
Ня без карысьлівай прычыны,
Відаць, сімпатыі шукала,
Бо, ўсхліпнуўшы, сьлязу ацерла:
“Што б я хацела, ясны пане,
Што, не дай Бог, калі б памерла
Ці часам, як з хваробы стане,
Што сіламі зусім аслабне,
Дык я прасіла б з пана ласкі
Памочніцу з дазволам панскім,
Сіротку ўзяць, каб ёй, няшчаснай…
Яна тут, зь дзедам, проша ясна…”
Пайшла гісторыя Дзяверскіх –
Матулін лёс і бацькаў, дзедаў
(Ды я пра гэта ўсё паведаў),
Што мілае дзяўчо з палетка
Разумніца, красуня, кветка,
А ўмеліца, дык на ўсю вёску,
Па-руску ўмее і па-польску.
“А што яшчэ, дык проша пана,
Ў аптэчных справах абазнана
І пану ў гэтых медыцынах
У нораў трапіла б дзяўчына…”
Зноў хліпнула, часала гладка.
(Як празарліўка-дыпламатка
Ні слова пра скандал касьцельны,)
Замест яго куплет гвардзейскі:
Які пахвальны дзед і дзельны,
Які герой быў той Дзяверскі,
Які ваяка, хоць бяз чыну,
Ліў кроў цабрамі за айчыну,
Вадзіў і арміі, і ў войску
Адзін за сто быў, па-геройску
Па мордзе рэзаў супастату…
(У панегірыку Ігнату
Павінен я паставіць коску
І ўдакладніць, што храбры рыцар
Пры канцылярыі быў пісар,
Дзе штык яго каліграфічны
Ліў кроў чарнільную прывычна.
Цяпер ваюе ва ўспамінах,
Пад нос мурлыча “размарына”,
Стругае ладна лодкі з дрэва
І хрысьціць сам іх, майстарстружка:
“Анэля”, “Анна”, Зоф’я”, “Эва”
(І нават “Тэкля” – дужкі ў дужках!),
А знойдзе кветак колькі градак,
Адразу ладзіць там парадак –
І хай усё ў патопе шчэзьне,
Ён ружы песьціць на каўчэзе!)
“Які квятняр, які садоўнік!
Што Ульрых, Гозэр! – Не да роўні,
Бо не дапнуць! Найлепшы ўмека
Сам Навакоўскі – недапека!
Дык проша, з добрай пана ласкай
Садком, гародам на Пулаўскай
Якраз і мог бы пан Ігнацы
На добры лад апекавацца,
Бо сад ужо зарос дачыста,
А служка наш – мастак, артыста!
Такія выўе пану ўзоры
З жывой расьліны, ясны пане,
Што дзе той пах, а дзе калёры –
Любой фантазіі дастане!”
Ах, пані Тэкля, пані Тэкля,
Люблю яго, а ўсё ж бы выкляў
За той букет1 Убіў у сэрца
Мне цьвік на старасьці! У душу
Уехаў зьмеем-людажэрцам.)
“Ну што ж, і сам ня знаю… Мушу…
Падумаю…” (Наўме – дзяўчына).


