Не жаль пражытага

Яновіч Сакрат

---

1956–1970

Рэдакцыя „Нівы” ў лютым 1956 г. уяўляла сабою высозную мяшчанскую кватэру, застаўленую пісьмовымі сталамі, рэгаламі, канцылярскімі шафамі, крэсламі; стукацелі пішучыя машынкі, дзве. Радавала нявымушанае ў фірме беларускамоўе без следу польскага акцэнту. Іншы раз мелася ўражанне, што неўзабаве загаворыць па-беларуску ўвесь Беласток, яшчэ даволі ў руінах і не так вялікі, як цяпер (у 6-7 разоў). Сакратар рэдакцыі Міхась Баравік бачыўся жывым прыкладам выратавання беларуса ў беларусе. Гаварыў дзіўным слэнгам: – Товарышч Яновіч, – вылазіла з яго палешуцкае „о”, паходзіў з-пад Гайнаўкі, – słuchajcie, товарышч Яновіч, я w waszym tekście ні всё понімаю. Мне кажэцца, prosze ciebie, że недостаточно показана роль месной organizacji partyjnej... Трэбо подкрэсліті, што той мосток построен дзякуючы актівной postawie członków Partii...

У цеснаце гэтыя маналогі чула, згорбіўшыся, уся рэдакцыя. Яе малады шэф, Юры Валкавыцкі, не вытрымліваў ды бурчэў: – Ат, вы, таварыш Баравік, усё каплічкі ставілі б...

У той лютаўскі месяц прынялі мяне на пасаду перакладчыка. І Веру Ляўчук з арлянскай кафлярні, пра якую было вядома, што закончыла беларускі ліцэй у Бельску і піша беларускія вершы. Адзіным журналістам „Нівы”, які ўдала стараўся даваць рады пісаць артыкулы на культурнай роднай мове, быў менавіта сам шэф. Будучы абсальвентам Літаратурнага інстытута імя Максіма Горкага ў Маскве, ён, ясная справа, таксама ствараў вершы, але чамусьці на русском языке і публікаваў іх у лодзінскім „Русском голосе” Панцеляймона Юр’ева.

Я працаваў, так сказаць, плячо ў плячо з Верай; штораз выхопліваючы адно аднаму з рук таўшчэрны слоўнік акадэміка Кандрата Крапівы. Утомна сённячы вось падумаць пра ўзровень тадышніх нашых перакладаў! Але чытачы неяк разумелі і пісьмы пісалі, прыблізна ў стылі шаноўнага Баравіка. Пасыпаліся вершыкі ад людзей старэйшага ўзросту, памятаючых віленскую сатырычную „Маланку” або Шэршаня з акупацыйнай беластоцкай „Новай Дарогі”. Аднойчы атрымалі ліст, які хадзіў з рук у рукі таму, што быў „на чыстай беларускай”. Калі дачуўся я пра службовы намер запрасіць таго карэспандэнта на штатную работу, бо фатальна не хапала „беларускіх грамацеяў”, спалохаўся і прызнаўся: гэта – Міхасю Клімовічу з Крынак – я склаў тэкст, уласнаручна; стары чалавек і ледзь чытае па складах...

Потым прачнуліся амбіцыі ў Ваські Баршчэўскага і Міхася Хмялеўскага: у першага на бандароўскім дыялекце, у другога – на астраўскім. З Васькам змагалася за чысціню мовы Вера, а я выбіваў з Міхасёвай галавы русізмы, якіх ён набраўся на ленінградскім універсітэце (найдоўга цягнулася між намі бітва супраць „клевера” замест „канюшыны”). А Васька заеўся не прызнаваць мяккіх канчаткаў „-ць”, „-дзь” (у яго ўсё „гаворат” замест „гавораць”, і т.п.). Шрайбавалі на „трасянцы”. Каб паспець здаць матэрыял у тэрмін, а друкарня не чакала, даводзілася працаваць над чысткаю пісаніны звыш усялякае нормы, дапазна.

Мне моцна спадабалася патрыятычная Вера! Перамагаючы заіклівасць, я паспрабаваў залётаў: аднае нядзелі запрасіў яе на цукеркі ў гарадскім парку, з ціхай надзеяй на шчаслівы пацалунак, але яна больш зацікавілася... буйным шчаўем у далінцы. Згледзеўшы пасля, што гэтак жа заінтрыгаваны ёю кавалерскі шэф, я, вядома, стуліў вушы і адступіўся ад далейшых планаў. Дзяўчаты заўважалі мяне на момант, да ініцыятыўнае размовы, да першапачатковых словаў „я ху-ху-хутка яб-яб-яблыка в-вам пррры-нясу...” Не зразу выпрацаваў недвухзначныя фразы.

Рыхтаваўся ўстаноўчы з’езд Беларускага грамадска-культурнага таварыства, на 26 лютага ў будынку Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, што на рагу вуліцаў Сянкевіча і Ліповай. Заперлі мяне перакладаць з пальшчызны статут і ўсякія прамовы; папярэджана, што буду весці пратакол з’езду, на змену з тым Васькам. Прычына тая ж: не мелі іншых беларуска-пісьменных (так засталося і да цяперашняга 2000-га). У пакойчыку на паверсе не аціхалі сварлівыя нарады тых, каго партыя і ўрад прадбачылі на лідэраў, будуючай сацыялізм беларускай нацыянальнай мяншыні. Шумела дзяльба: каму і які кавалак. Акрамя знаёмых дзядзькоў, Кізевіча і Літвінчыка, з’явілася плойма новых, нахмураных і баявітых, і страх было хоць зірнуць на іх. З’езд удаўся натоўпістым. З немалым здзіўленнем угледзеў я на ім сваю матку. Яна не зусім цяміла, куды яе занесла, але ёй спатрэбілася пабачыць мяне, прывезці свежую бялізну, і вось пакарысталася аказіяй: стаяў на крынкаўскім рынку грузавік з брызентам, у які бралі бясплатна „на беларускі з’езд”. Такім чынам трапіла мацерка „ў дэлегаты”. Відаць яе на публікаваных фатаграфіях тае векапомнай падзеі.

Рэдакцыйная работа – без элементарнага паняцця аб ёй – давалася нявыказна цяжка, але душа гарэла энтузіязмам. Здараліся дні і ночы, калі я амаль не спаў, малады і здаровы дваццацігодак. Сапраўднай журналістыкі раней палізаў трохі адзін Міхась Хмялеўскі; рэшта знаходзілася на сярмяжным узроўні тыпу: „Хлопці, будэмо пысаті газэту!” І хлопцы шпарылі! Сёння ў мяне няма адвагі глянуць на тыя нумары „Нівы”: прымітыў на ўзор перадваенных эфемерыдаў убогіх сялянскіх рэдактараў.

