Панароўе
Анталогія апавядання
Марта
Хмары неспадзявана зніклі, і жоўтыя праменні асенняга сонца азалацілі прамоклую зямлю. Людзі высыпалі ў поле капаць бульбу, буракі. Выйшаў і Піліп з жонкаю, загадаўшы сямігадоваму Сімку пільнаваць маленькую Галю.
Сімка важна надуў губы. Глядзіце, хто я такі, сам гаспадар у хаце. Але глядзець не было каму, і таму роля гаспадара хутка яму надакучыла. Паглядзеў непрыязна на сястрычку. Вунь яго таварышы на вуліцы гарцуюць, а ён мусіць гэтую смаркатую пільнаваць.
А «смаркуля» ў гэты час займалася цікавым эксперыментам. Яна брала нагу і прабавала пасмактаць вялікі палец. Але нага вырывалася з рук і ўцякала. Гэта раздражніла Галю. Яна заёрзала, заплакала, але задаволілася пальцам рукі, які аказаўся больш паслухмяны. Гэта супакоіла яе і яна заснула.
— Цяпер можна пагуляць, — падумаў Сімка і выбег на вуліцу. Там ён сустрэў Грышку, Юрку і Маню, з якімі пачаў гульню ў хованкі.
Раптам пачуўся крык Галі. Сімка пабег дамоў. Галя, абудзіўшыся, верашчала на ўсё горла, брыкала нагамі і атрасала кулачкамі. Ледзь удалося замкнуць рот соскай.
Дзеці, не дачакаўшыся таварыша па гульні, прыйшлі да яго ў памяшканне.
— Давайце распалім вогнішча і напячэм бульбы, — запрапанаваў Сімка. Усім спадабалася прапанова.
— А дзе будзем распальваць?
— Тут, пасярэдзіне хаты.
Дзеці нацягнулі з двара галля і паклалі пасярэдзіне хаты. Сімка выцягнуў з калыскі Галю і пасадзіў на падлозе на посцілцы. Хай і яна паўглядаецца.
Маленькі агеньчык рос на вачах і хутка шугануў аж пад столь. Хата напоўнілася дымам, і агонь пачаў бушаваць па ўсім памяшканні, абсыпаючы дзяцей пякучымі іскрамі. Дзеці без памяці кінуліся за дзверы. Толькі Галя, упаўшы на спінку, крычала на ўвесь голас.
* * *
Марта ляжала каля буды, ляскаючы час ад часу зубамі на дакучлівых асенніх мух. Але мух было многа. Калі каторую ўдалося злавіць, дык на яе месца з'яўлялася некалькі. Бачачы, што не пераловіць назойлівых насякомых, Марта ўткнула морду ў лапы і задрамала, рухаючы толькі час ад часу вушамі. Марта — гэта старая сука дзеда Сымона. Назваў яе гэтак адзін жэўжык за тое, што не дазволіла яму красці яблык у Сымонавым садзе. Мартай жа называлася старая жанчына, з якой ён меў свае парахункі за падраныя вушы. Балелі яму не столькі вушы, колькі тое, што даўся старой злавіць у яе садзе.
Дзецям спадабалася гэтая клічка, і яна так прыліпла да сучкі, што потым і сам гаспадар пачаў яе клікаць гэтым імем. І хаця гэтае імя мела нагадваць злоснасць яе старой аднайменніцы, Марта-сучка была спакойная і лагодная, як цяля.
Яна любіла дзяцей і дазваляла ім цягаць сябе за вушы, а нават ездзіць на ёй. Бурчэла і хапала за руку або нагу, але так далікатна, што яе ніхто не баяўся. Затое дзеці дзяліліся з ёю хлебам, бульбай, а часам прыносілі ёй смакавітыя косткі.
Марту вырваў з дрэмкі роспачны крык дзіцяці, які даходзіў з суседняй хаты. Яна падняла галаву, прыслухалася і пабегла ў напрамку, адкуль даносіўся крык.