VII

Сядзелі моўчкі, як аглухлі
Ад велічна раскошнай кухні
З шырознай печчу на паўхаты!
Аптэка гэтакіх буфетаў,
Пад столь, ня мела. Тут багаты
Набор сэрвізаў: шэсьць кувэртаў,
Дванаццаць, болей – палічы іх,
На сьценах – дзіўнае начыньне
Вісіць бліскучым медным строем,
Маіх разглядвае герояў…
Вачмі пыхлівага магната,
Зь якіх да слуг блішчыць пагарда,
Глядзяць патэльні і каструлі
На бедных просьбітаў Таклюні…
І чайнік, як паша распухлы,
Пускае пару ўзьдзёртым рыльцам,
Сярдзітым буркатам прыбыльцаў
Як быццам выпрашае з кухні…
Графіны і збанкі з паліцы,
Паны шляхетныя сталіцы,
Па-гарадскому пучаць пуза.
І тут жа спарышок-галуза
На ягады, гліняны, сельскі,
Відаць адразу – самаробны,
У кветачках (--Ха! Пан Дзяверскі
Яго ж і строіў пані Бельскай!)
Глядзіць зычліва. Гэты добры.
…І п’юць гарбату з панскіх шклянак,
Ого, якіх! Бо паўпусканых
(Каб не сьпячы гарбатай пальцаў)
Амаль да самае паловы
Ў падстаўкі срэбныя зь дзяржальцам…
Прыдумаў нехта ж – мондра глова!
На лыжачках (бо “плакіроўка”,
Сказаў дзядуля) – Ф завіта,
Чужое, рэдкае… мой пане…
(“Уласнасьць” – сэнс у манаграме!)
Ф на відэльцах, лыжках, сітках,
Ф на кілішках, Ф на місах,
Ф на талерках, на сурвэтках,
Ф на той шклянцы. На сэрвізах,
У манаграмах і ў віньетках
Ф –Ф – ад столі да падлогі
(Прабач мне жарт, чытач мой строгі) –
Але ж на столі – Ф таксама,
І там, як бачыш, -- манаграма.
Няветла тут, хоць і ў хрышчонай…
Дзе дом? Дзе кут? Завошта ўчора
Яе зьняважылі, зглумілі?..
Завошта ганьба? Дзедка мілы
І шаблю мае, а бязь сілы…
І хай бы хто хоць запярэчыў…
Дзе Божы суд, дзе чалавечы?..
О, каб жа мілы татка быў тут,
Калі б за іх усяўся тата, --
Махнуў бы шабляй, і за крыўду
Настала б хуткая расплата…
Ўздыхнула… У галоўцы соннай
Ксяндзоў жахлівы крык з амбоны,
Начны цягнік, народу поўны,
І шум Варшавы неўгамоннай,
І шоргат ног, будынкаў тупат,
Бы ў кузьні лупатня і грукат,
І звон трамваяў-іскразвонаў…
Дудніць, бы колісь, калі здуру
Лыкнула з бутлі Vinum rubrum:
“Дай, дзеду, ручку…” На далоні
Худыя дзедавы паклала
Свае далонькі, як заслала,
І прытуліла да іх скроню –
І вось бягуць ужо, мільгаюць
Кружкі, палоскі, кропкі, іскры,
Мурашкі тыя, што сном існым
У змроку сьцежку асьвятляюць,
І наплывае дзіч у вочкі
Бяздомнай афіцэрскай дочкі:
Ноч – сьвечкі – набажэнства – казань –
Паводка чорная – у шаце
Пратэсаў чорных багамаці –
Натоўп, што коціць шэрай масай,
Паходні ўзносіць – здрада! Здрада!
А дзе алтар быў (помста! Помста!),
У громе стрэлаў барыкада.
А перад самай ёю проста
З-пад сьцяга б’е, страляе татка…
На ім дзядулева апратка…
Анэля, гэй, -- крычыць, -- дзіцятка,
А дзе ж цяпекр твая матуля?
Калі шалее посьвіст куляў,
І крык людзей, і енк аргана,
Сон расплываецца ў дзяўчыне:
За Польшчу – ах! За Польшчу гіне
Паручнік Канстанцін Ілганаў…
Няпраўда, містыка дачыста,
Але ж – дагодзім і фрэйдыстам.