Некуды знік Мікола Калядка. Вынырнуў паважаным інструктарам Галоўнага праўлення Таварыства, але і ў гэтай ролі не вызначыўся. Сімпатычна з ім гаварылася, але быў з яго тып урадніка, не дзеяча. Як рэпатрыянту з-за савецкага кардону, магчыма, не надта і давяралі яму... Я, завалены тэрміновымі перакладамі, не меў калі на розгляды. Працоўны дзень апавяшчаў Баравік нараканнямі, што znowu няма з чаго зрабіць наступны нумар тыднёвіка. Калі, нарэшце, выходзіў з друку – здаецца, у чацвяргі? – склікалі нараду дзеля ацэнкі публікацыяў, іх ідэйнай важнасці ды тэматычнай разнастайнасці, агульнага выгляду часопіса. Панаваў настрой свята, які часам псаваў – заўсёды партыйнай крытыкай – Васька Баршчэўскі, пасля чаго арганізаваў ён складчыну на выпіўку. Яго пабойваліся шэфы і да п’янкі, зрэшты памяркоўнай, даходзіла без іхнага ўдзелу. Любіў пагаманіць з чаркаю ў руцэ вельмі таварыскі Міхась, а Васькаў успамагальнік, вечна падпіты Мікола Матэйчык – з Гарадка – пераўтвараўся ў аратара і дэкламатара чужых ды ўласных строфаў. Не пісаў вершыкаў, бадай, адзін Баравік. Аграном.

Журналіста з класным пяром „Ніва” не займела. Бо і адкуль?! Талент праглядаўся менавіта ў Ваські, аднак не хапала яму адукаванасці. І характару – схільнасці працаваць над сабою, чытаць кніжкі, развіваць здольнасці. Удачы не акрылялі яго, а дэмаралізавалі. У камандзіроўках клеіліся да Ваські гарачыя бабы, што не магло закончыцца дабром. У тым якаясьці біялагічная загадка: ёсць мужчыны, бы чараўнікі, якім нічога не каштуе спадабацца жаночай пекнаце. Наогул досыць вульгарныя яны самцы, што іншы Колька – Куц – тлумачыў арыфметычна: з дзесяці апланаваных каханак толькі... дзевяць б’е ў морду.

Я тым часам верыў у моц друкаванага слова, у ягоную публічную цудадзейнасць, і заядла ўзяўся за свае дыдактычныя апавяданні. Дастаткова нагадаць загаловак „Гнілое ў здаровым” з травеньскай „Нівы”, каб адразу адчуць, аб чым мой твор. Або „Родная глухамань” – у некалькіх укрыўках, летам таго ж пяцьдзесят шостага. Задаволенасць Валкавыцкага маім дэбютам была, як думаю, выключна практычная – меў чым запоўніць старонкі, прычым тэкстамі вытрыманымі ў строгім сацыялістычным рэалізме, з непазбежным маралітэтам, пазітыўным. Даваў мне, электратэхніку, „азбучные” веды пра тэхналогію літаратурнага запісу. На падабенства эксклюзіўнага выкладу. Хоць не ўсё да мяне даходзіла ад яго, але я інстынктыўна прадчуваў, што надарыўся шанц нечага падвучыцца ў чалавека, які ведае, што такое літаратура. Як аказалася пасля, як ніхто акрамя яго ў нашым пасляваенным асяроддзі паўінтэлігентаў у першым пакаленні. Без паняцця пра жыццё і свет.

* * *

„Ніваўцы” не мелі дзе жыць. Мяне паратаваў Серафім Раманюк, якога род ад Чаромхі; удаўся ён польскамоўным беларусам, дзіка саромеўся свайго „хахлацкага” дыялекту. Шмат дапамог мне яшчэ ў Электрычным тэхнікуме, будучы найвыдатным абітурыентам, а цяпер нараіў кватаранта цёткі, што знайшоў сабе самастойны пакоік. Аказаўся ім высозны хлопец з-пад Саколкі, які ахвотна гаварыў са мною па-беларуску. Не таму, што патрыёт, бо католік у нас не можа стацца беларускім патрыётам, ксёндз пракляне. Той высозны хлопец ненавідзіў беластачанаў за іхныя пажартункі з няпольскага акцэнту ды сялянскіх навыкаў, скупасці на выпіўку. Раманюк у гэты раз з адчувальнай палёгкаю пазбыўся кантакту са мною, бо я нацэліўся зрабіць з яго стопрацэнтнага беларуса, тыцкаючы яму ў рукі нумары „Нівы”, на „буквы” якое глядзеў ён з авечым здзіўленнем.

У таго хлопца – на смерць забыў імя! – ужо знайшоўся сябра для кватаранцкае суполкі, пачынаючы геаметр ад Карыціна, і мы ўтрох gadaliśmy w tym chłopskim języku. Усяляк пляваліся на мяшчанаў, якія і здаля не падпускалі нас да сябе. Пасля, вельмі ўжо потым, пашанцавала ім пажаніцца з беластачанкамі і, калі каторы ўгледзеў мяне на тратуары, дык, мала ног не паламаўшы, перабягаў на другі бок вуліцы! Такі вось гонар, зжалься Божа, у чалавека з вёскі.

Пакоік падаўся прасторным, і з кафлёваю плітою, але чамусьці з цэментавай падлогаю, і з адным акном, што ўпіралася ў хляўчук з паршуком ды курамі. Напрыканцы вуліцы Сянкевіча, блізу сённяшнага гарадскога шпіталю. У рэштавіне местачковага Беластока. З надыходам восені і маразоў валасы прымярзалі да падушак. Тады злітаваўся нада мною Аляксандр Давідзюк, былы шэф беластоцкай цэнзуры, актуальна старшыня Беларускага грамадска-культурнага таварыства; дазволіў начаваць у сваім службовым кабінеце.

Рэдакцыю „Нівы” за гэты час перанеслі з Кілінскага на Маніфэсту Ліпцовага, у правае крыло кіно „Сырэна”. На высокім паверсе там, з авальнай заляй з траскочучым паркетам знаходзіліся тры пакоі па лініі антрэсолі як быццам, два з якіх займала Таварыства; у трэцім, за калідорчыкам, гнездаваў Валкавыцкі з Баравіком; журналісты і машыністкі – Люба Сліжэўская, Ніна Бручка – гугнявілі, як гусі на выгане, на той аграмадзіне з туалетам

у глыбокім закутку (сталы стаялі паўкругам). Вечарамі адбываў тут рэпетыцыі тлумны хор, пасля чаго пару паненак спрабавала хутка выйсці замуж папоцемку... Кіраўнічка балетнай групы, спадарыня Таццяна Гіжэўская, трымала свой табунік у моцнай дысцыпліне, слушна лічачы, што любашчы кепска ўплываюць на фізічную кандыцыю танцорак, танцораў.

