Еўрапейскія гісторыі
Апавяданні
Вашко Лявон
Дачка рэвалюцыянера
Жыцце Антаніны Андрэеўны Капралавай мусіла б шмат якім філосафам паслужыць за матэрыял для таўшчэзных навуковых працаў. Жанчына ў існаванні гарадка займала месца адасобленае. «Я жыву на скрыжаваннях грамадскіх супярэчнасцяў,— гэткае нараджалася ў ейнай галаве,— я заўсёды вышэй за ўсялякія забабоны». Аднак жыхары гарадка думалі інакш. Ім здавалася, што Антаніна Андрэеўна глыбока падае ў прорву нянавісці ды крыўды. Гэтую прорву яна сама вынайшла, сама туды і ляцела кулём на спод. І ніхто не мусіў даўмецца: адкуль бяруцца такія вось незадаволеныя жыццёвымі канцэпцыямі грамадства людзі, якія вырашылі перакуліць увесь свет дагары нагамі.
Антаніна Андрэеўна ахвотніца была паўтараць:
— Я дачка рэвадюцыянера! Я дачка рэвалюцыянера!
Людзі з ёю не спрачаліся. Адны ленаваліся высвятліць, хто ў яе там апынуўся ў радзіне, другім было ўсё анігадкі, трэцім уласных клопатаў ставала з каптуром, каб яшчэ чымсьці іншым цікавіцца. У жанчыны не было біёграфаў, і шмат што з ейнага жыцця, на жаль, нам невядома. Аднак паводле нейкіх цьмяных почутаў, што ў гарадку, як зазвычай, хадзілі ад хаты ў хату, можна ўявіць: жытку мела яна нялёгкую. Пра тое сама каму-нікаму распавядала.
Калісьці бацька жанчыны быў прафесійны рэвалюцыянер. Пасля рэвалюцыі апынуўся ў войску на кітайскім узмежжы, дзе загінуў, калі Антаніне Андрэеўне было шаснаццаць гадоў. Маці ў яе памерла яшчэ раней.
Нагаравалася дзяўчына і спаткалася з афіцэрам Капралавым. Ён быў высокага росту, худы, белавалосы, хадзіў порстка, не паварочваючы галавы ў бок — быццам аглоблю праглынуў. Служыў ён на заставе няшмат. Яму было вельмі шкада дзяўчыну, што тая без бацькоў. Па вечарах Капралаў заходзіў да яе, каб пацікавіцца пра штосьці, распавесці колькі показак. Пахадзіўшы гэтак месяц ці два, ен раптам падумаў пра тое, што дужа малады. «Ну, няхай яна сіраціна,–– разважаў афіцэр. — Аднак сіроцкае жыццё каханне не забараняе. Наадварот, дзяўчына сумуе па пяшчоце. Для нялёгкага жыцця мусіць мець нейкую ўцеху».
— Тонечка,— стараўся пераканаць яе Капралаў у сваіх высновах. — Ты ўжо дарослая, ды сёе-тое табе яшчэ трэба зведаць. Без гэтага аніяк чалавеку не абысціся.
Антаніна Андрэеўна не паддавалася на ўгавор. Дзяўчыне хацелася чыстага кахання. Яна ўсё думала: «Ён нядрэнны хлопец, хаця мае хібы: шмат паліць, бывае, чарку перакуліць. Я — ягоная сяброўка і павінна дапамагчы яму пазбавіцца дурных звычак. Я буду выхоўваць яго, пакуль ён не выправіцца. А потым я дазволю пацалунак...»
Неяк пасля чарговае афіцэрскае застоліцы Капралаву зрабілася ніякавата. «Дні і гады бягуць дарэмна, — падумаў ён,— я малады, жадаю весялосці, хачу кабету, якую б да смерці не забыўся». Хістаючыся, хлопец скіраваў у ноч і спакваля прыйшоў да дзвярэй, за якімі адпачывала Антаніна Андрэеўна. Ён пагрукаў. Дзяўчына адчыніла санлівая і збянтэжаная. У знобкай цемрадзі ён падумаў: «Калі я не зраблю цябе шчасліваю, дык хаця дам некалькі прыемных хвілінаў». Капралаў схапіў яе і панёс у хату да ложка. Тая адно прасілася ды плакала. Ды зуха анішто не спыніла. Ён прамовіў:
— Ты не палохайся. То будзе нашаю таямніцаю.
Як пачало займацца на раніцу, афіцэр усцешана пайшоў ад сваёй любові. Ён зірнуў на каламутнае ад сонечных промняў неба і напаўголаса шчыра сказаў:
— — Менавіта да гэтага ўсе блізілася. Інакш не бывае.
Ніхто не пачуў тыя словы. Адно далёкая здань вартаўніка спынілася каля сховішча з харчамі. Але ён дарэмна прыслухоўваўся: голасу дачулася мо толькі цішыня. І афіцэр зноўку пачаў выштукоўваць з розных слоў усялякія шчырасці:
— Ай, добра, што ты мне налучылася. Без цябе я тутака не даў бы рады, мая жаробка.
Капралаў раптам адчуў утому, ляніва паказаў язык вартаўніку і з цяжкой галавою папрамаваў да сябе ў пакой.
Хутка яны ажаніліся. Яму па-раненшаму было шкада Антаніну Андрэеўну, якая напярэдадні шлюбу адзначыла семнаццацігоддзе. Капралаў сказаў ёй:
— Каб не было шкада цябе, наўрад ці я ажаніўся б. Ты маладзенькая: адна зусім прападзеш або скурвішся.