VIII

А што ж Дзяверскі наш тым часам?
Пра што ён думаў? – Ат, усяка.
З якім куму чакаць адказам?..
-- Што ў садзе латва ён сядзеў бы,
А ў войску што ён за ваяка…
Што нібыта даюць надзелы,
Дык, можа, не абдзеляць клінам,--
А што? – загончык нейк распора,
Другі – пад кветкі, садавіну,
Глядзіш, агоўтаецца скора…
Што ў пакаёўкі здасьць дзявоху,
Дык і агладзіцца патроху…
А каб яшчэ магла вучыцца!..
Ну, сьпі ўжо, сьпі, маё ты гора…
Што вунь кума -- ўсё маладзіцца,
Даў Бог здароўя, даў і крылы –
А як успомніць – Божа мілы!!!—
Дык шлюбавалася ж у трэцім,
Цяпер жа… Божа… дваццацьпятка…
То ж трэба так фарціць кабеце –
З усіх бакоў у бабкі гладка…
(І, вокам кінуўшы на срэбра
Відэльцаў, лыжак і падноса:
“Х-хэ, пане браце, што вам трэба,--
І мне ж бяз хвігі ні да носа!”)…
Што заўтра (“нават сёньня глянем”)
Зірне ў тутэйшыя касьцёлы --
Карціць – якія тут анёлы:
“Ці іхні нашага дастане…”
Яшчэ: ў дарозе бачыў краму:
“Раджа Свэнгалі, маг, аракул”,
Дзівосы, выдумкі і штукі…
Лізнуць бы трохі той навукі…
Што, як зьбярэ крыху манетак,
Дык свой тэатр марыянэтак
Наладзіць… для бядняцкіх дзетак…
За так… Ці мо за колькі грошаў…
Наробіць лялек сам. А слова…
Бадай Ружыцкі з Тамашова
Ці Юлік што прыдумаць зможа.
Калісьці ён бываў “на дачы”—
Які ён “Пікадор” -- пабачым.
Чытаў на вуліцы лістоўкі –
Дык дужа здатны да рыфмоўкі,
Здаецца, Тувім, хлопец з Лодзі,
Ну, можа, зойдзе, пагамоніць…
Купіў бы “сходжаны” гадзіньнік
І разабраў бы,-- на драцінках
Спусьціў бы механізм у слоік:
Паяц на корку; праз той корак
Паяца рухаў бы маторык…
Каб чалавек меў гэтых “дзенег”,
Напрыклад, скажам, на гадзіньнік,
Ці, скажам, хоча быць з варштатам,
Хай хоць ня токар… хай аматар…
Хай так, з ахвоты…-- май на міласьць!. .
Што прыйдзе, прыйдзе Справядлівасьць…
(Люд просты – праўдзе арганічны
Ня пісанай, а праўдзе з плоці,
Араты, Праўдалюб містычны,
Калі ўжо ўдзеліць вам даброці,
Дык больш у гэтым слове права,
Чым у законах і ва ўставах,
А скажа Крыўда, -- грымне бурна
І грозна крык яго трывожны
І не збаіцца вашых турмаў,
Дзе за грахі падлюг вяльможных –
Галота ў ланцугах астрожных…
Бо – хто кіруе, той гізуе,
А польскі люд свой суд рассудзіць,
Устаньце! Суд! А гэта ж людзі,
Народ за Праўду галасуе,
Супроць старое крыўды будзіць!
Хоць, можа, сьмерць і зробіць клямку
Мне – абываталю, падпанку,
Што па абочыне дарогі
Выгодна пёрся ўздоўж эпохі,--
Прыму я кару не на ўзбоччы…
Кіруй па Праўдзе, Люд Рабочы!
Пішы прысуд, Араты Польшчы!)…
Што, можа, будзе справядлівасьць?..
Павінна … Ўсё ж праз гэту хцівасьць…
Нашто багатым столькі льготаў?
Уладу любяць. Вось і ўсё там.
Цяпер ім зробіць рускі ўтыкі…
А хто такія “бальшавікі”,
“Таварышчы”? З кім дзеляць шанцы?
Пісалі, што з жыдоўскай клікі,
Схаўрусаваліся зь германцам…
Яшчэ хвалілі іх, казалі,
Што бедным поля наразалі…
На пальцячко, на чаравікі
Далі б мо тыя бальшавікі?..
Аж не… “Папаша ваш расстрэльваў
Рабочых Лодзі, мармузэля…”
Яўрэі розныя. Вунь Зэльман –
Сама пачцівасьць; Шмуйла – шэльма…
Якраз, бы ў нас: Калодзей – злодзей,
А Гдулю хоць мачай у мёдзе.
Яўрэй цыбулю есьць. Палякаў
Больш цягне да капусты, флякаў.
(Але яўрэй свой фэлер мае:
Сьвятых у храмах ня трымае.)
Будзь ты татарынам ці грэкам,
Хоць неграм будзь – усё дарэчы,
Ня ладзь на крыўдах чалавечых
Свайго дабра. Будзь чалавекам.

Пра негра ўздумаўшы, Ігнацы
Нэрвова неяк сьціснуў пальцы
І разбудзіў дзяўчо зьнянацку,
Што ў сьне адказ крычала бацьку
Праз хмары, нэндзу і харалы,
На бераг той… І штось шаптала
Якраз такімі, як у мамы,
Крыху таўсманымі губамі,
І ў вочках бляск іскрыўся прыкры:
Журботны, кплівы, злосны, хітры…
О, дзед яго не пераносіць…
Аж – Бельска тут: “Заходзьце! Просіць”!..


ІХ

Што вочы ўмомант прыкавала
(Як часам кропка бляску збоку,
Куды і не глядзеў ты нават,
Прыцягвае увагу зроку),
Дык гэта зноў “фэ” – на шлафроку,
Бардовай вышытае гладзьдзю.
Пасьля сустрэліся пагляды:
Цень сну ў яе блукаў паглядзе;
Ягоны – зьдзіўлены, пажадны,
Адразу прафесійна ўмела
Садраў убогенькае плацьце
І ўжо абмацваў, ужо гладзіў
Яе аголенае цела.
І з ходу план гатоў жалезны
Пад шыфр-дэвіз камерцыяльны –
“Інвестыцыйны план цялесны”:
Гады праз тры (“пакуль што рана,
Мараль усё-такі, загана”)
Хацеў бы мець дзявульку ў спальні,
Дагледжаную ідэальна.
Раскукліць, разбутоніць кветку,
Дасьць дозу клімату, камфорту,
Бы ў парніку, і неўзаметку
Устымулюе ёй ахвоту;
Касьметыкаю ласкі панскай
І тэхнікаю дабрахоці
Дааксамітніць, дазалоціць,
Аздобіць дадатковым бляскам,
І цела-кветка дробным коштам
Працэнты выплаціць раскошна.
У думках песьцячы дзяўчыну,
Палаў. Але з халоднай мінай
Нагу цераз нагу закінуў,
Сядзіць і дробненька цярусіць:
“Пан… як? Дзяверскі? Так? Пан, мусіць,
Садоўнік? А паненка? Імем –
Анэлька? Во! Кузіна ў Рыме
За графам Скода Галеаца –
Анэлька…” І пайшоў крыўляцца –
Хваліўся, плёў, ламаў паяца,
І ўсё адно: “Падай мне, Тэкля,
Запалкі…” , ці “Падай мне, Тэкля,
Альбом…” (паказваў у альбоме
Рым і палацца Галеаца
На п’яцца Санта Мантэраца,
І ў гэтым пышнаслоўным звоне
Ён бляскам пыхі, глянцам, трэскам
Ашаламіць хацеў Дзяверскіх…_.
“Пан зь легіёнаў? Знаў пан, можа,
Сэмпа-Бялыніча, маёра?
Шкада, шкада. Маёнтак Звожань
Пад Чэрскам, сто гектараў ворнай…
…Закурыць пан? Rhedive, праўдзівы,
З Каіра… Любіць пан “кэдзівы”?
Шыкоўна? Як на пана мысьлі?
Стары запас… прывёз з Манака
Дэ Шантыльі, з французскай місіі.
А што паненцы? Шакаладкі?
Падайце, Тэкля, шакаладкі.
Вось гэтая – царыца смаку,
Вось крэм-бруле, скаштуйце пралін…
Мой бацька з Вэдлем сябравалі…

