Агасфэр
Вечны Жыд
Гайм Штэфан
Разьдзел другі
Мусіць, ёсьць нешта звышнатуральнае ў сустрэчы двух чалавек, калі адзін загадзя ведае, што гэта дзеля жыцьця альбо, прынамсі, дзеля значнай часткі яго, а другі адчувае, што прыйшоў нехта, хто спатрэбіцца яму.
Пры гэтым ніхто ня можа сказаць з поўным правам, што юны гер Паўлюс фон Айцэн, які якраз у дарозе да Вітэнбэрга й спыніўся ў Лейпцыгу ў «Лебедзях», такі тонка адчувальны альбо ўвогуле двухаблічны. Хутчэй надварот. Хоць у яго яшчэ на шчоках пушок, але ва ўсім ім ёсьць нешта закарэлае, так, быццам ён ніколі ня мроіў вясёленькімі штучкамі, якімі замаладзь звычайна набітая галава ў нашага брата. Пры тым гэта ня мусова толькі высокалётныя думкі альбо прыгожыя фантазіі, якія абрываюцца з уваходам у гасьцёўню незнаёмага, а цьвярозыя развагі й разьлікі наконт колькі ж бо тое перападзе яму са спадчыны цётачкі з Аўгсбурга, якой ён па даручэньні свайго гамбургскага бацькі, купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць, якраз рабіў візытацыю.
Незнаёмы разгледзеўся ў душным памяшканьні, у якім над галавой вечна стаіць дух поту й часныку, а гамана гасьцей утварае роўны густы шум, падобны да шуму вады, калі яна падае згары з высокага скальля, толькі вуху менш прыемны. Вось ён накульгам падыходзіць да маладога гера фон Айцэна й кажа:
- Пахвалёны вам божа, геру студыёзус, ці добра вам маецца, - падсоўвае зэдлік і садзіцца поплеч.
Памянёны фон Айцэн, хоць, праўда, недаверліва й тут жа скасіўшы вокам на мяшэчак, які ён насіў на нацельным паяску, адразу кеміць, што нялёгка яму адкараскацца ад гэтага падсуседа, пасоўваецца крышачку ўбок і кажа, як што той назваў яго «студыёзусам»:
- Альбо ж я вас ведаю?
- Такі ўжо ў мяне твар, - кажа той, - аж людзі думаюць, кожан зь іх ужо недзе бачыў мяне, такі, ведаеце, сусьветнастандартны твар, з носам і ротам, поўным зубоў, ня зусім, праўда, добрых, з вачыма й вушамі, з усім што належыцца, і з чорнай бародкаю. - І, гаворачы, надзімае ноздры, крывіць губы, паказваючы зубы, два-тры з каторых пачарнелыя, і зіркае вачмі, і паскубвае спачатку за вуха, пасьля бародку, і пасьміхаецца, але неяк бяз радасьці, нейкай яму проста ўласьцівай усьмешкай.
Юны Айцэн сочыць за жвавай гульнёй на твары суседа, але бачыць і неяк дзіўна скасабочаную сьпіну й дэфармаваную нагу й думае: не, я ўсё-такі ня ведаю яго, бо дзе ж такога забудзеш, такі западае ў памяць; аднак застаецца нейкая і рэшта з таго, што ў Франкфурце называюць дэжавю (deja vu), і ён дзіўна занепакойваецца, асабліва калі незнаёмы кажа:
- Бачу, вы кіруеце ў Вітэнбэрг, гэта якраз пасуе мне, бо як рыхтык і я ж туды.
- Адкуль вы ведаеце? - пытаецца Айцэн. - Такіх, як вы, шмат праз Лейпцыг, і спыняюцца ў «Лебедзях», пасьля расьцякаюцца хто куды.
- На гэта ў мяне свая рахуба, - кажа чалавек. - Людзі часта дзіву даюцца з таго, што я ведаю, але, паверце, усё цячэ натуральным цёкам, вопыт, разумееце, юны мой пане, вопыт! - І зноў сьмяецца сваім ладам.
- У мяне ліст да магістра Мэланхтона, - кажа Айцэн, быццам яго моцна турбуе адкрыцца субяседніку, - ад маёй цётачкі ў Аўгсбургу, там якраз год таму пабываў магістр Мэланхтон і гасьціўся ў яе, паласаваўся, упароўшы шэсьць пераменаў, хоць, як кажа мая цётачка, ён худзюшчы, бы кнот, і бог яго ведае, куды ўлезьлі тыя шэсьць пераменаў, ня лічачы пірага зь яблыкамі на закуску.
- Ну але акурат бо, духоўныя асобы, - кажа той, - яны ўжо ўмеюць натаптацца, наш гер доктар Марцінус Лютэр асабліва, але па ім відаць адразу, заўсёды чырвоны ў твары, што наядаецца да ўпаду, аж проста страх божы як наядаецца.
Юны Айцэн, заскочаны, крывіць рот.
Незнаёмы паблажліва паляпвае яго па плячы.
- Гэта разьлічана не асабіста на вас. Я ведаю, вы тасама абралі сабе духоўную кар'еру, але ж вы чалавек меры, сканаеце сваім часам, у сталым веку, і мілым анёлам лёгенька будзе, калі яны патарабаняць вас на неба.
- Ня люблю думаць пра сьмерць, - кажа юны Айцэн, - а ўжо пра сваю, дык божа барані.