Антаніна Андрэеўна нічога не адказвала. Яна крыўдавала і згадвала пра тое, як некалі марыла авалодаць сэрцам гэтага мужчыны.
Нярэдка яна пачынала выхоўваць сужэнца: паспавядалася, чаго ёй трэба ад шлюбу, сварылася праз дробязі, рабіла заўвагі пра ягоныя звычкі, уядалася яму ў зекры сваімі сінімі вачыма, абвінавачвала ў розных няўдачах, што здараліся ў іхным няхітрым пакрыёмым жыцці, вучыла, як трэба паводзіць сябе ў хаце і пры людзях.
Па нейкім часе старшага лейтэнанта Капралава з кітайскас мяжы накіравалі ў былую Заходнюю Беларусь. Праслужыўшы два гады ў Камітэце дзяржаўнае бяспекі аператыўнікам, ён неўзабаве апынуўся разам з сям'ёю ў гарадку, дзе ўзначаліў раённую пракуратуру. Вось гэтак жыццё Антаніны Андрэеўны пайшло навідавоку гарадкоўскага люду.
Жанчына нідзе не працавала, і ўвесь клопат пакідала сыну, які нарадзіўся яшчэ на заслонку за два гады да канца вайны. Ёй дужа хацелася пабачыць у ім усе найлепшыя ідэалы свайго часу. Сына клікалі Сярожа, і калі яму давялося пайсці ў школку, ён ужо ўмеў чытаць і пісаць, памятаў ад пачатку да канца Лермантава «Барадзіно» ды, апроч усяго, ведаў тры вершыкі пра генералісімуса. Ён быў цікаўны хлопчык.
Дом, які збудаваў Капралаў у першы год свайго пракурорства, быў невялікі ды ўтульны. Мясціўся на вузкай, забруджанай усялякім смеццем вулцы. Вакол дома Антаніна Андрэеўна пасадзіла садок з пепінак, антонавак, каштэляў. Жанчына палюбіла свой сад і калі-нікалі параўноўвала яго з каханнем давеку, якога (гэта яна раптам зразумела) ніколі не зведала і пра якое хацела паболей вызнаць.
Капралаў жыў толькі яму вядомым жыццём. Мужчыну здавалася, што ў маладосці ён памыліўся з каханнем (а мо сурочыў хтось?), таму вырашыў: пажыву хоць цяпер як чалавек, сам для сябе. Яго ўсё раздражняла: жонка, якая раптам пачала пытацца пра справы на рабоце і хацела абудзіць у ім успаміны пра іхняе знаёмства, першыя гады шлюбу («А памятаеш, выў Мухтар, калі спяваў пад гармонік капітан Міронаў? Ты не бачыў вышыванкі, што я рабіла на заслонку? Чаму ты такі маўклівы, у цябе што-небудзь на службе?»); сын, які з дурнаватаю паўсмешкаю, што ледзь крывілася ў пульхных губах і рабіла позірк дзіцяці цёмна-люстраны, бы ў гавяды, ішоў у абдымкі і нечакана стукаўся лбом у бацькаў нос (то была ў Сярожы найпершая забава); праца, дзе разгляд нейкіх скаргаў, допыты, праверкі… І ён сам сабе гаварыў: годзе. Ён пайшоў ад сям'і і, як той казаў, прыжаніўся да нейкае салдацкае ўдавы. Дахаты ён завітваў вельмі рэдка. Неяк на пачатку восені з'явіўся на падворку п'яны, і Антаніна Андрэеўна папытала ў яго колькі грошай. Капралаў замаруджана думаў, якім чынам адказаць на зваротак схуднелае кабеціны з хваравітым тварам і з сіпатым крыўдлівым голасам. Ён прагнявіўся, даў ёй кулаком у пераноссе і прамовіў:
— Я табе, сука, ковы ды астрог зраблю. Тады інакш заверашчыш!
Яна праз слёзы ўбачыла, як Капралаў, чырвоны, нібыта бурак, грукнуў нагою ў веснікі, што ажно затрэсла плот. Ён пашыбаваў па вулцы наўпрост цераз ламачча і цераз лужыны, замутнёныя і восеньскія. А праз колькі дзён Капралаў у сваім кабінеце спакусіў цыганку. Пракурор быў на падпітку. Яго, шчаслівага праз тое, што няблага пабавіўся з ладнаю жанчынаю, сцягнулі са стала начальнік міліцыі і другі сакратар райкама, якія выпадкова завіталі ў пракуратуру. Капралаў іх брыдка лаяў і спрабаваў застрашыць:
— Я вас пасаджу, сукіны вы сыны!
Цыганка ж наводзіла на пракурора страшэнны паклёп. Нецвярозага служку закона апранулі і праводзілі да ягонае салдаткі. Пра гэтую справу пайшоў розгалас, і небараку праз пэўны час вызвалілі ад абавязкаў. Па гарадку пабеглі розныя чуткі. Гаварылі, што Капралаў даўно робіць нядобрае, а каторыя жанчыны, з жонак начальства, сцвярджалі потайкам у гутарках, нібыта пракурор не раз прапаноўваў і ім пераспаць. Хтосьці ганьбіў яго, хтосьці называў малойцам. Існавала і іншая версія: здарэнне з цыганкаю — пракурораў выклік грамадскасці.
Антаніна Андрэеўна старалася не пакідаць падворка і не з'яўляцца на людзі. Па вечарах, седзячы на лаўцы ў сваім садку, яна грэлася пры цяпельцы, якое нетаропка знішчала некалі красоўнае і трапяткое, а зараз сырое і карычневае лісце згаслых яблыняў. Яна сказала неяк мужу:
— Для мяне самае дарагое — мой сын. Калі ты не паважаеш сябе і сваю сям'ю, дык жыві як хочаш. Мы мусім развесціся.