Чаго юродзіў Фаф, таптаў сьвятыні?
Сьпектакль навошта гэты брыдкі? --
Неверагодныя глыбіні
У душах нават самых плыткіх!
Там Рай пачварны Ідыётаў,
Імперыя жаданьняў тайных
І ненажэрных жываглотаў,
Там цырк тыранаў апантаных,
Трупарня здохлых левіяфанаў.
Там выяўляй сябе, брат, -- тама!
Там Рым гарыць! Сіён там Хамаў!
Там шабас д’яблаў помсты згубнай
Трыумф сьвяткуе, б’е у бубны!
Там тлум пацучых гітлерыдаў
Грызе крыжы зубамі хіжа,
Там стосы кніг агонь злы ліжа,
Пагромы там, разьня, агіда!
У багне гвалту, шалу, ўціску,
Трыумфаў подлых, хуткіх зыскаў
За ўсе часы сваё даелі
Дарваліся, пасатанелі.
Яны – з асьмеяных, з адкідаў,
Цяпер ад пыхі разапселі,
Улады каравай абселі
Арлы з гадзюк і тыгры з гнідаў –
На сьвяце зорнае гадзіны!
Там Боскі Фарс! Туды, Вергілій,
Паэта вёў бы ў яму гнілі
Лавіць пякельныя тэрцыны!
А ён? Альфрэд Фрыдэрык, Фафа?
А нават ён з улады зыскваў
Працэнты “велічы” нахрапам…
Здавалася б: такі здаровы,
Узвышаны “па-таварыску”
Над людам дробнаместачковым,
Багаты, пекны! Словам – веліч!
А, бач, усё ж – не каралевіч;
І тут бабздыр угору дзерся,
Лез кандзебоберам у ферзі,
Рассыпаўшыся ў шарме звычна,
Падмазаным, ружова-томным
(Так у гульні круп’е цынічна
Сыпне шчасьліваму жэтоны,
Каб праз хвіліну яго шчасьцю
Нядоўгаму канец пакласьці),--
Мой дурань-буф кадзіў, і ладан
Чадзіў, чмурыў дзяўчыну ядам.
Зефір цукровы, пах ванілі,
“Кэдзіваў” дым і пара кавы,
Шэпт саладжавых слоў ласкавы
(Сказаў адзін раз нават: “Пані…”),
Кілімчык мяккі пад нагамі
І зрэнак ліпкіх дотык шчытны
(Так лапамі хапае спрытны
Матыль, жалобнік аксамітны,
Пялёсткі ружы), мовы рытмы
Нязвычны вуху сельскай птушкі,
І жэсты – імі іх падачу
Ён вёў, нібы з-за сеткі мячык,
Цалялі трапна, без прамашкі
У нэрвы зьдзіўленай дзяўчыны,
Як морфій, пранікалі ў жылы,
Салодкім токам бяспрычынным
Галоўку бедную кружылі,
Калі ён пеў: “А як паненцы
Варшава наша? Вельмі шкода,
Што сёньня слота, непагода,
А то б якраз удаўся шпацыр
Аўтамабілем па акрузе.
Але калі? Падай, Таклюся,
Мне каляндар… Ага, аўторак…
Ці серада… Во, будзе добра –
Чацьвер… Запісваем і годзе:
“Дзяверскі (так?)… Дванаццаць… Шпацыр…
Чацьвер мы распагодзім…
А што да гэтай нашай працы
Патрэбна мне парада маткі,
А я, канечне, сам я згодзен,
Падайце, Тэклечка, з шуфлядкі
Партфель… тым часам… на выдаткі
Задатак… “ Грошы ўзяў Ігнацы,
І паплылі ў вачах Ігната:
Нажоўка, фарбы, стол варштата,
Гадзіньнік “сходжаны”, паяцы,
Гуаш у слоіках, мігценьне
Штуковін казачных на сцэне
І дужа многа іншых рэчаў;--
Пачаў ён дзякаваць і дзячыць,
Што гэта… ведаеце… дзеўча…
Што… пане браце… гэта значыць…
Што не дапусьціць пан, каб нехта…
Аж тут зірнуў у твар Анэльчын –
І як зарвала. Божа… Зьбегчы б…
(Каму, брат, сьмех, каму гілэхтар!)


