Еўрапейскія гісторыі
Апавяданні
Вашко Лявон
Семачкі ў галаве
–– Хто?! Я?! — абураўся Зміцер Ігнатавіч Шэўка, калі яго спрабавалі выкрыць у якім-колечы прыкрым учынку. — Не можа быць!
Хаця ён і хлусіў, але хлусіў гэтак шчыра, што сам пачынаў верыць у ману, і таму ягоныя абурэнні выскоквалі з рота, нібы ракі з кіпня, адчайдушна і з пукатымі вачыма на лбе. Вочы ў Зміцера Ігнатавіча пукаціліся, а лоб быў вузенькі, на палову далоні, і вочы ў хвілі абурэння здаваліся на гэтым ілбе двума вялізнымі сподкамі, у якія во толькі пялёхнулі ўскіпелую крыўду ды ганьбу.
Зміцер Ігнатавіч шмат гадоў прарабіў у мясцовай газеце рэдактарам і на сваёй пасадзе прыкарцеў да гарэлкі. Ён часта выпіваў і, выпіўшы, рабіўся нейкі не звычайны, а з семачкамі ў галаве. П'яному Зміцеру Ігнатавічу заўжды здавалася, што жыццё ў гарадку пабудаванае па нейкім дужа простым, без усялякае добрае прыдумкі праекце. Проста чатыры сцяны, а зверху — вечка. «Нібы ў дамавіне жывём,— варушыў п'яныя семачкі ў галаве Зміцер Ігнатавіч. — Сумна, быццам памерлі ўсе. І кожны сябе за разумнага ўважае. А каб прыдумаць штось для ўцехі, дык розуму не стае».
І Зміцер Ігнатавіч пачынаў прыдумляць. Яму вельмі хацелася нейкім чынам зруйнаваць гэты марудны гарадкоўскі лад, нарабіць у ім як болей нечаканасцяў і таямніцаў. Ён то здымшчыка Пеціка Качэбрыка напалохае, скажа, што звальняе яго па скарачэнні, то таўстуху машыністку Зоську Чуб кучай гною назаве, то ўнадзіцца лезці крадком пад спадніцу ўдовай бухгалтаркі Антосі Воўк, то патэлефануе ўчастковаму Байду і не сваім голасам скажа:
— Хрэн ты не нюханы, таварыш Байда, а не міліцыянт!
Скажа, гергетне ды пакладзе трубку, а ўчастковаму Байду цэлага дня думай, супраць каго следства распачаць за абразу. Увогуле, з Байдам Зміцер Ігнатавіч спачатку быў у прыяцельскіх стасунках. А зневажаў яго спатайка — гэта зноў жа ад жадання гарадкоўскае жыццё зыначыць, ад семачак у галаве. Было, яны з Байдам амаль штодня сустракаліся за чаркаю ў сховішчы харчовае крамы, што знаходзілася насупраць рэдакцыі. Загадчыца крамы Хвядора Вязёнка заўжды добра прывячала гасцей: пускала іх у сховішча, пакідала з гарэлкаю і наскрыляным заедкам, а сама сыходзіла ў краму. Аднак з нейкага дня Зміцеру Ігаатавічу яна забараніла заходзіць у сховішча, і з Байдам ў яго астуда надарылася.
Гэта адбылося пасля таго, як Зміцер Ігаатавіч у часе чарговае крамнае застоліцы пачуў, што ў ім набег поўны бляхан тугі. Семачкі заварушыліся, зажадалася чаго-небудзь незвычайнага, чаго-небудзь не з гэтага мёртвага гарадкоўскага свету. Не ўцярпець было — гэтак хацелася навіны. І раптам Зміцер Ігнатавіч здагадаўся, што можна выпусціць тугу ў бочку з салёнымі агуркамі. Ён падкраўся да бочкі ззаду, як гэта, было, учыняў з удавіцай Антосяю Воўк, падклаў пад ногі нейкі мех, стаў на яго і заструмяніў сваёй тугою ў бочку, падумаўшы: «Хай бы штодня было гэтак смешна і цікава жыць». Аднак яго змеціла Хвядора Вязёнка, якая ў тым часе неўзабаве завіталася ў сховішча. Ёй раптам падумалася: тое, што робіць гэты маленькі сухенькі мужычок з вострым, нібы ў курыцы, дробным і задаволеным тварыкам — надта ж непрыстойна.
–– Аей, а ліханькі! –– разлілася паводкаю Хвядора Вязёнка, затапіўшы гучным голасам усё сховішча. — Ці ж можна так рабіць, Зміцер Ігнатавіч! То ж людзі есці будуць! Што ж вы туды напусцілі!