— Добра, –– адказаў Капралаў. — Я даўво ведаю, што ты курва, і гэта ты жыві як сабе хочаш, і не чапай мяне.
Пасля разводу Антаніна Андрэеўна пачувала сябе дужа дрэнна. Часта балела галава. Надвячоркамі агортвала адчуванне нейкае незразумелае трывогі. Тады жанчына з бояззю азіралася і засяроджана лавіла розныя гукі. Прыцемкам яна зачыняла аканіцы, а калі клалася спаць, дык не гасіла святло. Уначы яна прачыналася, ішла ў заканурку, дзе спаў сын, доўга ў змроку глядзела на дзіцё. Ёй здалося, што трывога, якая шчымела ў сэрцы, якімсьці чынам сувязана з Сярожам. Сын — адзіная радасць, што была цяпер у ейным жыцці.
Былы муж працаваў на мясцовым заводзе майстрам. Але хутка яго знялі за запоі. Ён пайшоў рабіць грузчыкам. Аліменты прыходзілі невялікія, і Антаніна Аядрэеўна, каб хоць крыху зарабляць, уладкавалася ў РДК білецеркаю. Сярожа застаўся без матчынага вока, і трывога ў жанчыны змянілася страхам. Відаць, яна ўсе ж прадчувала бяду: аднойчы ўвесну ўчастковы Байда паведаміў ёй пра сынаву смерць. Размова адбывалася ў садку, які толькі пачынаў ажываць пасля сцюжаў. Нечаканы звястун пераступаў нагамі па сырой зямлі, чырыў нешта ботам, а ягоны голас сушэў. Міліцыянту непрыемна было казаць жанчыне пра гора, і ўчастковы зусім разгубіўся, калі Антаніна Андрэеўна страціла прытомнасць ды ўпала ніцма.
Сярожа загінуў ад разрыву сэрца. Разам з сябрам яны перакуліліся ў каяку на весняй нёманскай вадзе.
Жанчына кінула трывожыцца. Цяперака яе шмат разоў сустракалі на гарадкоўскіх вулках. Яна гаварыла незразумелыя нікому словы, млява варушачы ніжэйшай шэрхлай губою, з нейкім таемным намерам сноўдала ад будынка да будынка, прыходзіла ў выхадныя дні на цэнтральную гарадскую плошчу, дзе былі шэрая люднасць, размовы, урыўкі смеху і тугі, здзіўлена пазірала наўкола нібыта невідушчымі вачыма. Ёй здавалася, што ў гарадку яна адна, што людзі, якія трапляюцца насустрач, адно персанажы старадаўняга сну — яны з'явіліся, каб нагадаць пра штосьці істотнае, страчанае, пэўна што, давеку.
Жаночая замарока мінулася праз некалькі месяцаў. У душы засталася пустка. Цяпер прыемна было проста сесці на канапу ды паўзірацца ў акно, аканіцы якога ўжо болей не зачыняліся на ноч. Удзень яна глядзела на свой садок: тамака пунсавелі пепінкі, расла высокая трава. Потым паўз сад яна заглядалася на вулку, дзе ў выхадныя ад ранку да вечара хадзілі выпівакі. Узяўшыся за рукі, яны спявалі песні або сварыліся, хапаючы адзін другога за каўнеры і сыплючы грымакі. Калі надыходзіла ноч, на двары цішэла, і жанчьжа пазірала ў акно, дзе быў відаць суседскі мураваны дом, у якім заўсёды гарэла святло давідна. Дом насялялі маладыя сужэнцы. Жанчына бачыла, як у акне напроці сноўдалі іх постаці. Потым рух сціхаў. Пачынаўся зноўку прыкладна праз гадзіну. Яна ніколі не запыталася ў сябе, чым займаюцца суседзі штоноч аж да ранку. Яе тое не цікавіла. І ніякія пачуцці не абудзілі сэрца жанчыны, калі аднаго разу яна асачыла, як муж і жонка робяць адмысловыя практыкаванні.
Антаніна Андрэеўна жыла сам-насам са сваімі думкамі. Яна насяліла хату рознымі ўяўнымі істотамі. 3 імі весялей бавіўся час. Нават з барадатым мужчынам, які рэдка гаварыў і любіў памаўчаць ды паслухаць, заўжды было цікава. Мужчына звычайна сядаў на канапу ў гасцеўні і сыходзіў тады, як пачыналіся спрэчкі. Болей яна размаўляла з маладым хлопцам, які ўмеў гарэзліва жартаваць і быў падобны дз Сярожы. Яшчэ прыходзіла цэлая гурма дзяцей. Амаль штодня яны зараблялі бізуна, ды толькі больш за ўсіх сваіх гасцей яна любіла малых.
3 РДК Антаніна Андрэеўна звольнілася адразу пасьля сынавай смерці. Калі скончыліся колісь назбіраныя рублі, яна вярнулася на працу. Як некалі, уладкавалася білецёркаю. Услед за гэтым на гасціны да яе пачалі завітваць людзі з рэальнага свету. То былі мужчыны. Кожны з іх прыносіў што-кольвек з градусамі, і вечар праходзіў у размовах. І часам — з распустаю.