Х

За пяць пакояў ад салона
У спальні “Мошкі” той шалёнай
Яшчэ начнік сьвяціўся цьмяна.
За пяць… А ўжо за тры сьмярдзела
Эфірам і валерыянай,
Душой і целам звар’яцелай;
А хто праходзіў праз чацьвёрты,
На пальчыках, нібы пры мёртвым,
Змаўкаў і нішкам думаў нават,
Бо адчуваў: за пятай “брамай”
З яшчэ жывога цела, зь цішай
Памерлы дух упарта чмыша,
З вачэй памерлай бляск ліецца,
І сэрца ў пустку мёртва б’ецца…
Сьляпы, шукаючы вароты,
Так кіем торкае ў пустоты.
…На тых дзьвярах у спальню, пятых,
Нябачны надпіс быў напяты.
(На нюх чытаў яго: “Lasciate
Ogni speranza voi ch’tntrate…)

Ад жальбы нылі Фольблуціхі:
Швагеркі, дзядзіны, браціхі –
Пачцівыя, але… ня псіхі
(Па-панску ўсе хварэлі хто чым:
На жоўць, на печань, па-жаночы,
На сэрца – “Ах, нішто ня вечна!”—
Хто як умеў, як мог даўмецца;
Але -- што ёсьць хвароба сэрца
Таму, хто выхварэў сардэчна?!),
Ах, колькі сродкаў ёй ад сэрца
З іх кожная параіць мела:
То клікнуць Гэрца, не Ландэла,
То ўжо Ландэла, а ня Гэрца;
Казалі: Эмс, казалі: Карлсбад
Альбо казалі: ўсё кінь чыста,
І дактароў тых, і лякарства,--
Табе паможа таварыства…
Казалі: клімат не гадзіцца,
Казалі: не зважай на болі,
Казалі: трошкі моцнай волі,
Казалі: трэба прычасьціцца,
Казалі: лішне ты гульліва,
Сабе ж сам-насам: істэрычка.
Яна ж канала так трагічна:
Была папросту нешчасьліва
Бядой найгоршай: бязыменнай…
З душой яе нешчасьлівела
Пакутай зьдзіўленае цела,
І мы тут слушна спалучаем
Хваробу з паніным адчаем.

…Бядой найгоршай: бязыменнай…

У дзёрн, бывае, і каменны
Ўрастае помнік…“Мошчын” камень
Урос у плоць яе, у памяць –
І нават ён быў нячытэльны.

Каля прачыстае іконы
Марыі Дзевы, пазлацанай
Лампадным бляскам, б’е паклоны
Цень кволай немачы зламаны,
Ужо ня просячы нічога
Сабе, крым высьпятка ад Бога,
Але ж калісьці -- ў час прымглёны,
І шчасьце, і няшчасьце мела –
Ды ўсё ў адной бядзе зьнямела.

Насілася з калыскай лона,
Нібы там быў сын Апалона.
Як толькі ўклеіўся ён плодам,--
Яна ўжо ў чарах мацярынскіх,
Ужо ў надзеях, у турботах
Глядзела ў сінь нябёсаў рымскіх,
Каб сын высьпельваўся ў блакіце,
Чульлівасьць зьнюхвала зь мімозы,
З вясновых дрэў зьдзірала квецень,
А з ночы – зоркі, песьні, росы,
З усёй зямлі – красу, лагоду
І ўсё яму – у пуза, плоду.
Скульптуры ўсе, усе карціны
Усіх музеяў, усіх залаў
Зладзейка доўгія гадзіны
Мэтанацэлена (!!) глядзела
І, як рэнтгенам, прасьвятляла
Сезам замкнуты свайго цела
Таемнай цнотай прыгажосьці:
Каб Бог-мастак душу узрушыў
Дзіцятку першаму ў падбрушшы,
Каб сьпела дасканаласьць плоці.
Калі ж, патрэсваючы славай,
І рыжай грывай, і Варшавай,
Рэспубліканскі, каралеўскі,
Як панну, лашчыў фартэп’яна
Музычны рыцар Падарэўскі,--
Яна ўдыхала водар п’яна,
З расхіленым сядзела сэрцам
(І лёгка-лёгка так каленцам…),
І ўзбагачала плод канцэртам,
Гармоніяй, матывам, тонам,
І верыла, што рытмы токам
З таго канцэртнага памоста,
Са струн пальюцца праз вантробы
І ў плод прышчэпяцца, як воспа.
Лісты пісала. Вось для пробы:
“Шаноўных вартасьцяў Васпані!
Пад сэрцам чулым, сэрцам юным,
Няхай наіўным, але шчырым,
Каханьня плод шчасьліва сьпее,
Прыдай мне веры і надзеі,
Ты, хто ў Пісаньне душ жаночых
Старонкі лепшыя ўпісала,
Ты, хто агнём сьвяшчэнным паліць,
О, ўнараві ласкавым словам!..
З надзеяй, што…” І гэтак далей;
Подпіс:Амелья Фольблутова.
Адказ вось: “Дарагая Пані!
Пад сілай паэтычнай слова
Шлю… Хай надзея… Інстынкт маці…
Пасланьне Ваша… Ганарова…
Дастатак і асьвета краю…
Адным зьвяном… Грамадства наша…
І родзіць зерне… Гартам сталі…
Дабра пасеў… Вясною новай…
Дык хай дзіця… “ І гэтак далей;
Подпіс: Эліза Ажашкова.