Дзверы былі адчынены. Хата поўная агню і дыму. Яна да бегла да дзвярэй, з-за якіх даносіўся прарэзлівы крык.Падалася са страху назад, але незадоўга, стуліўшы вушы, скочыла ў мора дыму. Схапіла Галю за кашульку, павалакла да дзвярэй. 3 сыкам звалілася на галаву галавешка. Марта са сковытам пусціла дзіця і скочыла да дзвярэй. Але нейкая нябачная сіла яе затрымала. Яна вярнулася, схапіла дзіця і выцягнула на панадворак. Скавычучы ад болю, сядзела пры самлеўшым дзіцяці. А ў вачах залягла цемра. Агонь выпаліў вочы.
Апрытомнела ад моцнага ўдару ботам. Гэта бацька дзіцяці прыбег з поля і, не ведаючы што здарылася, адагнаў сабаку ад дзіцяці.
Марта са сковытам кінулася ўцякаць, не могучы ўцяміць сваім сабачым розумам, што дрэннага яна зрабіла. Яна ж была толькі сабакам і чалавечыя ўчынкі не заўсёды ёй былі зразумелымі.
* * *
Пакуль людзі прыбеглі з поля, гарэла некалькі дамоў. Згарэлі забудовы старога Сымона з усімі яго сціплымі пажыткамі.
Ён знайшоў кут у далёкіх сваякоў. Марта асталася сама на пажарышчы. Гаспадары Сымона не пускалі яе на панадворак. А Сымон не мог заступіцца за яе — ён сам быў як бяздомны сабака на чужой ласцы.
Марта блыталася па вёсцы з галавой пакрытай суцэльнай ранай, з чырвонымі, набегшымі крывёй невідушчымі вачыма. «Трэба яе забіць, нашто мае мучыцца», — раілі суседзі Сымону.
Але Сымон не мог на гэта рашыцца. Столькі год яна яму верна служыла. Была як бы членам сям'і, тым даражэйшым, што іншых ён не меў. У патайку ад гаспадароў дзяліўся з ёю скарынкаю хлеба, якую ён даставаў з ласкі. Марта дагарала. Не могучы на гэта глядзець, Сымон папрасіў суседа завесці яе куды-небудзь далей ад дому, і той, едучы ў Бельск, кінуў яе ў полі.
«Чаго вочы не бачаць, таго сэрцу не шкада» — думаў Сымон. А галодная, худая Марта ішла няведама куды.
* * *
Марта пачула вёску, чужую вёску. Дзе была яе вёска, яна не ведала. Век пражыўшы з людзьмі, яна з даверам ішла да людзей.
— Глядзіце, шалёны сабака! — крыкнуў хтосьці з грамадкі дзяцей і ўсе, як спуджаныя вераб'і, пачалі ўцякаць. Не спалохаўся толькі Грышка. Ён кінуў у яе каменем і трапіў ёй ў нагу.
Марта са сковытам пачала ўцякаць на трох нагах.
Яна ледзь валаклася польнай дарогай. Толькі слёзы-пэрлы значылі яе дарогу. Праменні сонца, нанізваючы іх, узносілі высока і завешвалі на срэбнай хмарцы. Раптам да яе дайшоў пах чалавека і хлеба. Першы яе налякаў, другі прыцягваў. Але баяцца не было чаго. Гэта старая жабрачка падсілкоўвалася пры дарозе. Пабачыўшы Марту, яна ўсміхнулася.
— Бач ты, ты ж такая бедная, як і я. Адслужылі мы, зрабілі што да нас належала, цяпер нікому непатрэбныя.
Яна кінула Марце акраец хлеба. Марта пахілілася да хлеба. Але сківіцы не расшчапіліся. Закружылася ў галаве. Марта пахіснулася і ўпала на пыльную дарогу.
1963