Вось тады па гарадку пра жанчыну і пабеглі ўсялякія плёткі. Казалі, што ўначы яна кагосьці моцна пакусала, а потым хацела задушыць; казалі, што яна абрабавала нейкага захаджалага ў капелюшы, які прыехаў у камандзіроўку з вобласці, а калі замахнулася над ім сякераю, ён выскачыў у акно, выбіўшы шыбу, ды адно паспеў ухапіць уласныя нагавіцы, кашулю і гальштук; казалі, што ў яе хаце смярдзіць, бы ў лісінай пячорцы, і не прыбрана; казалі яшчэ шмат што. Чуткі не міналі Антаніны Андрэеўны. Яна слухала іх спачатку абыякава, але потым на сэрца легла крыўда.
Аднойчы надвячоркам зноўку душу сціснула беспрычыннае хваляванне. Ёй зрабілася боязна, і яна, азіраючыся, абышла вакол хаты і пазачыняла аканіцы. Кладучыся спаць, яна не пагасіла святла і падумала: «Відаць, прычынаю маёй трывогі быў не толькі Сярожа. А мая ўласная бяспека? Ці не хоча цяпер хто-небудзь маёй смерці? Гэткае цалкам выключаць нельга. Людства ж падзяляецца на ахвяраў і катаў. А ці не значыць тое, што за сябе трэба змагацца!» Пасля гэткіх развагаў узнікла пачуццё адрынутасці. Прамільгнула ў галаве: «Барацьба за светлыя ідэалы... Трэба знайсці сілы, каб змагацца. Я зраблюся пакутніцаю за шчасце і будучыню людзей». І яна ўбачыла ў далёкай смужнай будучыні — п'едэстал гераізму і адвагі чакае яе.
Менавіта ў тую ноч, калі Антаніна Аядрэеўна марыла пра свой далейшы лёс, у садзе пачуліся крокі. Яны наблізіліся да акна спачывальні, потым скіраваліся да дзвярэй. Праз імгненне пачуліся шалёныя ўдары ў дзверы. Жанчына спахапілася, пабегла ў калідор. 3надворку лаяліся колькі галасоў. Адзін крыкнуў:
— Адчыняй! Маеш госці!
Антаніна Андрэеўна прысунула да дзвярэй стары дашчаны стол, які здавён стаяў у калідоры і ў якім захоўваліся рондалі, чыгункі ды іншая надоба, і ўзяла ў рукі сякеру. Вонкі пагражалі, што навучаць Радзіму любіць, знішчаць, падпаляць хату. Але штосьці перашкодзіла ім спраўдзіць свае намеры. Лаючыся, галасы кудысьці пачалі аддаляцца і хутка зніклі.
Жанчына не магла заснуць да ранку. Усё думала, хто са знаёмых гэтак на яе пасердаваў, што ажно вырашыў хату спаліць. Яна заявіла пра начны напад у раённы аддзел унутраных спраў, але дослед плёну не даў. Злачынцаў не знайшлі. Антаніна Андрэеўна зрабілася асцярожнаю: у прыцемках не хадзіла па вуліцы, пры сабе заўсёды мела ў невялікай чорнай кайстры шыла, каб раптам ільга было адбіцца ад нечаканага нападу. На рабоце яна падазрона прыслухоўвалася да размоў супрацоўнікаў РДК, вяла з імі дзіўныя гутаркі пра змаганне і абарону рэвалюцыйных ідэалаў, за якія яе бацька аддаў жыццё. Хіба хто ведаў, што гэта адно пачатак, што Антаніна Андрэеўна па часе распачне супраць работнікаў Дома культуры трыццаць два судовыя працэсы. Жанчына будзе вышукваць на рабоце факты п'янства, распусты, злоўжывання службовым становішчам. Яна ніколі не пойдзе супраць сумлення. Яна заслужыла права на тое, каб судзіць, бо судзіць можа толькі той, хто перажыў пакуты і загартаваўся ў гэтых умовах.
Яна вырашыла весці памяркоўнае жыццё. Наведнікаў з віном да сябе болей не пускала, а калі хто й заходзіў, дык не іначай як па грамадскіх справах. Прачнуўшыся ўранку, яна спешна ўвіхалася па гаспадарцы і бегла ў суд, каб зірнуць, як там справы. 3 суда ў раённы камітэт і ў райкам партыі, адтуль ужо ў рэдакцыю мясцовай газеты. Калі заставалася часу — праца ў жанчыны пачыналася аб адзінаццатай — завітвала ў гарсавет, дзе старшынёю быў Фёдараў. Аднойчы Фёдараў паспрабаваў спакусіць Антаніну Андрэеўну. Ён замкнуў дзверы ў кабінеце, абняў жанчыну і сыпануў гнюснымі прапановамі. Яна сур'ёзна нагадала Фёдараву, што ён службовая асоба і гарсавет не гадзючнік. Фёдараў спахмурнеў.
— У такім разе збірай клункі, любачка,— мовіў ен. — Я цябе высылаю з гарадка. Папрацуй жа ты ў калгасе.
— Не атрымаецца. Твой час прамінуў,— адказала яна.
Ягоны час, сапраўды, пайшоў на згон. Фёдараў адчуў гэта таго дня, калі ў райкаме яму загадалі паваліць помнік генералісімусу.
— И чтобы было тихо,— дадаў нехта ў цывільным. — Чтобы ни одна душа! Чтобы ночью!.. Понял ты, мать твою за ногу?!