Чытала вершы. На прадноччы
Эпохі “пурпуровых шалаў”,
Якраз пасьля “жалобных шквалаў”,
Настаўнік сэрцаў, душ жаночых
Быў Аснык – геній ідэалаў.
Цяпер завяў, а быў жа ўвішны,--
Дабраславі ж цябе Ўсявышні,
О часе веры без прагалаў!
Яна і тут шаптала бруху
“Іскрынкі праўды”, “сілы духу”,
“Парываў” лозунгі, “запалу”,
Малітвай насычала плод…

Пустое ўсё, дарэмны ход:
І сны, і мары. Эмбрыён
У алтары сьвятым пад пупам
Разьеўся расавым “фольблутам”,
І з sacrosanctum сьцёгнаў ён,
Стэрыльным скальпелем здабыты,
Рос – дурань, чэрствы, гладкі, сыты,
Спакусам д’ябла і анёлаў
Душой пустою недаступны –
Увесь Няўвесь!.. зь людзьмі падступны,
Пагарды поўны да жывёлаў,
Цаніў прадметы, моцнасьць рэчы
З рук працавітых чалавечых.
Любіў прыбыткі і выгоды,
Лавіў карысьць і дармавіны,
Глядзеў у храм жывой прыроды
Нібы ў кладоўку сыравіны,
Дзе ўсё ягонае да донца:
У кожнай дробязі ён бачыў
Прадмет сваёй любві гарачай –
Як дывідэнты ў прамыслоўца.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Шчасьлівы завалень! – Драбніцы:
Меў тэлефон: два – дзевяць – восем…
О, колькі гонару і ў позе,
І ў голасе, калі ён нумар
Падчас даваў, каб сазваніцца;
Ці вось, дар лёсу каралеўскі:
Шафёра звалі – Ян Сабескі
(“Ян, да сябе!” – такі быў гумар,
Калі ён ехаў па сталіцы).

Не даравала ім абразы:
Ні сыну роднаму, ні Богу.
Карала дзень у дзень абодвух:
Сынка – іроніяй,
(На пафас брала), абурэньнем,
Маўчаньнем – Бога. На каленях.


ХІ

Сядзела седнем дні за днямі
Ля ложка той няшчаснай пані,

У горка-скрушлівай аправе,
У смутку, бы ў жалобнай раме –

Як вобраз – як анёла вобраз –
Маўчала са спагадай добрай,

Ні ўсьмешкі. Гэтакі быў нораў.
Сьмяяцца брыдка каля хворай.

Застыла ўся ў набожнай млосьці,
У безнадзейнасьці бяз злосьці.

Углядвалася ў твар напяты,
Даглядвала – анёл наняты.

За грошы праца – не абраза.
Так і спаўняла абавязак.

І гэтай справай дабрачыннай
Службовы несла крыж дзяўчына:

Сьвядома і з душэўнай ласкі
Праменьнем грэла абавязкі.

Сьвятлом яе паэма гэта
Ахутана з душэўным жалем.
І важна, каб душа паэта
Там заставалася ў метале.

Каб словы грэлі, як праменьне,
І каб закрадваліся ў сэрца,

А хто спрабуе згрэбці ў жменю,
Хай імі апячэцца!

Бо як што вартасьцю якою
І блісьне потым Кніга кветак,
Дык можа стацца, толькі тою,
Што ток ішоў рукой паэта.

У безназоўным, бо бяз назвы,
Нібы манцёр які ўсёведны,
Цягну са змроку дрот жалезны,
Цягну дрот медны.

Адно сцьвярджаю гэтым вершам,
Адно хачу уквеціць славай:
Я слаўлю тэхнікай найперш вам,
Манцёраў добрай справы!