Валкавыцкі наважыўся ўрэшце ўзяць шлюб з Ляўчучкаю і, відаць, па гэтай прычыне пакінутае памяшканне на Кілінскага ўлады прызналі яму як кватэру. Але, недзе каля іх карпеў асобна Аляксандр Амільяновіч, бяздомны сувальскі паляк-галяк, якога ўзялі ў рэдакцыю, як хоць трохі ўмеючага быць пісакаю. Амільяновіч, гэты дэградаваны афіцэр бяспекі, што пасядзеў быў у турме за грахі, нечуваныя нават у сталінізм, – не імпанаваў лаяльнасцю і мы рэгулярна ведалі, зазвычай назаўтра, што Валкавыцкія менавіта елі і як спалі. Пра шэфа азываўся даволі баязліва, на Верцы затое не пакідаў сухое ніткі. Што казаць: прафесійная звычка, не мог ён не даносіць.

А маё начаванне ў Давідзюковым кабінеце закончылася ў камедыйным стылі. Ягоная сакратарка, маладая мужычка з Гарадка, з’яўлялася на службу раней за ўсіх і за ўсё, так сказаць: з усходам сонца. Маё спаннё на раскладной пасцелі выклікала ў яе сексуальныя фантазіі. З гэтым было паўбяды, пакуль таварыш Давідзюк не асмяшыўся – па маёй віне – перад міністэрскімі візітантамі. Чалавек з яго бачыўся спакойным, ураўнаважаным, і, вядома, не шануючым усякія паперы, дакументы; у шуфляды свайго пісьмовага стала ён і не заглядаў; поначы ў якойсь з іх дзерлася аж мыш! Я звярка ўпаляваў і запоўніў пустыя скрыначкі сваей ежаю – цыбуляю, хатнім салам, хлебам, сырам, маслам, яйкамі, малою патэльняй (смажыў вячэру на электрычнай плітцы).

Аднойчы кліча ён мяне.

– Товарышч Яновіч, понімаеце, надо што-то робіті, бо tak dalej być nie może, – сказаў сіплым ад злосці голасам. – Былі ў меня towarzysze z Warszawy, пытают про одін dokument, а я забыв о вас, давай высовываті шуфляды, а в ніх, понімаеце, цыбуля, сала, колбасы... Воны тое бачат, понімаеце, ну, молчат, але што про меня подумалі... Што я какой-то п’яніца! Ну і самі шуфляды że не для цыбулі, добрэ понімаеце, но для документов, товарышч Яновіч!

Памаўчаўшы, Давідзюк дадаў: – І вообшчэ говорат, што вы, товарышч Яновіч, тут бабамі занімаетесь... Уборшчыца находіт по кутках... intymną bieliznę, вот так, дорогой. Но не будемо это расследоваті, это другое дело.

Я зразумеў: Давідзюк месяцамі не кранаў тыя шуфляды, ну, і трэба мне цяпер кудысьці падзецца. На маю радасць – вырашэнне знайшлося: мужчына, што паліў на дзень печы, адкрыў пусты паддашак, з узвілістымі ўсходкамі ад дзвярэй, застаўленых канцылярскімі шафамі кіраўнічкі сакратарыята „Нівы”, сівавалосай „цёткі рэвалюцыі”... Надзеі Кусьмерак. Пазней яна заелася ажаніць мяне з Любкаю з Парослаў, сакратаром партыі ў прадзільным цэху фастаўскага камбіната, пабудаванага за тамтэйшымі агародамі, „коло Хвостоў”. Узнікла праблема з маёй непартыйнасцю.

На двары стаялі лютыя тэмпературы пяцьдзесят сёмага і сцены ў маім паддашку блішчэлі інеем. Мужчына напытаў мне прытулак у бацькоў рэдакцыйнага ганца, радаснага юнака Шарэйкі, што насіў матэрыялы ў друкарню (рог Мальмэда і Ліповай, дзе зараз гатэль Cristal). Жылі тыя пачцівіскі ў абасцанай валакітамі аблупленай камяніцы з кветкамі ў вокнах, душна і цёмна. Недзе ля Старабаярскай. Пажыў бы я ў іх, можа быць, і доўга, але спугнула мяне іх дачка з паненскім дзіцём, якая выразна зацікавілася мною. Яе не рассмяшала мая заіклівасць ані паслядоўнае беларускамоўе маладога нацыяналіста. Ёй ужо было byle mieć chłopa, może być Białorus. Нагадаю дадатковую прычыну майго панікавання перад дзяўчатамі – гэта сваркі мае маткі з маім бацькам, камандзерства бабы, і катэгарычны матчын напамін, што не пацерпіць яна аніякае, Бог ведае адкуль, нарачонай. Бацька адносіўся да тых наказаў лагадней, кажучы: – От, калі не палячка, то няхай будзе... – Я табе дам: няхай будзе, – бушавала мацерка. – Ажэнім у Крынках з праваслаўнай, то хоць вядома будзе, з кім!

Як кавалер пры грашах я кінуў хадзіць на ludowe беластоцкія танцы; асабліва знеахвоцілі мяне забавы ў фабрыцы Сяржана, дзе завялася пралетарская традыцыя жуднага мардабойніка. І з танцоркамі там не пабеларусіш. Сваякі па вёсках у тую пару чамусьці жаніліся адзін за адным і было незвычайна прыемна на вяселлях. Запамяталася – у Курцэвічаў, што ў Белагорцах: свае людзі, свая вера, свая мова, усёй свет свой! Ад скокаў пры музыкантах ламалася падгніўшая падлога ў паўшляхецкім іхным дворыку. І начлег дружбантаў з дружкамі, запамятаўся, бы забыты анахранізм груповага спароўвання ў першабытных славянаў. У прадвесную халадэчу хату засцілалі апоўначы саломаю, вясельнікі кладавіліся на яе снапамі, накрываючыся радзюжкамі; у адзенні. Дружкі абачліва нацягвалі на сябе мужчынскія нагавіцы, распорамі дазаду. Гасілі нафтовыя лямпы. Сну не было да світання, але і распусты таксама не, адно імітацыя купальскае оргіі. Нешта кшталтам школенасці будучых шлюбных пар, дашкольнага прадшколля, дзіцячай гульні ў мужа і жонку. Гэта насіла ў сабе глыбейшы сэнс, чым падумаецца. Прызнацца, я быў у стане шоку ад таго, умомант цверазеў, але куды ты пойдзеш – за вакном снегавіца. Мая Райка не ўпалохалася, яна рабіла ў фастаўскім камбінаце і сёе- тое бачыла, хоць дзяўчаты болей звычайна трактуюць te rzeczy. Зрэшты, які з мяне мог быць кандыдат на мужа і бацьку сям’і?