- Як, нават пра вечную шчаснасьць? - Сусед зноў сьмяецца. - Якая павінна быць мэтай і прагай кожнага хрысьціяніна й у якой ён лунае ў вечным бляску, у непамыслотных вышынях, яшчэ вышэй, вышэй, вышэй над нябёсамі?
Трохразовае «вышэй», сказнае незнаёмым, скаланае юнага Айцэна. Ён спрабуе сваім розумам дацяць такія вышыні й такі вялікі бляск, але ў яго абмежаваных мазгах розуму яўна не стае; калі юны Паўлюс фон Айцэн наогул спрабуе ўявіць сабе вечнае жыцьцё, тады лакальнасьць яго хутчэй падобная на бацькаву гасподу, толькі большую, раскашнейшую і больш пышную, а ў даражэнькага бога хітры позірк і сьвецкія манеры купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць.
Нарэшце гучыць даўно чаканы званок да агульнай вячэры. Слуга, чорная маршчыністая патыліца, расхрыстаная на сівых грудзях нямытая кашуля, спрабуе ссунуць сталы, за якімі, відаць, неўзабаве будзе вячэра; скрынкі й валізкі падарожнікаў сьпіхаюцца ўбок, клункі, калі іх гаспадары не падхопліваюць адразу, шпурляюцца на падлогу да сьцяны, падымаецца пыл, а з каміна попел, людзі кашляюць і чыхаюць.
Юны гер фон Айцэн, з новым сябрам, які прыладзіўся да яго, рушае да сярэдняга верхняга стала; там пазьней панастаўляюць місак, гэта ён ведае, і яму як сыну з заможнага дома якраз і лічыць заняць месца менавіта там. Ніхто й не пярэчыць, меней за ўсё новы сябар, кульгавы й зь невялікай гарбацінай. З другога боку ад Айцэна сядае нехта адзін бяз правай рукі; Айцэнава вока адразу фіксуе куксу: чырвоная, гузаватая скура нацягненая на косьці; як толькі чалавек можа ўпраўляцца зь ежай гэтай штуковінай пад носам, але вось ужо госьці за сталом, цесна ўкліненыя, ніводнага вольнага месца. І новы сябар пазірае на яго, пакепліва выскаляецца й шэпча яму:
- Шмат было тады тых, што паднялі руку на начальствы; ім хацелася ўгору; хлопцу яшчэ моцна пашыхавала, што яго ўкарацілі на руку, а не на галаву.
Юны Айцэн, якому спачатку прыйшліся ня дужа па нутры такія шырокія веды незнаёмага, цяпер раптам набраўся сьмеласьці; але яшчэ толькі дзіву даецца, колькі ж таму можа быць гадоў, бо час, калі падымаліся супроць начальстваў і за што ўціналі руку альбо галаву, складаў добры чалавечы век і ўжо даўно прамінуў; але па новым сябры ня скажаш, колькі ж яму, бо з выгляду ўдаваў на дваццаць пяць альбо на сорак пяць. Вось ён дастае з кішэні ножык, далікатнай работы рэч, тронка з ружовых каралаў з выявай голай жанчыны en miniature, вытачанай у самых дробных дэталях; юны Айцэн аж чырванее; так, заклаўшы рукі за галаву й падняўшы адно калена, перад ім ляжала прастытутка, ушыхаваўшы яму ўдалую спробу пасьля трох-чатырох марных; але гэтая на тронцы нажа куды прыгажэйшая, і такую каштоўнасьць той носіць проста ў кішэні й пры гэтым з выгляду ня скажаш, каб меў лішак грошай.
Тым часам слуга накрыў сталы абрусамі з грубага палатна, даўно ня мытымі, і ўжо прапануе меню сама мала мінулага тыдня: некалькі лыжак парашковага супу, некалькі валаконцаў мяса й нейкае іншае едзіва, скялемзанае з рыбы; людзі нацягваюць на калені краі абруса, каторае нават падтыкае за пояс: лепш ужо абрус той згаўняць, чым штаны. Юны Айцэн разглядвае драўляную місу, якую паставілі перад ім, драўляную лыжку, цынкавы пакарабачаны кубак і азіраецца вакол сябе, ці не акажа ў сабе хто французкай хваробы альбо гішпанскай каросты; з пашчаў сьмярдзіць, бадай, ва ўсіх аднолькава, і ўсе пачэсваюцца пад пахамі, грабаюць калені, чухаюць чарапы, можа, нават больш з нудоты, бо з варывам задоўжылася, зь віном таксама; чуваць, як на кухні гаспадар перабрэхваецца з бабамі, і гэта вам называецца, казалі, «Лебедзі», адзін з найлепшых гатэляў, і ўсе застаюцца радыя. У паветры ад стала да стала пачынаюць пырхаць сальнасьці, пра гера сьвятара й ягоную кухарку, як тое ў іх там бывае. Гэта зноў злуе младога Айцэна, бо ён успрымае сваю веру сур'ёзна й ведае, што з часу, калі гер доктар Марцінус Лютэр вывесіў у Вітэнбэргу свае тэзісы, усе сьвятары вельмі ахвоча шлюбаваліся са сваімі кухаркамі.
А пакуль там тое, прынесьлі вялікую круглую місу варыва, нават з ашмоткамі мяса й тлушчам. Пасьля ладнай штурханіны на разборы той місы, куксаты пры гэтым разьвівае дужа вялікі спрыт, чуваць толькі плямканьне й сёрбаньне й ціхія сьмешкі Айцэнавага гарбатага суседа, які кажа яму:
- Бачыце, юны мой пане, у людзей яно не намнога лепей, чым у быдла, і вось часам пытаешся ў самога сябе, а што ж бо такое меў сабе Гасподзь Бог на ўме, ствараючы, з дазволу кажучы, вось такое брыдоцьце й маючы яго за шэдэўр паводле вобразу свайго.