Неонавай зарой арктычнай
Сьвячу, рэкламаю на шэрасьць:
«Праводзьце, нібы электрычнасьць,
У вашы душы міласэрнасьць!»




ЭПІЛОГ ПЕРШАГА ТОМА


Мой верш, прыемны мне твой нерат…
Падумаць: Рыо дэ Жанэйра –
Цудоўная аранжарэя,
А там (--ты помніш архідэі
Flor de Ipo, Jasmin de Cabo,
Maraucuja i Flamboyanty,
У шэсьць паверхаў дрэвы-вежы
У квецені крывава-сьвежай?);
А там, паўторым, мала трэба,
Каб з глебы – проста ласкай неба –
Фантан зямной шчадроты ўдарыў,
І будзе ўсё, пра што ты марыў, --
Такія неба там і глеба.
І раптам – прыгаршчамі жніўны
Хапаю водар шчодрай нівы –
З Капакабаны, зь Іпанэмы,
З Тыжука, з Батафога, зь Лемэ
Залп мовы польскай, родны, мілы.
Гучыць па Рыо дэ Жанэйра
Стракатая, як рынак персаў
Ці карнавал карыяканскі,
А ў ёй – садоўнік, не “фларэйра”,
Не “жардынэйра бразілейра”,
А прыяцель наш пан Дзяверскі.
О Рыо Фарбаў! Colorio,
Мазаіка зьмяіных зьвіваў
На доўгай трасе Авэніды!
О Рыо, выспа Атлантыды,
Што толькі дзівам ацалела,
Трымаючы блакіт нябёсаў
На мачтах пальмавых алеяў,
Хрыбтамі гор, крутых уцёсаў!
Рыо калібры каляровых
За вокнамі ў імклівым лёце!
О Рыо ночаў нярухомых
І звону медзі ў пазалоце
Ад бляску сонца на сьпякоце!
Хто выдумаў цябе? Прымроіў?
Мо акіян сваім прыбоем
На бераг сьпеніў легкаверны
І ў скалы ўрэзаў цуд хімерны…
А кажуць – веру! – што ў затоцы
Узьнік ты з танца Бога Творцы:
Калі “пад мухаю” на шпацыр
Ён выйшаў і на кожным кроку
Губляў ліяны, пальмы, танцы,
Мулатаў, неграў, кветкі, сьпёку…
Дык слаўся ж вечна, эскапада!
О дзякуй! Мuito obrigado,
За Рыо і за верш выгнанца!