Праз месяц пасля гэтага здарэння галоўную вуліцу, якая звалася імем генералісімуса, перайначылі ў Савецкую. Вось тады Фёдараву здалося, што канец усяму. Зрабілася вусцішна: створанае, напэўна, да самага скону чалавецтва, раптам пасыпалася, бы ляпніна з пяску. Ды Фёдараў употай усё ж цешыў сябе: мо яшчэ што-небудзь вернецца. Ён грунтоўна ўзяўся за высяленне Антаніны Андрэеўны з гарадка. Падрыхтаваў неабходную дакументацыю, назбіраў патрэбныя сведчанні і хацеў перадаць справу пракурору, ды выпадак парушыў усе намеры. Фёдарава знялі з пасады старшыні — казалі, штосьці нягожа ў яго атрымалася з непаўналетняй дзяўчынкаю,— і ён пайшоў рабіць у ДТСААФ.
У падзенні гарадкоўскага мэра Антаніна Андрэеўна угледзела раптам сваю першую сапраўдную перамогу, бо лічыла, што на зняцце Фёдарава паўплывалі яе допісы, у якіх не было ані слова добрага пра старшыню і якія яна дасылала ва ўсялякія інстанцыі. Дзіўна, але пасля гэтай перамогі радавалася яна нядоўга: знішчыўшы ворага, адчула адзіноту і разгубленасць. Што рабіць далей? 3 кім змагацца? Як вызначыць, хто вораг, хто сябра? Ды адзінота — то выдатныя варункі для дзеянняў. Ну, яна і распачала дзейнасць.
Спачатку ёй цяжка было: удалося толькі разабраць на таварыскім сходзе бытавых жлуктаў, якія часта білі жонак. Яшчэ яна заявіла на суседзяў, што ўначы яны займаюцца чортведама чым (пасля заявы фіранкі на вокнах у суседзяў былі заўсёды занавешаныя).
Загаманілі пра жанчыну на кожным гарадкоўскім скрыжаванні пасля таго, як яна паспяхова правяла ў судзе пяць працэсаў запар супраць работнікаў РДК. Яна напісала ананімку ў ЦК КПБ на першага сакратара райкама, дзе паведамляла пра ягоныя амаральныя паводзіны. Да ананімкі яна дадала спіс палюбоўніц першага сакратара, а таксама назвала дакладна, калі і дзе ён займаўся распустаю. Прыехала ў гарадок аднекуль камісія, праверыла факты, прызнала іх за паклёп. «Усе на свеце купляецца і прадаецца»,— падумала Антаніна Андрэеўна, але барацьбу не кінула.
Жанчыне кожнага дня пагражала ўсё большая небяспека. Некалькі разоў да яе ў хату ламіліся злачынцы. Часта ў паштовай скрыні яна знаходзіла досылы з усялякімі пострахамі. Аднойчы Антаніну Андрэеўну згвалцілі пры ўласнай хаце. Потым некалькі разоў яе збілі на горкі яблык на вуліцы. Аднаго вечара яе абстралялі з рэўнаганаў. То здарылася, калі яна вярталася пасля працы дахаты. Яна зачыніла схову з касаю, сабранаю ў часе танцаў, і пайшла сабе. Непадалёк ад гарсавета з цямрэчы і летняй прахалоды яе хтосьці паклікаў. Яна азірнулася і ўбачыла: іх было пяцёра.
Антаніна Андрэеўна вырашыла ўцякаць. Пачуліся стрэлы. Куля параніла левую руку. Жанчына пабегла наўгрунь. Злодзеі — за ёю следам. Стралялі наўздагон, даганялі і бралі ў атачэнне. Тады яна збочыла ў завулак і, ратуючыся ад стрэлаў за таўстымі камлямі клёнаў, скіравала да старых і засмечаных падворкаў. Тамака ўдалося адарвацца ад пагоні.
Антаніна Андрэеўна да ранку кружляла па гарадку, а калі вярнулася дамоў, дык стомлена ўпала на канапу, нават не завязаўшы рану. Яна заснула хутка і спакойна. Ачулася праз колькі гадзін: з рукою ўсё як мае быць. Яшчэ ад тае пары, як біў муж, дык заўважыла, што раненні на ейным целе гаіліся хутка. Ад зваротаў Антаніны Андрэеўны ў міліцыю не было аніякай карысці. Аднойчы Байда ёй сказаў:
— Нам ўстыла слухаць вашыя прымхліцы. Вы лепш раманы лішыце, чымся даносы ў міліцыю.
Гнюсныя пагрозы, якія Антаніна Андрэеўна вымала з паштовай скрыні ўжо штодня, гэты ўчастковы заўсёды з афіцыйным усмехам атрымліваў з рук жанчыны, клаў у вайсковую, спярэшчаную пісягамі планшэтку, потым зухавата браў пад казырок і павольнай хадой гаспадара сыходзіў як далей ад яе падворка. Неяк яна запыталася ў Байды:
— Куды вы хаваеце лісты, якія я вам аддаю?
— Прыкладаю да справы,— паспрабаваў супакоіць той. — Мы шукаем аўтараў.
Тады Антаніна Андрэеўна зразумела: міліцыя не хоча яе абараніць. Яна не спалохалася, не засмуцілася. Магчыма, упершыню адчула ляноту ў душы. Ад мяне патрабуецца толькі мужнасць,— думала яна,— мужнасць для таго, каб не кінуць пачэсную справу. Трэба прымусіць сябе...»
Прымусіць сябе ўдалося. Хутка барацьба набыла новы накірунак — змагання літаральна з усімі негатыўнымі праявамі ў грамадстве. Антаніна Андрэеўна штодня заходзіла ў кабінет да старшыні гарсавета народных дэпутатаў Астапчэні і казала пра ўсе пабачаныя недахопы. Астапчэня ад нядаўнага з'явіўся на пасадзе мэра. Слухаючы жанчыніны заўвагі, ён рабіў засяроджаны твар, зрэдку нешта занатоўваў на гартачы. У тым часе гучала рознае: ужо трэція суткі ля будынка нарсуда ляжыць купа гною; у краме насупраць стадыёна селядцы загортваюць у газеты з партрэтам генсека; піянеры, збіраючы металалом, крадуць у людзей рухавікі ад матацыклаў, у гарадкоўскім парку ніхто не падмятае прысады...