А куксаты, плямкаючы, акідаецца:
- Злы твой бог і несправядлівы, калі карае ўбогіх, а магутных адорвае, так што каторае нават падумаць можа, быццам над гэтым пахібным богам павінен быць яшчэ адзін, вышэйшы, зусім далёкі, які добрым часам прынясе сьвятло ўсім нам.
Жоўць расплываецца ў юнага Айцэна; ён ускоквае, тузаючы з сабою свой канец абруса, аж закалыхаліся недаедзеныя міскі, і крычыць:
- О вы, агуднікі бога й яго справядлівасьці, а ня хочаце ж вы бачыць, што зноў наведзены парадак як на небе так і на зямлі!
І як што ўсе тут разам прыціхлі, чакаючы новых догматаў, у галаве ў юнага Айцэна раптам разьзеўрылася пустата, і ён ня ведае, што сказаць далей і каўтае сьліну, а ўжо там-тут сюд -туд, а пасьля і з усіх бакоў выбухае рогат і бушуе, пакуль не ўваходзіць гаспадар зь мясам і ўсе не хапаюцца за свае міскі, каб уварваць сваё, юны гер фон Айцэн - першы сярод першых. Пад мяса ўсе п'юць кіслае віно з даліны ракі Заале, гарачацца й весяляцца з выпіўкі й жратвы, і Айцэн дзівуецца са свайго гарбатага суседа справа, зь якой грацыяй той есьць, упраўляючыся трыма пальцамі, як ахайна пакрышыў свой хлеб, як пакроіў прыгожым ножыкам мяса, набіраецца духу й пытаецца ў яго:
- Калі вы так моцна абазнаныя, што да мяне, і што я студыёзус, і што выпраўляюся ў Вітэнбэрг, хто ж такі вы, і што прывяло вас сюды, у горад Лейпцыг?
- Той? - кажа чалавек з куксай. - Яго я ведаю, ён усюды й нідзе, і вычварае штукі з картамі, што чыстае вам дзіва, і каторае з вас нават падумае, што ён умее загаворваць казіныя бэбахі, каб яны ператвараліся ў залатыя, але калі каторае паспрабуе расплаціцца такім золатам, яно тут жа, у руцэ, зноў гаўнякамі абернецца.
Той другі сьмяецца бязрадасным сьмехам і будзе казаць:
- Гэта, мабыць, залішне з тым тваім золатам і бэбахамі, але што да картаў, дык раскіну вам так, аж што будучыню ўбачыце, і ўсё ў натуры й без падвоху, туз падспод, сямёрка да тройкі, усё па сістэме, каб вы ведалі; а цяпер я ў разьезьдзе па справах гешэфту, шукаю аднаго жыда, яго тут бачылі, хацелася б перакінуцца слоўцам-другім.
- Жыда, во, - кажа юны Айцэн, убачыўшы ў гэтым тэму, на якую ён мог бы вой як разагнацца, бо цётачка з Аўгсбурга напхала яму галаву расказамі пра вя-лікае панства Фугкраў, якія колісь гандлявалі грашыма й фінансавалі ўсё князёўства краю, нават самога кайзера, а цяпер тут жыды, адны жыды, толькі ўжо даражэй абыходзяцца й ня любяць задавацца сваімі багацьцямі.
- Ах, божа, - кажа той другі, - гэта вы пра народ, зь якога паходзіць наш Гасподзь Ісус.
- Які яго цьвікамі да крыжа! - трыўмфуе Айцэн, ён ведае гэтыя дыскурсы, ягоны бацька ў Гамбургу ўжо няраз дыспутаваў з жыдамі, у якіх пазычаў грошы пад высокі чынш. - а й якім жа такім слоўцам вы хацелі б зь ім перакінуцца, вашым жыдам?
- Я хацеў бы даведацца ў яго, ці ёсьць ён той, хто ён ёсьць, - кажа яго сусед.
Гэта да глыбіні душы кранае юнага Айцэна, які ведае сваю Біблію і яшчэ ведае, што наш Гасподзь Ісус, будучы спытаны пра тое самае, адказаў, я ёсьць, хто я ёсьць. Але ён рагоча на цэлае горла, каб пазбыцца пачуцьця, што закралася ў яго, і кажа:
- І яго вы, мусіць, абмухлярыце, вы ўсе так зрабілі б, каб маглі.
Але той другі, здаецца, ужо змогся ад духоўнай спрэчкі. А як што якраз увайшоў слуга й памеціў кружочкамі й крыжыкамі на грыфельнай табліцы, колькі кім зьедзена й выпіта, а пасьля згроб абрус разам зь міскамі й лыжкамі, усё да апошняга кубка, і вынес, ён вымае зь кішэні калоду картаў, ну, такіх, якія цяпер чысьценька друкуюцца й называюцца чортавым малітоўнікам, кладзе зь яе дзесяць картаў перад сабою на голы стол і запрашае Айцэна, каб ён зь іх выбраў сабе адну, запомніў яе, і як толькі гэта добранька зробіць, ён яму яе адкрые. Айцэн разглядвае карты, якія, адкрытыя, дзіўным чынам спакушаюць яго, і ён думае сабе, што ўсё гэта чыстая лухта й блізір; але ўсё-такі выбірае адну, чырвовага туза, на памяць пра дзеву Барбару Штэдэр, там дома, у Гамбургу, якая потайкам добра-такі прыпяклася яму, і кажа незнаёмаму, што вось ужо гатовы, адгадвай. А той ужо зьбірае ўсе дзесяць адкрытых картаў, кладзе да астатніх, закрытых, і спрытнымі рукамі тасуе калоду так хутка, што гасьцям у пакоі, якія з кубкамі й чаркамі ў руках падышлі бліжэй і, поўныя цікаўнасьці, абступілі яго й Айцэна й таго куксатага, аж у вачах застракацела. А тады шырокім жэстам раскідае калоду перад Айцэнам, сарочкамі дагары, і кажа:
- Сачыце ўважліва, геру студыёзус, выбіраеце тры разы, - цяпер цягніце!