Ажыло сяброўства з Раманюком. У суботы не раз мы бралі ў турыстычнай пазычальні ровары і ехалі ў Вялікія Азяраны, у якіх ён наведваў нарачоную, а я сваякоў. Кавалеруючыя азяранцы згаджалі музыкаў і тады ў невялікай мясцовай школе тупацелі полькі. Грымеў вальс „чапляйся”. Каб я не пачуваўся самотна, нарачоная і мне вынайшла нарачоную. Серафім меў тую перавагу нада мною, што ён цалаваўся са сваёй Любкаю, а я з рэкамендаванаю Нінкаю аніяк. Проста не той стаж. У нядзельную спякоту хадзілі купацца ў гранічнай Свіслачы, па супрацьлеглым беразе якое паходжваў савецкі салдат з доўгаю вінтоўкаю, нічога не казаў, смуглявы і касавокі – няйначай – кіргіз... Нарачоныя не лезлі ў ваду, не выпадала ім агольваць смачноты цела; парыліся ў сукенках (на траве).

З нас усё не абсыпаўся „польскі кастрычнік” пяцьдзесят шостага, боязь вянгерскага варыянту развіцця сітуацыі ў неспакойнай краіне, чаканне раптоўнага грукату савецкіх танкаў на вуліцах. Пагрозу лагодзіў прыход Гамулкі да ўлады. Гэты towarzysz Wiesław карыстаўся аўтэнтычнай папулярнасцю ў палякаў, на руках насілі яго, песні аб ім складвалі, а ўсенька на фоне процірасейскай антысаветчыны. Вера Ляўчук тым часам піша, а яе Валкавыцкі друкуе шумны артыкул „Што з намі будзе?”, за які камітэцкія падлыжнікі мала не з’елі і яе і яго. Дэлегацыю Беларускага Грамадска-Культурнага Таварыства – з Піліпам Кізевічам – прыняў асабіста Гамулка(?). У рэдакцыі з’явіліся беларускія варшавякі, пасланцы „рэвалюцыйнай моладзі” (памятаецца шаленаваты Сіповіч, арганізатар нейкіх беларускіх секцыяў, у якіх узяўся бронтацца і я). Некуды ездзілі, бунтавалі па-сялянску ціхенькіх ліцэістаў у Бельску з Гайнаўкай. Трапіў у члены новага ваяводскага камітэта моладзевых арганізацыяў, адкуль неўзабаве даволі спрытна вытурыў мяне якісьці Мазурэк, прышыўшы наіўноце маску беларускага нацыяналіста ды брахлівага ворага палякаў...

„Ніваўскія” Ваські і Колькі селі на сраку. Баравік настойваў на тым, каб пісаць у публікацыях назвы мясцовасцяў на польскі лад: Грудэк, Бялысток, Гайнувка... Сокулка... Палітычныя перадавіцы koniecznie па-польску (у „Ніве”). Пярэпалах гэтага агранома паўстрымваў бурклівы шэф: – Таварыш Баравік, перастаньце...

Але таварыш не здаваўся, патрабаваў не весці размоваў па тэлефоне па-беларуску, бо... podsłuch, moi drodzy, podsłuch... На хвалях тае ўсерэдакцыйнай ды ўсенароднай шумечы пераплыў я на болей высокі бераг, з нізоў карэктуры і перакладаў адразу ажно ў журналісты. Крычаў: – Я хачу пісаць! Падставы меў, дэбютуючы апавяданнямі. Ці не месца Буры заняў быў, былога пракурора, які ў „Ніве” ведаў адно тырчэць ля акна і сумаваць па сваёй пракурорскай пасадзе (урэшце і вярнуўся назад туды).

У тадышняе ажыўленне прыходзілі на работу ў „Ніве” цікавыя людзі. Элегантны вільнюк Казімер Балінскі, праўда, не натужваўся завельмі, але пакінуў па сабе памяць незабыўным тэкстам „Рыбацкія слёзы” (пра рэпатрыянтаў ад нарачанскіх азёраў, што пашукалі сабе падобнага краявіду на Прусах). Юзік Рыбінскі з-пад Кузніцы, знойдзены на пасадзе білецёра ў кіне „Тон”, удала папісваў сентыментальныя кавалкі. Я любіў яго, бо ён заікваўся, часам мацней за мяне. З’явіўся Мадзэлеўскі, унікальна інтэлігентны паляк-валакіта, які праз месяц някепска ўжо пагаворваў на беларускай мове (ведаў заходнія). Таленавіта рысаваў, між іншага, ілюстрацыі да вершаванай Андрэем Сошкаю (Вацікам Асіповічам) аповесці „Прыгоды Агафона Аброткі”, і інш.

Каторагасьці дня пайшла чутка, што прыйшоў да Валкавыцкага сам Шэршань, той славуты Шэршань з акупацыйнае „Новай Дарогі”!

Каб павысіць культуру мовы, прынялі граматыка-знаўцу, нейкага Бройку (?), чалавека напэўна кампетэнтнага, але нясцерпна маруднага. А ў рэдакцыйнай практыцы трэба быць хуткім, іначай не выйдзе газета. Здольнасці ў журналіста ёсць іншага тыпу, чымсьці ў філолага.

За спіною шэфа вісеў на сцяне графік тыражу „Нівы”. Хоць не памятаю лічбаў на ім – не былі яны высокія, тры-чатыры апагейныя тысячы экз. – уцяміў на ўсю рэшту жыцця адно: кальпартаж тыднёвіка стрымгалоўна падаў, калі выбухаў чарговы польскі скандал, і рос у стабілізацыю настрояў. Беларусы баяцца паказацца беларусамі. Хадзіла нават наконт іх іншаназва: падпольныя беларусы. Або: хатнія беларусы. Калі сядзіць за чаркаю – баявы беларус, як жарабец! Калі працверазее – выпакладаны паляк.