Спачатку Зміцер Ігнатавіч збянтэжыўся, ажно праз хвілю выпрышчыў вочы двума ладнымі гузакамі, напяў іх, што ажно скура на зрэнках затрашчала, і абурыўся:
— Хто?! Я?! Не можа быць!
— Анягож я! — тапіла цішыню Хвядора Вязёнка. — Я ж усё бачыла! І вось таварыш Байда засведчыць.
Участковы Байда паласкаў мазгі ў замучонай вадзе, калі Зміцер Ігнатавіч павярнуўся да міліцыянта і нацкаваў на яго свае ракі:
–– Не можа гэтага быць! Скажы, таварыш Байда!
Абурэнне Зміцера Ігнатавіча было настолькі шчырае і настолькі моцнае, што ўчастковы міжволі няўпэўнена сказаў:
— Вядома ж, гэтага быць не можа! — і, гікнуўшы, дадаў: — Хаця факт застаецца фактам: нацэдзіў ты ў агуркі.
Аднак Зміцер Ігнатавіч не слухаў дадатку, ён адразу ж прамовіў да Хвядоры Вязёнкі, зашпільваючы ластаўку:
— Чула? Як чула, дык падперажы язык лейцамі. І ўвогуле, я пра цябе, вош ты кляшчастая, фельетон у газету напішу!
На ранку ўчастковы Байда задумаўся. Яму не спадабалася тое, што нарабіў з агуркамі Зміцер Ігнатавіч, і ён спалохаўся, каб, хай бог крые, не дайшлі да ягонага начальніка розныя почуткі пра тое, з кім п'е міліцыянт і што з гэтага здараецца. Ён болей не пайшоў на п'янку з рэдактарам, хаця той бесперастанку тэлефанаваў і запрашаў. «Няхай яно выпрахне, з табою піць»,— падумаў міліцыянт.
Праз колькі месяцаў, уначы Зміцер Ігнатавіч ішоў п'яны паўз цэнтральную плошчу і ўсё думаў сваю гаротную думку пра тое, якая гэта бяда — жыць у гарадкоўскім аднастайным жыцці. «Трэба тэрмінова ўсё мяняць,— далдоніў ён сам сабе,— лепш памерці ў весялосці, чымся здохнуць ад тугі». 3 гэтымі развагамі Зміцер Ігнатавіч здзеў з сябе адзежу і стаў палохаць сваім голым выглядам кабетаў, якія ішлі ў начную змену на мясцовы заводзік. Некалькі дужых мужыкоў злавілі яго, прымусілі апрануцца і завялі дахаты. Раніцаю яго паклікала да сябе Вераніка Аркадзеўна Базар. Яна накрычала на Зміцера Ігнатавіча, прыгразіла, што здыме яго з пасады, і падзівілася: маўляў, як можна галяком і без сораму гуляць па цэнтральнай гарадкоўскай плошчы? Пасля гэтых словаў яна і ўбачыла, як разгубленыя вочы Зміцера Ігнатавіча пачалі круглець, а рот пакрыўджана і гняўліва ўхукваць паветра; стуль, з маленькага танкагубага рота, выскачылі недаваранымі ракамі напоўненыя шчырым болем словы:
— Хто?! Я?! Не можа быць!
Сам Зміцер Ігнатавіч гэтак паверыў у тую шчырасць, што ажно заплакаў. Вераніка Аркадзеўна Базар расчулілася, стала яго суцяшаць і паабяцала, што не здыме з пасады.
— Я ж інтэлігент,— шморгаў носам Зміцер Ігнатавіч,— не мог я гэткае ўчыніць.
Пасля таго здарэння жонка Зміцера Ігнатавіча, рабаватая з твару жанчына, якую звалі Хадосся, узяла свайго мужыка ў абцугі. Прыводзіла яго ў дзевяць у рэдакцыю і забірала а шостай. Калі ў таго ўсё ж надыходзіў запой, яна яго не пускала на працу. Зачыняла яго ў хаце (яны жылі ў двухпакаеўцы на трэцім паверсе, дзяцей у іх не было), а сама сыходзіла. Бадзяючыся з кута ў кут, Зміцер Ігнатавіч па-ранейшаму думаў, як млосна мадзець у клятым гарадку. Ён тэлефанаваў здымшчыку Пеціку Качэбрыку і загадваў прынесці гарэлкі. Пецік Качэбрык прыносіў, рэдактар зацягваў да сябе пляшку вяровачкаю, якую спускаў з гаўбца, і напіваўся.
«Тады ўжо няхай у хаце п'е, чымся пры людзях»,— думала падманутая Хадосся і чакала, калі міне ў мужа чарговы загар. І калі гарэлка адпускала Зміцера Ігнатавіча ў адпачынак на якія тыдні тры, жанчына выпраўляла мужыка ў рэдакцыю.