Айцэн слухаецца.
- Гэтая пакуль што не, - кажа незнаёмы. - Адкладвай убок.
Айцэн цягне другі раз.
- І гэтая пакуль што не, - кажа той. - Вы ж ня хочаце расчараваць мяне, мой юны пане!
Айцэну пад каўняром запякло. Калі ўсё гэта толькі блізір, думае ён зноў, але тут жа пераскоквае на іншае - дзеве Штэдэр якраз, пэўна, вельмі залежыць, каб з трэцяга разу ён вышмаргнуў правільна, рука дрыжыць, ён чуе на сабе пачашчанае дыханьне тых, што абступілі яго, і наўгад, усьляпую цягне.
- Самусенькі акурат! - кажа незнаёмы. - Чырвовы туз. Рацыя, геру студыёзус?
Юны Айцэн стаіць, разьзявіўшы рот, і ня ведае, з чаго большаму дзіву давацца: з гарбатага, які, цяпер гэта ўжо пэўна, агнездаваўся ў ягоным жыцьці, альбо ж зь сябе самога, што так цэлка патрапіў з выбарам. Усе астатнія моўчкі застылі, і толькі той, куксаты, раптам бярэцца рагатаць, як усё роўна ненармальны які, і крычыць:
- Ах, братачка Лёйхтэнтрагер, якія дзвосы вы нам тут выстаўляеце: з апошняга дурня робіце празарліўца й прарока!
І з гэтых слоў Айцэн нарэшце даведваецца імя незнаёмага, і яму, абазнанаму ў латыні пасьля чатырох гадоў лацінскай школы ў родным горадзе, адразу прыходзіць у галаву пракляты Люцыпар, але, дзякаваць богу, мы яшчэ ў Германіі, дзе «лёйхте» ёсьць лёйхтэ, гэта значыць «сьветач, зьніч», а «трагер» ёсьць трагер - «носьбіт» і нішто іншае, і той хто носіць гэты сьветач ёсьць «начны вартаўнік» - Лёйхтэнтрагер.
Цяпер ужо і ўсім закарцела параіцца з картамі, але Лёйхтэнтрагер тлумачыць, што, каб усё ішло сваім добрым ладам, патрэбна пэўная сымпатыя, якое ў яго да іх нямашака; але ён-такі гатовы за пяць грошаў з носа вычытаць кожнаму з картаў ягоную будучыню, чаго якраз-такі ўсім і закарцела - даведацца, як ідуць іх гешэфты, якія палюбоўнасьці кожан зь іх мецьме, каму наставіць рогі яго законная супасьцельніца, хто памрэ ад меча, хто скончыць свой век на шыбеніцы, а хто сканае дома ў ложку, аж Лёйхтэнтрагер за кароткі час зарабіў сваімі прадказаньнямі куды больш грошай, чым нехта там другі за шэсьць дзён найруплівейшай ручной маталыжнасьці. Толькі юны Айцэн не рашаецца з ходу ўпусьціць пяць грошаў, не, не таму, што ня мае, а таму што найглыбчэй верыць, што лёс людзкі ў руцэ божай, а не ў калодзе размалёваных зашмуляных картаў, і потым, думае ён, і без таго аднаго пэрсанальнага цуду на вечар годзе.
Тым часам галава яго ад віна й цяпла віруецца ўсё больш і больш, і ён ужо ня ведае, адкуль ён узяўся ў вялікім ложку ў пакоі на верхнім паверсе «Лебедзяў», ведае толькі, што ў цемры прыходзіць да памяці й што ляжыць у кашулі, курце й штанах, а шкарпэткі й чаравікі прапалі гэтаксама як і мяшэчак, які ён насіў на нацельным паяску: яго апаілі й абакралі, і добра, што ён адразу не паверыў незнаёмаму, які так назольна ашываўся каля яго, гэтаму, як яго? - Лёйхтэнтрагеру, і таму другому біндзюку з куксай, - хто ўжо раз вызьвяраўся на начальствы, той ніколі не патрапляе ў закон. Вось ужо ён мерыцца ўскочыць, нарабіць гвалту - абакралі! забілі! дзяржы яго! - калі раптам ў месячным сьвятле з акна бачыць, што той куксаты мірна ляжыць каля яго, чуе яго сапеньне, а на сваёй заголенай лытцы адчувае кумпячыстую нагу Лёйхтэнтрагера, які, зрэшты, ня сьпіць і тапырыцца ў цемру, быццам нешта выслухоўваючы, і як што ён заўважае раптоўнае хваляваньне свайго суложніка, кажа яму:
- Я прыбраў ваш капшук, геру студыёзус, і каб ніхто ня сьцібрыў, падсунуў вам пад галаву.