* * *

Мая маладосць прайшла пад знакам „Нівы”. Моцна запамяталіся дэталі. Некаторыя ўяўляюцца, быццам было гэта ўчора. Бачу твары – чагосьці хітруючага Ваські Баршчэўскага, нясціхана смарклівага Міколы Матэйчыка, усё упалоханага Міхася Баравіка; бабскія пошапты Любы Сліжэўскай з Нінкай Бручка, драпежна патрыятычную Веру Ляўчук, няхуткага на ўздым эмоцыі Георгія Валкавыцкага... Асобна зазначу Міхася Хмялеўскага, супер-таленавітага свата. Я, нажыўшыся ў беластоцкіх кватэрах, імкнуўся да стабілізацыі, да жаніцьбы і не скакунскага быту. Дабрыня Міхась мяне ў гэтым паратаваў навек, на ўсю рэшту гадоў. Спачатку я спрабоўваў сам вырашыць сваю патрэбу, але вынікі аказваліся марнотнымі: дзяўчаты – вялікія рэалісты – з недаверам адносіліся да бязвусага дваццацігадовага гарачуна. У Залуках – не паўплываў у маю карысць нават аўтарытэт хроснага бацькі з заможнай Барсуковіны, хоць нарачонства тое ўжо былі запілі і замацавалі паненскім пярсцёнкам (Нюта палічыла за лепшае выйсці, аднак, за шафёра, а не за худога балбатуна з рэдакцыі). Пасрэдніцтва сваякоў давала фатальныя рэзультаты. Праставатая Райка з суседніх з Залукамі Навасёлак змарозіла мяне, беларускага нацыяналіста, непрабачальным надпісам на фотцы: Kocham Białystok i Ciebie!

Я мала не ўмлеў у злосным прыступе ад такога прызнання.

У перадлета пяцьдзесят сёмага Валкавыцкі выправіў мяне ў замежную камандзіроўку, у СССР, у Вільню і ў Мінск, Гродна. Выдалі пашпарт, савецкіх рублёў. На дзён дзесяць. Вільня здзівіла паўсюднай у ёй літоўскай моваю. А Мінск – рускамоўнасцю. Маім віленскім цыцэронам быў Янка Шутовіч, даваенны беларускі інтэлігент, які нейкім цудам выжыў у сталінскую завіруху. Уражанне ад літоўскае сталіцы неблагое, надта падабаліся шыльды: вялізнымі літарамі па-літоўску і малымі па-руску. І ўсюды, куды я хадзіў з Шутовічам, патрэбны быў перакладчык у яго асобе. У той год бушавала хрушчоўская адліга ў палітыцы, вярталіся з сібірскіх лагераў натоўпы жэмайтаў (павывозілі саветы туды нешта пад трыццаць працэнтаў усяе тае нацыі). Аднойчы, знайшоўшыся сам адзін у горадзе, ніхто з сустрэчных не рэагаваў на мае рускія роспыты пра нейкі адрас, кажучы часам: нусупранту (– не разумею). Збавіў зусім не міліцыянер, а армейскі афіцэр-украінец.

Літоўцы памяталі ўласны перадваенны дабрабыт, хапаў іх калатун на гук мовы акупантаў.

З Вільні прывёз рэпартажык у „Ніву” пра Пятра Сергіевіча, вядомага мастака. Займаў ён высокастольную мяшчанскую кватэру з польскамоўнай жонкаю. Сцены завешаны карцінамі, якія потым я бачыў у фундаментальных мінскіх выданнях: Скарына ў друкарні, Каліноўскі сярод паўстанцаў... Я, дурань у палітыцы, неяк запытаў мастака, чаму не перабіраецца ён у Мінск. Сергіевіч прыгледзеўся да хлапечае наіўноты, і нешта адказаў, чаго я доўга не змог уцяміць. Прыблізна так: у Літве савецкая ўлада больш людская, чым у Мінску, у Беларусі. Даволі прыкра было такое пачуць. Рыхтык, як у сям’і таго ж Шутовіча, у якога я заначаваў, а мілая жонка якога гаварыла са мною культурнай беларускай моваю, як і ён, але з дачкою яны... па-літоўску. На маё немае запытанне, патлумачылі: хто ведае, як будзе, адно пэўнае – літоўцы ўмеюць жыць. З Літвою Масква цацкаецца. Літоўскія сакратары партыі найперш лічаць сябе літоўцамі, пасля камуністамі.

З Мінска, куды я быў выехаў, франты ездзілі ў Вільню шыць касцюмы і па закупкі. Не вельмі ўдаваліся ім, не ведаючым „литовского языка”. Загаворыць па-руску і добрага тавару яму няма. Бяры, савеце, што дадуць табе ласкавыя экспедыенткі, „лабасы” (ад вітання „лабас дыена” – добры дзень). Саветаў, гэту басоту, ненавідзіла Вільня. Асабліва тады, у хвалі выпушчаных з Сібіры.

Мінскія вуліцы непрыемныя, тратуары чамусьці заліты абы-як, парэпаным асфальтам. Нядбайна, з каўдобінамі. Які гэта ідыёт апланаваў?! Ашчаджаючы рублі на залаты пярсцёнак для нарачонае, стаў я на кватэру сваяцкага мне Юркі Семянякі, ужо даволі папулярнага кампазітара (яго род з Азерскіх, што каля Крынак). Жыў ён з маці і сястрою ў камуналцы на Савецкай. Я не адразу скеміў, што гэта такое, гэтая камуналка. А вось – трохпакаёвая кватэра, а ў ёй аж тры сем’і: чарга ў кухню, чарга ва ўбікацыю, і званок ля дзвярэй пачаргоўна (да Семянякаў – доўгі і два кароткія). Юркаў бацька дзейнічаў некалі – пры паляках – у заходнебеларускай канспірацыі. Удала ўцёк з маладою жонкаю, з Жэняй, цераз зялёную граніцу ў БССР, дзе і прапаў у чорныя трыццатыя. Спадарыня Жэня, прыгожая інтэлігентка, ведала ўсёй мінскі Парнас. Шмат наапавядала мне, хто быў кім у сэнсе характару, чалавечых якасцяў; наблізіла постаць Янкі Купалы, які карыстаўся бездыскусійным маральным аўтарытэтам. Ейная Рэна з братам Юркам, хліснуўшы долі дзяцей „врага народа”, падумвалі ў пяцьдзесят сёмым пераехаць у Польшчу, у гамулкаўскую рэпатрыяцыю з СССР (Рэна пабывала ў Варшаве, але перспектыў тут не прадчула).

Мая непрызвычаенасць да дарагіх рублёў спрыяла ўражанню, што ў саветаў усенька таннае, вельмі. Прычым урад увёў антыінтэлігенцкую палітыку: слесар зарабляў удвая больш, чым інжынер. Што не магло скончыцца дабром – тэхнічны прагрэс існаваў толькі ў газетах. Пачуў я пра катэгорыю „цэкоўскіх людзей”, г.зн. тых, хто знаходзіўся ў наменклатуры Цэнтральнага Камітэта. Тыя меліся найлепей. У іх ліку апынуўся Рыгор Шырма, слынны дырыжор народных хораў, у якога чаляднікаваў Семяняка. Беручы інтэрв’ю ў Шырмы мяне непрыемна ашаламіла, што ён гаворыць выключна па-руску, хоць цалкам нармальна цытуе беларускія тэксты песняў. Рыхтык як нашы рэгенты, заядла польскамоўныя.