Нейкага разу яна не разлічыла, і Зміцер Ігнатавіч выкінуў коніка. Акурат у той дзень, як заўчасна, ад хваробы ў сэрцы, памер у сваім кабінеце загадчык бібліятэкі Піліп Казловіч. Рэдакцыя знаходзілася ў тым жа будынку, дзе і бібліятэка. Зміцеру Ігнатавічу зрабілася шкада Піліпа Казловіча, і ён паслаў Пеціка Качэбрыка па гарэлку. Напіўшыся, пачаў згадваць нябожчыка і засмуткаваў, нібы бацьку пахаваўшы. Яшчэ горш заненавідзеў гарадок. П'яны, ён падаўся ў прыбіральню, уссеў на ракавіну задам наперад і, узяўшыся за трубу, падумаў: «Вось бы заснуць ды прысніць смешнае жыццё, а не гэткую журбу, што спрэс вакол мяне». Ён заснуў, і яго заўважыла прыбіральшчыца Клаўдзя Бярозавік. Яна адчыніла ў прыбіральню дзверы і занесла туды сваю кучаравую галаву. У гэтай галаве было мала мазгоў, таму часта з яе вылёталі надта нечаканыя адкрыцці. Змеціўшы на ракавіне Зміцера Ігнатавіча, яна пабялела ўся ад сціхі, што ўсчалася ў ейных худачых мазгах, і ціха папыталася:
— Зміцер Ігнатавіч, а чаго гэта вы тут робіце задам наперад, га?
Але адказу не было. І тады Клаўдзя Бярозавік выскачыла з прыбіральні і сіганула паўз калідор з немым енкам:
–– А божа, божа! Адзін памёр, другі павесіўся!
Людзі павыходзілі на лямант. Пецік Качэбрык пабег вымаць Зміцера Ігнатавіча з пятлі і, убачыўшы, што той жывы, пайшоў суцяшаць калегаў. У тым часе нехта патэлефанаваў Вераніцы Аркадзеўне Базар. Яна сядзела ў будынку, што быў побач з рэдакцыяй. Пакуль Пецік Качэбрык суцяшаў людзей, яна з'явілася ў рэдакцыі разам з участковым Байдам. Міліцыянт падняў на ногі Зміцера Ігнатавіча, уздзеў на яго штаны, лінуў на твар вады з крана і, як той ачомаўся, прамовіў:
— Во ў чуб укінуў, каб цябе гэтак кінула ды не падняла!
Вераніка Аркадзеўна Базар адно выгукнула:
— Які сорам!.. На працы!.. Перад калегамі!.. Без штаноў!.. Галяком!..
— Хто?! Я?! Не можа быць! — млява праварушыў языком Зміцер Ігнатавіч. Ён паспрабаваў вылупіць вочы. І яны ў яго выраслі ў гарбузы. Але атрымалася не пераканаўча. Хаця і надзьмуліся вочы, ды глядзелі яны п'яна, а не са шчырым абурэннем. I, мабыць, таму Вераніка Аркадзеўна Базар зняла Зміцера Ігнатавіча з пасады.
Ён пайшоў рабіць у ДТСААФ, загадваць курсамі радыстак-тэлефаністак.
Зміцер Ігнатавіч яшчэ больш пачаў задумвацца з паганага жыцця ў гарадку: пісаў нейкія дзівосныя вершы і чытаў іх гарадкоўцам. Усе смяяліся з іх, і Зміцер Ігнатавіч смяяўся. Ён лічыў, што гарадкоўцы рагочуць таму, што ягоныя творы добрыя, але на самой справе ўсе пухлі з іншае прычыны: вершы гучалі няскладна і былі напісаныя пра гэткіх жа, як сам Зміцер Ігнатавіч, з семачкамі ў галаве. Бязглуздыя былі вершы. Ён, як раней, бачыў мала радасці ў жыцці і ўсё стараўся перакуліць гарадкоўскае быццё, нарабіць у існаванні хаця якога вэрхалу: то якую-небудзь сваю курсантку памацае, то запаленую цыгарэту падкладзе ў бары ў кішэню якомусьці гарадкоўскаму выпіваку, то знянацку лясне кулаком у храпу коніку, што возіць у краму хлеб, то ўвечары зробіць кучку пасярод цэнтральнае вуліцы, а то ўкрадзе ў лазні чые-небудзь шкарпэткі... Шмат хто са старых людзей казаў, што такога смешніка, як Зміцер Ігаатавіч, у гарадку яшчэ не было.