Юны Айцэн намацвае свой мяшэчак, ага, правільна - тоўсты й круглы, такі, якім яго й справіла яму цётка ў Аўгсбургу ў дарогу дахаты, бо чалавек ён ашчадлівы, траціцца толькі на самае-самае збытнае, так ужо ён выхаваны сваім купецкім бацькам, які ўвесь час настаўляў яго: адно да аднаго, сынку, прыкладаецца сума. Супакоіўшыся, ён ужо зьбіраецца зноў апусьціць галаву на юрзачок з манаткамі, калі раптам чуе тое, да чаго, мусіць, прыслухоўваўся ягоны сусед і тайны дабрадзей: крокі. Крокі за драўлянай сьцяной, якая аддзяляе гэты пакой ад іншых; там нехта пахаджае туды-сюды, туды-сюды, бесьперастанку, бяз супыну, і як жа бо даўно?
Юнаму Айцэну робіцца несамавіта, ён бліжэй падсоўваецца да суседа, які, як ён цяпер сабе зазначае, валасаты па ўсім целе й нават на горбіку, і кажа яму нашаптам, сам ня ведаючы, чаму кажа:
- Як той Вечны Жыд, што мусіць цэлы час вандраваць.
- Як вы на яго выйшлі? - таропка шэпча той яму ў адказ. - На Вечнага Жыда?
- Гэта толькі так сказалася, - кажа Айцэн. - Так называюць чалавека, якому не сядзіцца на месцы. - І зноў чуе крокі, ня можа іх адцурацца й штурхае Лёйхтэнтрагера ў рэбры: - А што, калі мы нацягнем штаны й сходзім туды, можа, у хлопца яшчэ ёсьць віно й ён будзе рады за кампанію?..
Другі ціха засьмяяўся.
- Я ўжо быў. Прачыніў дзьверы й заглянуў, але там нікога, толькі ўсякі хлам, некалькі скрынак, развалены стол і крэслы, ну, ўсё такое, што бывае ў запусьцеласьці.
Айцэн маўчыць. Яму страшна, але ён не падае выгляду, ні сабе, ні тым болей Лёйхтэнтрагеру. Пасьля пытаецца:
- А крокі?
- Можа, нам проста мроіцца, - кажа другі й пазяхае.
Айцэну падаецца праблематычным, каб двум адразу мроілася тое самае, і ён трасе галавою.
- Вы ўсё яшчэ чуеце? - кажа Лёйхтэнтрагер.
Айцэн ківае.
- Вы ўпэўненыя, пане студыёзус? Бо я больш ня чую.
Айцэн доўга ўслухоўваецца ў ноч. То чуе нейкае глухое рэха, то ня чуе нічога. Ён мог бы пайсьці й сам паглядзець, як рабіў гэта той, але лепей мо такі застацца пад коўдрай, а заўтра таксама дзень будзе, і якое тут мае значэньне, што ён чуе нечыесь крокі ў сьне; Бог - ён вечны й Божы Сын таксама, але каб нейкі там жыд?..
І вось ужо ў пакоі ўсе сьпяць, з усіх бакоў чуецца сапеньне й пастогваньне й паперды, а неўзабаве ружавее й неба за вакном, але юны Айцэн ня бачыць гэтага, бо задрамаў і ён, гэтым разам бязь ніякіх відзежаў.
Калі пасьля прачынаецца, пакой ужо пусты, на ложках у поўным беспарадку сеньнікі. У галаве - як рой дзікіх пчол гудзе. Ах божа, божухны, думае ён і палохаецца, і тут жа правярае, ці на месцы мяшэчак: файненькая пацеха была б, каб хто здэматэрыялізаваў яго з-пад галавы, яму прыгадаліся спрытныя пальцы новага сябра. Але мяшэчак на сваім месцы, а побач цыдулка, на якой вугельчыкам напісана: «Чакаю Вас унізе, геру студыёзус. Камарад Л.»
Ну, вось ужо й камарадам зрабіўся, думае Айцэн, уступаючы ў калашыны; ён зашпіляецца, шнуруе чаравікі; што ён мог знайсьці ўва мне, можа, гэта праз цётчыну спадчыну, пра якую я, асёл, расказаў яму, а ён сьпекулюе з далёкім прыцэлам. Пасьля прыступкі ўніз і на двор, дзе ён аблягчаецца, палошча каля калодзежа рот і высморкваецца, і пасьля адразу ў гасьцёўню. Там таксама пуста, толькі слуга слупам стаіць, лена й абыякава, а каля вакна на ўслончыку сядзіць камарад, жуе кавалак хлеба, чэрпае супчык і кажа:
- Падсаджвайцеся, геру студыёзус, і пасьнедайце са мною, коней я ўжо дагледзеў, вашага і свайго.