Інфармацыі заўжды было шмат. Гарадкоўскія дзеці прыдумалі Капралавай мянушку: Цетка-міліцыянт. Дарослыя інакш называлі: Партэ Геноса. Астапчэні дужа захацелася паспрачацца з жанчынаю: ці то перайначыць яе схацеў, ці то давесці ісціну, ці то думкамі сваімі падзяліцца. Калі яна запыталася ў старшыні, чаму крама «Віно-водка» знаходзіцца на вуліцы, якая завецца імем правадыра, мэр пачаў:
— Давайце ставіцца да ўсяго па-чалавечы. Калі мы надалей будзем крычаць, дзе ў нас якая крама, у якія газеты што загортваюць, дык грамадства ўвогуле да салдафонства дойдзе. Не будуць людзі ведаць, з якой нагі пачынаць ісці на работу...
— Дыскрэдытацыя! Ганьбаванне нашага ладу — перабіўшы, закрычала яна. — Ведайце: адгэтуль я бяру вас пад свой кантроль.
А потым яна яшчэ раз упэўнілася, што Астапчэня дыскрэдытатар. Антаніна Андрэеўна мела струпелы выгляд, калі нечакана адчыніла дзверы мэравага кабінета і скаланула заўсёдную канцылярскую цішу:
— Генсек памёр!
Яе слых дачуўся, як Астапчэня прамовіў:
— Год зараз высакосны!
Яна пашыбавала дахаты і адразу напісала на старшыню дакладную ў Камітэт дзяржаўнае бяспекі, шкадуючы, што размова з Астапчэнем адбывалася без сведкаў. Жанчыну генсекава смерць вельмі ўзрушыла. У скрусе яна прачакала колькі месяцаў, ды мэра аніяк не рэпрэсавалі.
— Але яны трымаюцца адзін за аднаго! Вам, напэўна, уявіць цяжка,— пажалілася яна аднойчы 6арадатаму мужчыну.
Барадач, малады хлопец ды непаслухмяныя дзеці, як і раней, прыходзілі па вечарах да Антаніны Андрэеўны. Яе душа прагнула зносін са знаёмцамі больш трывалых, чымся дзелавыя, гэткіх, што не абавязваюць давяраць адно аднаму. Адзіноты жанчына спалохалася ў старасці. Ейных гасцей час не змяніў. Але сама Антаніна Андрэеўна, ужо пенсіянерка, пастарэла дужа. Невялікае люстэрка, якое стаяла на стале ў гасцёўні, нагадвала жанчыне пра тое, што жыццё пайшло на схіл; яна мала марыла пра ўласную будучыню і часта звярталася да мінуласці.
Вялізная, з невычэрпным запасам пылу канапа, тры старыя крэслы, чорная настольная лямпа на круглым стале, два алюмініевыя кубкі на падвакенцы, паточаны шашалем куфар — усё ў гасцёўні сведчыла пра набліжэнне апошняе мяжы. І хаця Антаніна Андрэеўна выглядала яшчэ жвава, яна адчула, што хутка дзень пакаяння, а потым — вечная бездань. Смерці яна не страшылася. Палохала іншае: праміне месяц ці два пасля хаўтураў, і пра яе забудуцца, як забыліся пра стары падраны брыль, які закідвае для птаства на дрэва клапатлівы гаспадар.
— Яны дзейнічаюць разам. У тым іх моц,— сказала яна барадачу. — Аднак яны баяцца мяне. А калі гэтак, дык, якія дужыя яны ні былі б, усё адно змушаныя прыслухацца да маёй думкі.
Барадаты мужчына звычайна пазбягаў усялякіх спрэчак і лічыў, што лепей бараніць свой пункт гледжання моўчкі. Але здаралася, што ён не стрымліваўся і тады гаварыў шмат і знаходзіў для сваіх высноваў нядрэнныя доказы. Зараз ён мовіў:
— Дзіўна вось што. Вы ўжо шмат гадоў змагаецеся за справядлівасць. Чаму вам за гэты час ніхто ніколі нс падзякаваў?
І не чакаючы адказу, ён пачаў разважаць пра тых людзей, што ўмеюць радавацца або пакутаваць за ўвесь народ: гэта выглядае вельмі дзіўна, а мо яны — ну, тыя, што хварэюць за лёс народа, — вар'яты? Нельга бачыць вакол сябе толькі заганнае, дый маляваць усё ў ружовых фарбах не след. Потым яшчэ ен сказаў, што зло і дабро даўно пераблыталіся і нікому неўпрыцям, дзе першае і дзе другое. У тым трагедыя, што самі сябе, маўляў, падманваем. І спарадзілі столькі хлусні, што скончыліся і праўда, і вера ў сэрцах ды зніклі бязвер'е з няпраўдаю, а засталося толькі нічога. А мо досыць змагацца? Мо лепей прыцярпецца да ўласнай бяды і паспрабаваць душу вераю спатоліць ды праз гэтую спатолю рушыць сабе да злагады між людзямі.