Перада мною, з польскім замежным пашпартам у кішэні, настойліва шукаючым Беларусі ў Беларусі, расчыняліся дзверы ў кабінеты. Пузатыя начальнікі нічога істотнага – вядома – не казалі, але, бачачы перад сабою малакасоса, спадзяваліся яны даведацца нечага з першых рук, пра падзеі ў Польшчы, і хто такі Гамулка. Пасля хрушчоўскага даклада на славутым ХХ м з’ездзе партыі, зносілі ў Мінску або разбівалі помнікі Сталіну, людзі сталі гаваркія. У гэткім настроі пазнаёміўся я з Нілам Гілевічам, яшчэ студэнтам, але незвычайным, беларускамоўным. Прынцыпова беларускамоўным. Апублікаванае ў „Ніве” бязвіннае інтэрв’ю яго мне нарабіла яму нямала пертурбацый, аб чым сказаў ён праз... сорак гадоў пасля. Магчыма, усе мае субяседнікі перажывалі „энкавэдоўскія сенсацыі”, акрамя віленскіх (Літва, хоць крыху пахла Еўропаю, саветчыкаў там не занадта падпускалі да рэспубліканскіх структураў, „кругом одни лабасы”).

Вяртаючыся ў Беласток – зайшоў я ў Гродне да Міхася Васілька, жывое легенды заходнебеларускай паэзіі. Бурклівая жонка. Квашаныя агуркі і цыбуля на газеце на стале. Шклянкі і бутэлька. І сам паэт са шкляным позіркам. Па п’янаму сардэчны. Гаворыць круглымі складамі. Баіцца, а хоча нешта іншае сказаць; жонка пільнуе лепш цэнзара. У кватэры z każdego kąta bieda aż piszczy. – І на якую халеру мы так ваявалі проці палякаў, у тое КПЗБ, – сказануў, калі ў адзінае імгненне апынуліся сам насам.

„Ніву” я засыпаў матэрыяламі з БССР. Шэф выгладжваў іх, я радаваўся друкам. Нехта нясмела пярэчыў мне: Беларуская ССР будзе магілаю беларускай нацыі і яе культуры, мовы. Аднак я горача аспрэчваў, верыў у Беларускую ССР як дзяржаву беларусаў, зрэшты адзіную, пра якую чуў і вось асабіста зведаў. Бо – пра Беларускую Народную Рэспубліку нават Шутовіч не заікнуўся. Я не быў супроць камунізму. Я быў „за”, з той умоваю, што камунізм у Беларусі зробіцца накшалт літоўскага – беларускім і беларускамоўным, нацыянальным. Адкуль мог ведаць, што на тым даўно і пакутна пагарэў беларускі рух.

* * *

Здараліся казённыя чаркі. У Дзень жанчын і ў гонар Кастрычніцкай рэвалюцыі. Нагодаў хапала, ці не штомесяц (не лічачы нарадзінаў-імянінаў). Васька, намаўляючы на складчыны, сам не меў грошай; хатні бюджэт знаходзіўся пад катэгарычным кантролем яго Любкі. Навылёт ведала яна звычкі мужыка. Не смярдзеў залатоўкамі і гультаяваты Колька: мала пісаў то і марна зарабляў. Прычым каштавалі кавалера бабы.

На папіюхі Валкавыцкі з Баравіком не пісаліся. Пабыўшы партыйным апаратнікам, а другі – дырэктарам заглушальнай радыёстанцыі пад Беластокам, арыентаваліся ў тэхналогіі ўлады: у кожнай рэдакцыі абавязкова ёсць „стукач” Службы Бяспекі або і два! Таму звон чарак мог закончыцца ім катастрофаю кар’еры. Язык возьме і распусціцца!

Іншая справа з афіцыйным застоллем: зыходзіліся ваяводскія функцыянеры, сакратары камітэтаў. Не выпадала выкручвацца. Рэдакцыйная моладзь сцябала гарэлчыну дарэмшчыну без літасці і лірычна спявала чырвонаармейскія: „Артиллеристы, Сталин дал приказ...”, „Автоматы наши крепки, автоматы крепко бьют, смерть фашистским оккупантам автоматчики несут...”

Заўсёдную паніку на шэфаў наводзіла конармейскае „На Дону и у Замостья тлеют белые кости, над костями шумят ветерки, помнят псы-атаманы, помнят польские паны, конармейские наши клинки...” Пабялелы Баравік праводзіў інтэрвенцыю: Słuchajcie, дорогіе товарышчы, tak nie można, здзесь за столом сідят польскіе товарышчы, всэ чуют, і што воны про нас подумают, zastanówcie się... Не лучшэ співаты „белые паны”? Зачэм „польские”?

Дваццаты з’езд з хрушчоўскім дакладам, як і вяртанне Гамулкі на пасаду першага сакратара польскай партыі, беларусы сустрэлі неадназначна. Задаволенасць разгонам у Польшчы „калхозаў” псавала гарката ад выбуху касцельнага нацыяналізму. Пры Сталіне з Берутам жылося страшнавата, але хоць аніякі аковец не адважыўся крычаць: Kacapi do raju!

Гамулка ліквідаваў Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Утвораная затым Służba Bezpieczeństwa ўвяла ў сябе абавязак сярэдняй адукацыі (пажадана вышэйшай). І раптам зараіліся каля „Нівы” панура-мардатыя невукі, у пошуках спагады або і заробку (пазнавалася іх па – службовых убоўцам – скураных плашчах або куртках). Матэрыялу на журналісцкую прафесію сярод той публікі не заўважалася, акрамя Амільяновіча, аднак умелі яны здабываць інфармацыю (сырую), а пару тыпаў рабіла някепскія фатаграфіі, якімі ілюстравана тэксты пра імпрэзы, нарады, важныя пасяджэнні.

А я ўсё жаніўся і не надта цяміў, што вакол чаўпецца. Капічыў грошы, скупіўся на ежу, ездзіў да бацькоў па булкі хатняга хлеба і салёнае сала, яйкі. Валкавыцкі, пабачыўшы, што блага са мною, нараіў, каб я не трымаўся сухога, бо скончыцца тое хваробаю страўніка. – Вы піце хоць чай, на абед шклянку гарачае вады, – раіў ён як былы салдат.