Юнаму Айцэну робіцца не па сабе, быццам ён знайшоў скарб, чалавека, які пра ўсё паклапоціцца, да таго ж па добрай волі, ён толькі апасаецца: настане дзень, калі можа быць прад'яўлены рахунак; гэта ўводзіць яго ў разьвярэд. Абодва жуюць, Айцэн, праўда, чакаючы, што той нешта скажа пра начныя крокі ў пакоі, у якім нікога ня было, альбо, што сталася з куксатым і куды ён падзеўся, бо, як здавалася, яны былі паміж сабою знаёмыя, а чалавек жа ня так хутка перасядае з аднаго сябра на другога; але той зноў ані слова пра здарэньне, прыяцель больш захапляецца канём, на якім Айцэн прыехаў з Аўгсбурга ў Лейпцыг, вузкім крупам і магутным складам цела, аж маладому чалавеку закрадаецца падазрэньне, ці не паклаў хлопец вока на яго каня, і рашае нарэшце ня спускаць зь яго вачэй. Але пасьля, заплаціўшы гаспадару «Лебедзяў» і пайшоўшы ў стайню, ён бачыць, што тагоны конь куды спраўнейшы за ягонага, ня конь, а чысты сатана, ноздры так і храпаюць, вочы гараць, на месцы не стаіць, так і танцуе, так і выгельцвае, і прыяцель, мабыць, павагаецца, перш чым сесьці на яго, нябось пабаіцца, каб ня скінуў; але той, нягледзячы на сваё калецтва, лёгкім скокам узьлятае ў сядло й сядзіць як сапраўдны верхавец; пасьля высмальвае праз браму на вуліцу й за паварот, аж іскры з-пад капытоў, людзі шарахаюцца наўроссып, і юны Айцэн, хоч-няхоч, пасьпявай за ім; і толькі калі ўжо ад'ехаліся на біты гасьцінец, на Вітэнбэрг, пакінуўшы за сабою расплывістыя абрысы Лейпцыга, ён наганяе камарада, які цяпер лёгенька патрухвае наперад.
- Вам, пэўна, рупіць даведацца, хто я такі буду насамрэч, - кажа й выскаляецца, не сьмеючыся напраўду. - Далібог, геру студыёзус, вам спакою ня будзе, пакуль не даведаецеся; учарашняга вечара вы гаварылі пра парадак, парадак на небе як і на зямлі, свой парадак пануе і ў вашых мазгах, на ўсё там свая шуфлядка, свой фах, але вы ў паняверцы - куды сунуць мяне.
Айцэн зноў уражаны, як дакладна той патрапляе арыентавацца ў ягоных думках, ды ня хоча прызнавацца й кажа, паляпваючы па ўзмыленай шыі каня, што на ўсё, бач, свой час, свая пара й калі Лёйхтэнтрагер ня хоча, хай спакойна пакіне сваю гісторыю пры сабе, бо й праўда ж, колькі той карысьці з слоў, калі ўсё адно кожны разумее іх пасвойму.
Рыхтык бо яно так і ёсьць, адказвае той, малады гер тут якраз пацэліў у самы акурат, і наогул нікому з нас ня дадзена ніякім лотам вымерыць чалавека ў ягоных глыбінях, таямніца застаецца заўсёды, бо мы ж ня ёсьць нешта сукупнасашчэпленае.
Юны Айцэн збоку пазірае на камарада - звычайны, будны твар з бародкай і чорнымі, падвостранымі ўгору брывамі й горбікам за левым плечуком, і на нейкае імгненьне яму падаецца, нібыта вакол яго моцнай постаці ўзьнікае яшчэ адна, сумесь туману й ценю, і як што тут набягае воблачка на наша мілае сонейка, яму робіцца крыху вусьцішна, і ён дае каню шпораў.
Не таму, каб хацеў перагнаць; ад лёткага каня камарада Лёйхтэнтрагера ўсё адно не адарвацца, гэта ён ведае, і таму кажа:
- Гоох! - і счакаўшы, пакуль той, выгодна патрухваючы, зноў акажацца побач, пытаецца ў яго, што ён такога меў на ўвазе, кажучы «не ёсьць нешта сукупнасашчэпленае»?
- Іх па два ў кожным з нас, - тлумачыць камарад.
Юны Айцэн хутка пераконваецца: плеціва, якое абвалакала таго, зьнікла, засталося, мабыць, толькі затлуменьне мазгоў, як і тыя начныя крокі. І кажа, што ў ягоных помыслах усё складваецца натуральна, як паводле боскага вучэньня:
- Але ж ну так, я і мая несьмяротная душа.
- Так, - кажа той і сьмяецца, і цяпер ужо ягоны сьмех чыстае пакепства, - можна разглядаць і гэтак.
На што ў Айцэна ўзьнікае страшэннае падазрэньне, куды горшае за ўсе папярэднія, якія ён меў што да незнаёмага, і, як бы цікуючы, ён пытаецца:
- А вы часам ці не каторы з тых анабаптыстаў і пярэхрыстаў, якія ганаравалі ў Мюнстэры д'ябла і ўсялякія страхоцьці сеялі? Як там у вас з хрышчэньнем?
- Як што ўжо вы аж такі цікаўны будзеце, геру студыёзус, - кажа камарад, - дык я мяркую, дзетак спакойна можна хрысьціць, пакуль яны не падрасьлі; хай гэта й не карысна, але некалькі кропель вады ў кожным разе не зашкодзяць, дый закон будзе вытрыманы найлепшым чынам, і палютэранску добра, і пакаталіцку нязгорш.
Айцэн акцэптуе гэта, хоць яно яму ўсё-такі не да смаку, каб у ім сядзеў яшчэ нехта другі ды вычвараў усялякія штукі, якія могуць зьвесьці яго з тропу на розныя ўзбочыны разам зь яго неўміручай душою.
Лёйхтэнтрагер пераводзіць каня на роўны крок.
- Я, - кажа ён, - сын акуліста Балтазара Лёйхтэнтрагера з Кіцынгена і ягонай сужэнкі Ганны-Марыі, якая хадзіла тоўстая мною на дзевятым месяцы, калі па выраку нашага добрага пана, маркграфа Казіміра, майму бацьку як і шасьцідзесяці гараджанам і сялянам з навакольных вёсак выкалалі вочы.
- Мабыць-такі ваш гер бацька трымаўся благое кампаніі, - паддобрываецца юны Айцэн.