Антаніна Андрэеўна запярэчыла. І не таму, што словы ў барадача былі кепскія. Ёй хацелася свае сказаць, і яна абвінаваціла сумоўніка ў нерашучасці, сцвярджаючы, што празмерная памяркоўнасць — рыса палахліўца. Лягчэй пра гуманізм разважаць, чымся даастачы выканаць свой доўг — абараніць праўду. Дрэннае — заўжды дрэннае, а добрае ніколі не зблытаеш, як ты ні малюй. Іншая справа, калі чалавек на працягу ўсёй гісторыі трапляе ў палон да тых стасункаў, якія сам сабе стварае. Трэ быць вышэй за ўсялякія абставіны, каб зрабіцца вольным чалавекам.
Але барадач не пажадаў узняцца над абставінамі. Ён спрачаўся і дакараў Антаніну Андрэеўну за страшныя грахі: нібыта яна ў сваёй барацьбе за светлую будучыню хоча падпарадкаваць кожнага чалавека адзінай ідэі. Але ўсе аднолькава думаць не могуць. Усявышняя праўда знішчае асобу. Дый самаахвярнасць дзеля нейкіх нязначных перамогаў выглядае смешна. Ну, п'е народ, гуляе, лянуецца. Дык то вынік бяды, але не прычына. Тады Антаніна Андрэеўна прагнявілася, махнула рукою, нібы хацела адагнаць словы барадатага мужчыны, як муху. П'янства, распуста, крадзеж — то не дробязі. Яна пачала сварыцца, лаяць госця. Той закрыўдаваў, крыкнуў:
— Не навязвайце натоўпу свае правілы жыцця!
— Выносьцеся адсюль! — быў адказ.
Той адно хітнуў галавою на развітанне. Малады хлопец і дзеці скіравалі за ім у дзверы. «I ня-хай»,— падумала жанчына, калі пакой апусцеў. Яна замкнулася ў хаце, стомлена села на канапу, заплакала. Антаніна Андрэеўна ведала: гасцей пагнала яна з уласнага сэрца. Яны былі — мроя. На працягу гадоў з уяўнымі сябрамі можна было параіцца, паспрачацца, проста пагаварыць пра таемнае. Цяперака сябры маюць смяротны вырок. Барацьба за ідэалы не бывае без балючых стратаў.
Жанчына працягвала змаганне.
Антаніна Андрэеўна даслала шэраг дакладных у ЦК КПБ на мясцовае начальства. Склала верш пра лекара Юркевіча. У вершы гаварылася, што калі аднога вечара лекар Юркевіч напіўся і паехаў на пагулянку, дык ушчэнт разбіў свой «жыгуль». Верш яна даслала ў МУС БССР. Калі Юркевічу раілі падаць на Антаніну Андрэеўну ў суд, ён тлумачыў:
— Навошта мне судзіцца. Я ж добра памятаю, што быў цвярозы. Ехаў да цешчы. Увогуле, каб не выскачыў насустрач «газон», усё б абышлося.
Юркевіч зусім не сердаваў на Антаніну Андрэеўну. Магчыма, праз свой ненатурысты характар.
— Няхай сабе піша,— казаў ён у размове, заўсёды гледзячы на суразмоўніка мяккім позіркам. Такая была звычка ў яго: пазіраць літаральна на ўсё спакойна. — Я крышку філосаф і сяк-так стараюся зразумець Капралаву. Урэшце ў мяне работа лекаваць, а не судзіць.
Аднак хутка ў лёсе Антаніны Андрэеўны Юркевічу давялося пабыць і лекарам, і суддзёю. Жанчына ў тым часе са сваім змаганнем забылася на ўсе межы. Яна вырашыла памяняць формы барацьбы. Перш-наперш яна адлупцавала да паўсмерці выпіваку Сапуна. Яна яго біла нагамі, а той, спэцканы крывёю і брудам, валяўся пасярод ускрайняе вулкі і прасіўся:
— Не біце вы мянс, Антаніна Андрэеўна, дзяўчыначка мая любая? Не біце, калі ласка, курва вы старая!
Сапун напісаў скаргу ў мясцовую газету пад загалоўкам: «Помогите обуздать необузданную скотину». Толькі спыніць Антаніну Андрэеўну, здавалася, ужо ніхто не мог. Суботнім надвячоркам у лазні яна пакусала гарадкоўскую прастытутку. Праз два дні зрабіла напад на сакратара партарганізацыі мясцовага завода, абвінаваціўшы яго ў алкагалізме. Яна моцна стукнула сакратара ў чырвоны гіпербалізаваны нос, а той адхіснуўся, зрабіў крок назад і спыніўся ў баксёрскай стойцы. На шчасце, участковы Байда быў побач. Ён і развёў іх. Таго ж надвячорка Байда і начальнік міліцыі сядзелі ў пракурора Лысага і гаварылі, што Капралаву трэба ізаляваць ад грамадства.
— Яна небяспечная,— казаў участковы,— і апрыкрала мне, як горкая рэдзька. Вось бачыце гэтыя лісты. — Ён выцягнуў з планшэта вялізны стос папераў. — То пагрозы, што прыходзяць да яе штодня, і заявы, якія яна аддае ў міліцыю. Пісана адной рукою. Яна звар'яцела. Яе трэба арыштаваць.
Яны доўга спрачаліся, як лепш зрабіць, і вырашылі затрымаць Антаніну Андрэеўну, каб высветліць абставіны нападу на сакратара парткама, а разам з гэтым арганізаваць медыцынскую камісію: няхай лекары зірнуць, ці сапраўды не здурэла Капралава.