Беларускае грамадска-культурнае таварыства заснавана ў нязручны час, калі Польшча кіпела. Вуліца ахрысціла Таварыства савецкай агентураю, дзеля чаго мела свае падставы. Структуры арганізацыі ўзначалілі sprawdzeni towarzysze, вядомыя ўбоўцы ці камітэцкія апаратнікі ў сталінскія гады. Калі: nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera. Носячы ў сабе крыўду да гамулшчыкаў, гэтыя паўпісьменныя „товарышчы” несумненна брынялі тэндэнцыяй пераўтварыць БГ-КТ у нешта накшталт істотнага патэнцыялу, масавага! Ад таго – ад гучнай кампаніі пашырэння Таварыства – і развялася плётка, што беларусы хочуць адарваць Беласточчыну ад Польшчы, далучыцца да Беларускай ССР. Неверагодна жывучая; і цяпер палякі дапытваюцца ў мяне, ці гэта праўда. Не памагае аргумент, што беларусы як сяляне не могуць марыць і не мараць аб тым, каб злучыцца з савецкім „калхозам”. А як жывецца пад Лукашэнкам, кожны бачыць, старое і малое. Мае размоўцы, факт, ціхнуць, але шостым-сёмым інстынктам я адчуваю, што яны мне не вераць. Ну і Бог з імі!

Хутка – у лютым 2001 – будзе сорак пяць гадоў існавання „Нівы”. Сам сабе не веру, што так доўга. Прыйшоў я да яе дваццацігадовым хлапчуком з дыпломам тэхніка-электрыка ў кішэні. У лютаўскія маразы пяцьдзесят шостага. Непрытомны ад беспаняцця, што і як рабіць у ёй.

„Ніва” была аўтэнтычна народнай газетаю. 3 пошты прыносілі штодзень пачак пісем; чытаў галоўны рэдактар, прыдзяляючы іх паасобным журналістам для далейшага разгляду, інтэрвенцыі. Начальнікаў, на жаль, магчыма было толькі хваліць, змаўчаць паскудствы. Адпаведна прынцыпу: партыя паставіла каго на пасаду – партыя за яго і адказвае. Гэта значыць: крытыкуючы, напрыклад, дырэктара ты падрываеш давер да... партыі! Таму выпрацавалася асаблівая стылістыка – каб падчапіць прасмердлага жуліка, спачатку артыкула ўзвялічваліся ягоныя дзеянні, пералічваючы і ордэны на грудзях, і пад канец ужо выказвалася дапушчэнне, што тыя дасягненні былі б яшчэ большымі, калі б ён...

Наконт ордэнаманіі ўзгадаўся выпадак, як фатаграфавалі, каб успяяць у „Ніве”, аднаго солтыса, здаецца, за рамонт нейкае дарожкі. Вывелі мы таго чалавека, бы на расстрэл, на тую жвіраванку, а ён тым часам давай выцягаць з кішанёў свае медалі ды чапляць на кажух, ад барады да пупа... Смех смехам, але і сумна: нацыя перайначвалася ў службістых парабкаў, а дзяржава ў вялізны фальварак.

Даволі наведвалася ў нашу сядзібу, што пакуль займала правае верхняе крыло „Сырэны” – пад погуды паравозаў ад блізкага вакзала, – мінскіх пісьменнікаў з арханёламі. Незабыўная сустрэча з Піліпам Пестраком; па-акторску прачытаў апавяданне. Жвавіста. Супрацьлегласць яму – Янка Брыль, дастойны, бы граф (падабаўся надзьмутым палякам). Пятро Глебка свабадней казаў і я да яго прыкіпеў, чаму не чуваць у Мінску беларускай мовы. – Будзе мова, усё будзе, партыя ачышчаецца, вось, – супакоіў. Уяўляю сабе, якім праставалосым я яму падаўся, бо на правакатара не змахваў, смаркуль.

Беларусы не былі б беларусамі, калі б не запаўцелі падкідаць нагамі беларускую мову. На пленарных сходах Таварыства паяўляліся фацэты з беластоцкага Русского культурно-просветительного общества і, адрэкамендаваўшыся як тоже-белоруссы, ціснулі на друкаванне „Нівы” па-руску. Засеў у маёй памяці інжынер Капчук з публіцыстычным псеўданімам „Белостоков”. Аргументацыя тыпова савецкая: „Белорусский язык – это язык националистов и врагов социализма. Русский язык – это язык коммунизма, язык Ленина!” Пратэставалі старыя КПЗБоўцы, Піліп Кізевіч, Базыль Літвінчык, Васіль Дзун... Wpieniali się! Найразважна паводзіў сябе Валкавыцкі: мова „Нівы” – гэта не мая фанабэрыя, а такая пастанова Цэнтральнага Камітэта партыі. Канец дыскусіі. У Лодзі, зрэшты, выходзіў „Русский голос”, інтэлігенцкі; аніяк не ўкараніўся ў халопскай Беласточчыне. Тыраж таго элегантнага часопіса ў параўнанні з ніваўскім бачыўся несур’ёзным; дарэчы, неўзабаве – здаецца – самаліквідаваўся. Існавала мноства школаў з дадатковым навучаннем беларускай мовы і літаратары, у якіх выкарыстоўвалі „Ніву” ў якасці навучальнага дапаможніка. Таму, натуральна, узнікла пытанне дадатку для вучняў, за што ўзяліся жанчыны, Вера Ляўчук-Валкавыцкая, Зося Бусловіч. Але гэта мяне не цікавіла; баяўся кантакту з дзецярнёю, яна рагатала ад маіх заіклівых опусаў патрыёта.

* * *

Жаніліся рана. Замуж выходзілі яшчэ раней. На дваццаць першым годзе я рыхтаваўся да свайго вяселля. Гэта быў выхад у хлябнейшае жыццё. Дзве выплаты – не тое, што адна. І знаходзілася падставу дабівацца сякое-такое кватэры (тады давалі ўлады, нават талоны на халадзільнікі). Кавалер быў нічым. Жаніцьба рабіла з цябе партнёра адміністрацыі. Толькі ў такім цывільным стане з табою гаварылі, ты мог запісацца на патрэбны прыём у начальніка (сакратарка пытала: чаго?). Шантаж і мой быў дзяцінна просты: władza jest władzą ludu, a ja jestem właśnie z ludu. Першы данос на мяне – у магістрат – датычыў менавіта няпэўнасці ў маім ludowym паходжанні (бацька – шавец, маці – краўчыха, словам: буржуазія).

Тым часам закончвалі на вуліцы Весялоўскага (цяпер Суражская) пабудову Дома Друку, у які сялілі рэдакцыі. „Gazeta Białostocka” пакідала мінулавечную камяніцу на Кілінскага; будыніну дзялілі бяздомным журналістам з сем’ямі. Пайшоў прасіцца і я, кажучы тав. Гаясу, дырэктару выдавецтва, што ў Каляды ў мяне шлюб. – Dobrze, kochany, ale bez metryki ślubu nie przychodź do mnie. No i przyprowadź nam swą narzeczoną... (зрабіў perskie oko). No, działaj, chłopie!