- Якое там благое, ён быў сярод іх найгоршы, - кажа той. - Як паназьбіралася людзей аж чорна, ды многія ўжо ў латах, зь дзідамі і як не пабягуць да Кіцынгенскай ратушы - на ўпакорваньне, мяцеж ім, бачыш, усім толькі ўпоперак, тады ўстае мой бацька, і рэзка так кажа, так, каб народу дагаджала, каб мёдам па губах; гэтак ловяць мышэй; але скора пакоцяццы галовы.
- Час быў благі, - мудра заўважае Айцэн. - Слава богу, ён ужо мінуўся, дзякуючы пісаньням гера доктара Марцінуса Лютэра і борздым захадам начальстваў. - І сам у сябе моўчкі пытаецца, колькі ж бо бацькавага мяцежніцкага духу магло перайсьці ў Лёйхтэнтрагера-малодшага, які цяпер едзе побач.
Але той ціхамірна пакусвае лісьцінку, сарваную з дрэва. Пасьля выплёўвае й расказвае сваю гісторыю далей.
- Гэтак сама ж і матчын бацька быў асьлеплены па загадзе маркграфа, - кажа, - з той прычыны, што ён выкарыстаў чэрап сьвятой Хадэлогі, заснавальніцы нашага жаночага кляштара ў Кіцынгене, дастаўшы яго з магілы, для гульні ў кеглі, а як што бацька мой праз дзень пасьля выколваньня вачэй гаротна сканаў ад ранаў, мая маці са мною ў жываце пабегла прэч, і сталася так, што я, як маленькі Ісусік, нарадзіўся ў дарозе, у стайні, але не атулены ласкай цялятак і асьлянятак і не адораны трыма каралямі; больш за тое, маці мая была ў тым хляве адна, і я выпаў зь яе і таму з моманту нараджэньня быў ушкоджаны, зь якой гэтай самай прычыны я й кульгаю на адну нагу, а адно плячко ў мяне вышэй за другое, а й невялікі гарбок выперся.
- Дык вам і з бацькавага й з матчынага боку ліхая долечка прыпала, - ня стрымліваецца юны Айцэн, а сам сабе думае, - няшмат людзкага можа выйсьці з гэтага хлопца пры такой долі, а ўголас кажа:
- Але ж, як там яно было ў вас далей?
Той, як бы ўспалошваецца зь нейкіх сваіх успамінаў, і ягоны ўздрыг перадаецца каню, ён пускаецца ў галоп, і юнаму Айцэну прыходзіцца доўга ўлягаць сьледам, пакуль ён нарэшце не дастаецца да працягу гісторыі, да таго яе месца якраз, калі гаротніца маці, нядужая і зьнясіленая, прыносіць дзіця ў Саксонію, у горад Вітэнбэрг, там яна ў бозе спачыла, а доктар Антон Фрыз і яго добрая жонка Эльзбэта прымаюць малое, якое, усімі кінутае й забытае, яшчэ ня ўмела гаварыць, а толькі лепятала й на цэлае горла крычала, у свой сірацінец.
- За што ім ад шчыраты сэрца дзякую, - дадае Лёйхтэнтрагер, - хоць за ўсё жыцьцё я ім так і не зрабіў нічога людзкага; я ня быў ім дзіця радасьці, я быў сам сабе наўме, хаваў у сабе ўсё, што думаў, і дзе іншыя казалі, што, во! так яно ёсьць і так яно было спрадвеку, і гэта добра, там я пытаўся, а чаму? і гэтым самым бянтэжыў усіх і за тое шмат калі даставаў па храпах.
- Але ж бывае й так, - гарачыцца юны Айцэн, - калі добры хрысьціянін не павінен пытацца, чаму.
- Калі б чалавек ня пытаўся, чаму, - кажа прыяцель, - мы і сёньня сядзелі б у раі. Калі б ня собіла Еве дапытацца, чаму ёй забаронена пакаштаваць яблык.
- Найперш, - адказвае Айцэн, - яна была дурная баба, а там - гэта ж зьмей нашаптаў ёй. Аслані нас божа ад такіх зьмеяў.
- А я вось разумею таго зьмея, - кажа той. - Зьмей-такі бачыў, што бог спадобіў чалавека дзьвюма рукамі для працы й галавою для мысьленьня, а навошта яму ўсё гэта прычындальле ў раі? Урэшце, яно было б у яго адвінчана, як усё, што ня мае ўжытку й скарыстаньня, і што ж бы тады, геру студыёзус, сталася з тым божым падабенствам?
Юны Айцэн ня ўпэўнены, пакепвае зь яго прыяцель, а ці не, і ён рашае вярнуцца назад на цьвёрды грунт і таму паўтарае тое, чым настаўляў яго ў дарогу пастар Эпінус у Гамбургу: што менавіта ж бо толькі вера шчасьціць чалавека, а ня веда. На што, каб ужо зноў ня ўблытвацца ў дыспут, у якім і па вушах дастаць можна, запрашае таго распавядацца далей.