Калі адбывалася размова ў пракуроравым кабінеце, Антаніна Андрэеўна сядзела на канапе ў сваёй гасцёўні. Пасля таго як яна адрынула сяброў, на жанчыну бандыты рабілі замах па некалькі разоў на дзень. Прыцемкамі за дзвярыма чуліся брыдкія пагрозы. Яны гучалі ажно да ранку, не давалі заснуць ні на хвіліну. Зараз, гледзячы на акно, што выходзіла на суседскі падворак, жанчына падумала пра старасць. Капралава здзела ўсё, што мела на сабе, і пры дапамозе невялікага люстэрка пачала агледзіны свайго цела. Яно было цяжкос і друзлае.
Потым яна зноў паглядзела ў бок суседзяў. Тамака ў доме былі занавешаныя вокны. Яна зразумела сваю адзіноту, зразумела, што засталася сам-насам з найлепшымі памкненнямі і яна не патрэбная нікому.
Антаніну Андрэеўну не агарнуў адчай. Яна згадала дзяцінства, кітайскую мяжу, сваркі з мужам, смерць сына... Перад вачыма паўставалі малюнкі з мінулага. Сэрца поўнілі то радасць, то шчымлівы боль... А можа, барацьба — не той шлях? Ці не зрабіла яна памылку, ваюючы супраць памкненняў стракатай гурмы, што завецца людам? У гэтага народа ўсе па схеме, разважала Антаніна Андрэеўна. Віно, набытак, стварэнне багоў, крадзеж, распуста. Ім неўпрыцям, што лягчэй стварыць Бога, чым зраўняцца з ім. Чалавек-Бог абавязкова трапляе ў адзіноту У іншым выпадку немагчыма адгалінавацца ад натоўпу. Яна задала сабе пытанне, навошта было траціць столькі намаганняў і не перамагчы? Адшукаўся заўсёдны адказ: дзеля справядлівасці.
Цяперака ў гарадку жанчына існавала адна, і яе гэта ўзрадавала. Нават думка пра эшафот, які напэўна, рыхтавала для яе гурма, не выклікаў у Антаніны Андрэеўны ні жаху, ні разгубленасці. «Тамака, пад шыбеніцаю,— падумала яна,— я скажу самыя галоўныя словы: я адзінокая дзякуючы вам, людзі, і шчаслівая таксама дзякуючы вам».
Перад ёю па-ранейшаму паўставаў суседскі падворак, мураваны дом, які ўжо даўно патрабаваў рамонту. Яна адвяла позірк на другое акно, дзе надыходзіла зіма і здранцвелае лісце на змерзлай глебе, стары сад, які ў апошнія гады чамусьці амаль не даваў яблыкаў, узараныя градкі агародчыка зацярушваліся дробным першым сняжком. За садам быў невысокі счарнелы плот, а за плотам стаяў грузавік з будкаю. 3 машыны выходзілі ўчастковы Байда, два сяржанты і чалавек у белым халаце. Антаніна Андрэеўна пазнала яго: Юркевіч.
Яны ішлі адзін за адным па сцежцы ў садзе, мнучы падэшвамі ломкае лісце і тонкую намець снегу. Потым пагрукалі. Жанчына болей не палохалася нападу. Яна адамкнулася, а сама скіравала ў гасцёшню. Людзі ўвайшлі за ёю, і Байда быў першы. Пакой, дзе апынуліся міліцыянты ды лекар, быў цёмны, на падлозе валяліся паперы, анучы, стары абутак; столь зацягнулася павуціннем, у якім нерухома віселі памерлыя жамярыны — мухі ды матылі. На падваконні, шафе, круглым стале ляжаў карычневы пыл. Пасярод пакою сцішана стаяла жахлівая старая жанчына. Яна была голая і гідкая. «Вядзьмарка»,— міжволі падумалася Байду. Валасы ў старой былі без колеру, у бяззубым роце млява варушыўся язык, вочы і твар страцілі нават намёк на думку.
— Антаніна Андрэеўна, адзявайцеся. Вы паедзеце з намі! — гучна прамовіў Байда і запаліў цыгарэту. У пакоі было смуродна.
Жанчына не варухнулася. Тады сяржанты ўзялі яе пад рукі і пацягнулі да дзвярэй. Яна не пярэчыла. Толькі калі праходзілі побач з Байдаю, яна плюнула яму ў твар. Разам са слінаю Антаніна Аядрэеўна выплёўвала ўсю сваю крыўду, увесь свой боль за недарэчна пражытае жыццё. Яна плюнула і сказала:
— Я дачка рэвалюцыянера! — Твар у жанчыны ня меў аніякага выразу. Яе павялі далей. Байда дастаў з кішэні насоўку і выцерся.
— — Таксама залічыцца сволачы! — сказаў ён.
Юркевіч прамовіў:
— Шызафрэнія. Камісія паставіць гэтакі самы дыягназ.
— Каб хаця хутчэй. Не дачакаюся,— адказаў Байда і агледзеў заканурку за гасцёўняю. Тамака, акрамя старога металёвага ложка, нічога не было.
Яны выйшлі з хаты, і ўчастковы замкнуў дзверы.
— Як вы лічыце, яе можна вылечыць? — запытаўся ён у Юркевіча.
— Не, — адказаў той, пазіраючы, як Антаніна Андрэеўна, голая, трасецца ад холаду і яе заводзяць у будку. — Ад гэтага сучасная медыцына не лекуе.
Байда прабег вачыма па твары Юркевіча. Твар у лекара быў спакойны і сур'ёзны: Юркевіч меў вялікі медыцынскі стаж, і ён даўно прывык глядзець на мерцвякоў ды вар'ятаў абыякава, без непатрэбных эмоцыяў.