Мой верш, журботаю пачаты, --
Як вуж заморскага адлову!
Падняўся з квецені, стракаты,
І ў квецень вернешся па слову.
Што-колечы ў расказе, знаю,
Раблю, кажу за іншых, чую, --
Калі я справы іх вяршую,
Пяром іх душы калупаю.
Ці нават там, дзе больш маўчу я
Альбо, схаваны ў джунглях верша, --
Вяршую лёс чужы нясьпешна
(З тым вучнем параўнаць дазволю,
Што адвячоркам пасьля школы
З дрыготкім ёкатам пад рэбры
Падглядвае купальніц голых
На рэчцы ў месяцавым срэбры,
Бліскучых, цёмна-залацістых,
У пырсках, у вясёлых вісках –
І булькаціць душа тэрцэтам:
І сьмех, і плёскат, і стук сэрца);
А часам, ідучы улегцы,
Нацягваю наўмысна лейцы,
Дубцом кірую паэтычна
Да мной прыдуманых учынкаў –
Заўжды прыходзіць мне на памяць
Сваяцтва кветачак з дубцамі.
Як фокусьнік, што цягне спрытна
Гірлянды пышныя з цыліндра
І рассыпае ружы дамам,
Вымае трусікаў, галубак,
І келіх поўны, -- я таксама,
Чароўным словам падагрэты,
З глыбіняў сэрца выкалупваў,
І з памяці, і з водаў Леты
Дні-краскі і складаў букеты.
…Жыў раз букецік сьціплы сельскі
(“Букеты ў вёсках, як вядома,
Вязалі ўгору, крута, строма…”
Ужо мне гэта двухрадкоўе
Легендай стала, і з выслоўя
Праду тут ніткі жальбы зноў я
І сонечныя ніткі мрояў…),
Быў нейкі сад шумлівых сьненьняў,
Варожбаў-ружаў… Раньняй цноты…
І апасеньняў, і блазноты…
Запояў і выцьверазеньняў
І потым новых патрасеньняў…
Як любіш соладка раз першы!
Жыў раз…
І раптам зрок прарочы
Людскія ў кветках бачаць вочы…
Глядзі – там з-за штыкецін верша
Блішчаць і зрэнкі дзей, шуканьняў…
Там людзі ўжо!.. Ах, бедалагі…
Руплівы вучань кніжных магій,
Ты перабраў залішне ярка…
Ах, вершабродзе мой харошы,
Глядзі, каго ты ўзбаламошыў
Магічнай палкай фірмы Паркер!
За частаколінамі ямбаў
Вір лёсаў, сэрцаў, пажаданьняў…
Глянь!
Глянуў. Так у рай заглядваў
Цікаўны да стварэньняў Пан Бог…
Народжаныя людзі з кветак
Пялёсткі рвуць – так лёс варожыць,
Радкі паэмы лічаць гэтак,
Як вязень рэшту дзён астрожных,
Прыпалі тлумам да штыкетак
І шумна, гнеўна і трывожна
Крычаць, што я жыцьцё расхлістаў,
Пра сон салодкі, дзень ласкавы,
Як пад балконам у міністра
Тлум патрабуе хлеба, права,
Бо шчасьця прагнуць. Просяць: шлі ім
На крылах верша радасьць насьцеж –
Адным замала: “Быць шчасьлівым”,
Другім замнога: “Дарыць шчасьцем!”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Мой верш – са скрухі, як стол з дрэва,
Як з цэглы дом, мой верш са смутку,
Пяе над берагам ціхутка
І аднастайна, як сірэна,
Што Вісла наша не загіне,
Што ўсё жывучае – ў глыбінях!
Мой верш, ты сьціплы, нібы пасмы
Яе касы срэбнаструменнай,
Прабіўся ты з гароты наскай
Крынічкаю зь зямлі каменнай…
О верш з руінаў і каменьня
Майго юнацтва і айчыны!
Плыві, мацней, паток натхненьня,
Сьлязой вясёлкавай блішчы нам!
Даўжэй – цягніся – да сустрэчы
З Днём-Там, Днём-Дома і ў Краіне,
Дзе (ведай) Вісла не загіне,
Каб зь Віслай к будучыні бегчы,
Спатолі смагу вуснаў-рытму
І прачытай, нібы малітву:
Верш, родная, сьвятая мова.
Радзіма-Польшча, ты аснова
І маці – іншых слоў ня мысьліш,
Апроч яе сьвятога слова,
Пяшчоты большае ня высьніш
За тую, што ўсьпявала маці
У кроў калісьці немаўляці,
Якою і пад старасьць трызьніш,
За той салодкі, шчыры подзіў,
Што будзіць дух мазуркі ў плоці,
За пацеры жыцьцёвай веры…
А потым – “ты, нібы здароўе” --
У той, якою я, струхлелы,
Надзеі поўны і адчаю,
Свой двухрадковы гімн сьпяваю,
Што Вісла наша… не загіне…
Мой верш, і маці, і айчына,
Пашлюбленыя трыадзіна!
Палаю: “Вісла не загіне!”
Плыву ў ёй: “Вісла не загіне!”
Паэзіі зачараванай
Скажу, як перад трыбуналам,
Што цаліну стыхіі моўнай
Пераараў да дна любоўна
І знаю жвір, падзол, пясочак
І чарназём, вугольле, скарбы,
І, нібы ягады ў збаночак,
Бяру аброшаныя фарбы
І самародкі-гукі з сэрца,
З бразільскіх кветак поўнай жменяй,
З дрэў Ўайт-Плэйнс, траў Масачусэтса,
Я, знаючы жыцьцё карэньня,
Камля галінак і лістоты,
Як пчолка ў борці свае соты,
Я, хто хапае праўду ўвішней,
Чым вусны мякаць сьпелай вішні, --
Ня знаю радасьней, цялесьней
І серабрысьцей польскай песьні…

Рака, што верна паўтарала
У хвалі зоркі над Варшавай
І кожны вечар, кожны ранак
Сваёю гладзьдзю вершаванай
(Дрыготка, плыўна – а часамі
Ад узрушэньня голас гнеўны,
Нібы сьвятло ў вадзе струменнай,
Але з падзякай, задуменна,
Цячэ, зьмяшаны са сьлязамі),
Рака, што ў памяць залучыла
Паэм нябесных мірыяды,
І строфы хмарак, аблачынак,
І сагі бур, зор Іліяды,
Пісаньне нашай навальніцы,
І час прыйшоў к табе з Айчынай
Палаць агнямі бліскавіцы
У громе грозных перуноў
І выць, пачуўшы плач сталіцы –
Варшава, Польшчы верны Ёў!
Як раскалоўся схіл нябесны,
Плыла ў пурпурным бляску Вісла,
Няўзрушна, горда і свабодна,
А гмахі горада жалобна
Плылі адбіткам, як паходні, –
Чырвоны строй у люстры водным…
Мы вернемся па чырвань, Вісла,
Што ў глыбіні ты верна вынесла
Пад нашым родным польскім небам,
Мы вернемся зь віхурай зноў,
Узброенай сьвяшчэнным гневам,
У новай веры, маладымі,
Віхура гэта – дух падыме,
І бляск, і крык, і верш, і кроў!

Рыо дэ Жанэйра, лістапад 1940 – Нью-Йорк, ліпень 1944