І той расказвае, як усё было пры сьмерці яго прыёмнага бацькі, доктара Фрыза, як ён паклікаў яго да сябе й сказаў:
- Сыне мой, а я заўсёды меў цябе за сына, хоць у дом мой ты трапіў гаротнейшы за знайдыша, згаладалы, зьдзічэлы як кара божая, і мая шчасная жонка й я кармілі цябе з волі Хрыста, сыне мой, з гэтым я перадаю табе як спадчынную долю тваёй кроўнай маці й твайго законнага бацькі тое, што твая маці насіла пры сабе, калі была знойдзена мёртвая, гэта не якая там каштоўнасьць, больш дзеля сантыменту - item, хустачка, вылінялая, зь дзьвюма цёмнымі плямамі крыві, я сам дасьледаваў іх прыроду, і гэта адбітак крывавых вачніц твайго бацькі; item, cрэбраная манэта, з выявай галавы рымскага кесара на ёй; і нарэшце, кавалак пэргаманту з габрэйскімі пісьмёнамі і з паметай на ім рукою твайго бацькі пра тое, што манэта, як і пэргамант атрыманы ад аднаго старога жыда, які быў разам зь ім перадмяцежнымі днямі. Пасьля чаго прыёмны бацька даверліва перадаў яму ўсё гэта й неўзабаве пасьля спачыў у міры; а ён, Лёйхтэнтрагер, «начны вартаўнік», паклаў усе гэтыя тры рэчы ў скураную торбачку й носіць яе з таго часу заўсёды пры сабе, як свайго роду талісман-кудмень.
І калі Айцэн чуе пра жыда, які быў пры бацьку прыяцеля, яму адразу згадваюцца Вечны Жыд і начныя крокі ў суседнім пустым пакоі, а таксама словы таго другога, калі ён сказаў, што шукае нейкага жыда й таму прыйшоў у Лейпцыг, і хоць яму крышачку несамавіта на душы, а ўсё ж пад'юджвае цікаўнасьць, і ён кажа, што носіць на грудзях асьвечаны крыжык, які яму дала яго дарагая мама й які ён паказаў бы Лёйхтэнтрагеру, калі гэты наўзаем пакажа яму свой амулет.
Той падае яму з каня і ляпае юнага Айцэна па плячы, аж гэты ўздрыгвае, і кажа яму, што, калі яму хопіць сілы глядзець на д'ябальскую рэч, дык будзь ласка. І як што якраз насьпела даць коням выпасу, яны спыняюцца, пускаюць коні на мураўку, а самі садзяцца на два пянькі, прыяцель лезе запазуху па сваю торбачку й паказвае Айцэну спачатку манэту, добра захаваную, можна разгледзець кожную лаўровую лісьцінку на галаве ў кесара, а пасьля хустачку зь дзьвюма рудымі плямамі й нарэшце абрывак пэргаманту.
Юнаму Айцэну можна й прачытаць, што напісаў прыяцелеў Кіцынгенскі бацька на палях, але габрэйскія пісьмёны яму што абракадабра, ён толькі хоча ведаць, што яны азначаюць: чароўны заклён, ці праклён, а ці хто яго ведае што там яшчэ?
О, ён ведае некалькі габрэйскіх слоў, кажа Лёйхтэнтрагер і дадае на карысьць і ласку юнага Айцэна:
- Гэта ні чароўны заклён, ні праклён, гэта Сьвятое Пісаньне, словы прарока Эзэкіеля, а гучаць яны так: «Так кажа Гасподзь Бог: вось Я - на пастыраў, і спаганю авечак Маіх з рук іхніх і ня дам ім болей пасьвіць авечкі, і ня будуць болей пастыры пасьвіць саміх сябе, і вырву авечак Маіх з пашчанак іхніх, і ня будуць яны ежаю ім» (Эз. 34:10).
Айцэну не па сабе, з аднаго боку гэта прарок, які цытуецца на пэргаманце, з другога гучыць для яго блюзьнерча, і ён пытаецца ў самога сябе, кім маглі б быць тыя пастыры, якія рабуюць у сваіх жа статках, і каго прарок меў на ўвазе; але потым суцяшаецца ў думках, што гэта ж усё было даўным-даўно, і пастыры сёньняшняга дня людзі прыстойныя, яны гоняць дамоў свае статкі гаспадарам дакладным лікам, і ён успамінае пра свой крыжык, які хацеў паказаць.
Але гэты адварочваецца ад крыжыка, быццам ведае яго дастаткова й нічога да яго ня мае на ўме, зноў хавае свае скарбы ў торбачку, бярэ свайго каня і ўзмахвае ў сядло. І згары кажа юнаму Айцэну, які пасьпяшае да яго:
- Можаце пажыць у мяне ў Вітэнбэргу, геру студыёзус; у доме доктара Фрыза хапае памяшканьня, якое я ўспадкаваў, яно цяпер маё; з платай мы ўжо неяк памяркуемся, не закаштуе табе цэлага сьвету. - Прышчоўквае языком і мчыцца далей.
А Айцэн, даганяючы, думае, як яно ўсё божым промыслам разумна складваецца і ўсё сваім часам; толькі-толькі быў паспадзяваўся, што доктар Мэланхтон, да якога ён мае ліст ад цёткі, мог бы паспрыяць яму ў пошуках стала й кватэры, асабліва калі ён упішацца яму ў вучні; а так вось яно яшчэ й лепш, бо каля вялікага настаўніка й прыяцеля Лютэра пэўна ж аціраецца шмат усіх усякіх, сярод іх ёсьць і куды разумнейшыя, хай, можа, і не такія старанныя, як Паўлюс фон Айцэн з Гамбурга. І ўсё ж, думае ён, усё ж...
Але пасьля спахапляецца. Ня трэба занадта ўшывацца ў чалавечыя таемнасьці, ня трэба нават лезьці і ў душу сябра Лёйхтэнтрагера, які вунь, едзе паперадзе, якраз ў засланае хмарай вечаровае неба.