Часу, практычна, не заставалася, дзяльба тая ўжо набывала размаху; шлюбаў не давалі з ночы на дзень (чарга!), таму наш бог і начальнік у выдавецтве відавочна палічыў, што аднаго прэтэндэнта да шанцоўнай жыллёвай плошчы акажацца яму менш. Не ведаў ён, што мая Таня працавала ў магістраце якраз, дзе максімальна пайшлі ёй на руку як свайму чалавеку. Па-за чаргою, звычайна, аформілі нам шлюб, бы выпіску нейкага пасведчання. Без помпы, рытуалу. Przy biurku z papierzyskami. Бо сапраўдная ўрачыстасць чакала нас пасля, у зімовым Мікалаеўскім саборы.

Свядомасць важнай табе маемасці надта мацуе пачуццё адказнасці. Ёсць жонка. Кватэра! Праўда, не зусім: прызналі палову – ад дошкі да дошкі – былое рэдакцыйнай святліцы, з двума вокнамі на падворышча ды на запушчаныя агароды ўздоўж муроў палаца Браніцкіх, з пахіленымі нужнікамі ў лапухоўі (цяпер там бяжыць асфальт артэрыі захад-усход). На партэры. У падвале – пад падлогаю – буяў варштат Wyrуb trumien. Недзе побач, начамі рагаталі, бы гіены, прастытуткі. У зараслях валяліся п’яніцы.

У хляўчуках трымалі вугаль, лучыну на распалку.

Ахапіў непраўдападобны энтузіязм! Я накінуўся на работу ў „Ніве”, бы дзіця на цукеркі. Бывала, адну за адною дзве ночы не спаў, каб найбольш зарабіць. Хадзіў апухлы, усё роўна што пчоламі пакусаны. Так бараніўся арганізм ад перанатугі. Шанцавала на грашовыя аказіі; у тую восень пяцьдзесят сёмага паўрэдакцыі выкацілі застуды, здаровымі хадзілі адны гультаі. Сакратар „Нівы” Баравік малітоўна паглядаў на мяне: – Як себя чуствуеш, drogi, га?.. Будзь ласка, ешчо потэрпі. Сам бачыш, што нэма з кем робіті газэту, а тэрміны нэ чэкают, давай і давай в друкарню...

Упорань схопліваўся на халодным паддашку ад грукату якогасьці сваяка старажыхі; даглядаў печы. У перадзімовую камандзіроўку ў Мілейчычы, у сцюдзёную адліжнечу я набраўся грыпозы і злёг з тэмператураю ў хаце Сяргея Крэйзы, земляка мне з Малых Азяранаў, які служыў у Сямяцічах, у разагнаных потым Гамулкаю „органах”, там і ажаніўся; далі яму інструктарскую работу ў БГКТ, але, маючы слабое сэрца або і дыябет, ён нядоўга пабыў на незайздроснай пасадзе. Калі трохі палягчэла ў грудзях, Сяргей праводзіў мяне на самотную ў полі станцыю Баравікі, дзе я сеў у беластоцкі цягнік. Памятаю, балела цела, кожны крок, і зямляк раскладваў агнішчы ў ядлаўцовых зацішках, адаграючы мяне на вятрыску са снежнаю крупою. Была вечаровая субота, калі рэдакцыя пустая, і за нядзелю я падлячыўся. Старажыха, убачыўшы, што са мною, прыдбала бутэльку спірту. Напіўся я ў пасцелі да бяспамяці; праз суткі прачнуўся мокры ад поту, хоць у куце бліскацеў іней. Навучаны гэтым драматычным эпізодам, больш вельмі не застываў, ведаючы, што бяда бярэцца ад успацеласці ў вандраванне ў непагадзь.

Сакратар Галоўнага праўлення БГКТ, Аляксей Казёл, бегаў, як апараны, арганізоўваючы беларускую філалогію ў Завочнай Настаўніцкай студыі ў Беластоку. Сам ён абачліва запісаўся туды першым як студэнт, няйначай падумаўшы, што: калі нават і UB аказалася нявечным, дык тым болей сакратарства, а дыплом настаўніка ўсё ж гарантаваў хлеб. Дырэктар студыі, Радзюкевіч, пабойваўся Казла і ён, здаецца, досыць гладка праходзіў семестральныя экзамены. Быў гэта той штудыянт, невуцтва якога проста выпірала яму на бульбяны твар (Колька мармытаў пра незакончаную Аляксеем хаця б пачатковую школу ў родных лідэру Меляшках). – Towarzysze, nie było czasu na naukę, kiedy trzeba było bronić władzy ludowej! Спадзвіжнік Казла, Танін астраўлянін Валодзік любіў паказацца культурным кавалерам, беручы пры паненцы газету ў рукі, але, на жаль, уверх нагамі... Поўны анальфабэт!

Тым часам тая władza дзесяты год моцна сядзела ў сядле і не патрабавала абаронцаў; ім выгодна было нічога не рабіць, шукаць ворагаў сацыялізму, і браць грошы. Ажно Гамулка паразганяў зграю, бы певень курэй. Шмат хто стуліўся перапёлкаю ў БГКТ менавіта.

Запісаўся ў студэнты і я. Дыплом атрымаў, бадай, ажно ў 1962 годзе, на тэму публіцыстыкі Кастуся Каліноўскага. Кіраваў мною чэплівы Мікола Гайдук, але запамятаўся Васіль Тарасаў; палкія выклады прафесара з Мінска пра беларускую літаратуру. Праз сорак гадоў пасля пазнаёміўся я з яго сынам, даследчыкам полацкіх старажытнасцяў; хораша пагутарылі мы і пахадзілі над Дзвіною. У гэтай першасталіцы Беларусі шумела тады свята беларускай пісьмовасці; на плошчы трымаў беларускую арацыю прэм’ер Чыгір. Без расейскага акцэнту.

Напрыканцы таго году віры ў Польшчы выгладжваліся. Бралася на стабільную пагоду ў палітыцы. Нашым „товарышчам” усё не даваў спакою Кастусь Майсеня, рэпатрыянт з-пад Нясвіжы, які нейкім цудам аб’явіўся ў Бельску. Як інжынер эканоміі з пазнанскім дыпломам, ён стаў дырэктарам Эканамічнага тэхнікума. Гожы і нежанаты мужчына, заварожваў бабаў не горш паслейшага паэта Барскага. Аднак, адрозніваўся ад вершапісца талентам арганізатара. Бельскі аддзел БГКТ пад ягоным старшыняваннем пераўтварыўся ў павятовую паралельную ўладу. На пасяджэннях управы „спавядаў” мясцовае начальства (па лініі беларускай дзейнасці). Жыватастыя дзядзькі, не кемячы ў гамулкаўскім пераломе, пакорліва давалі справаздачу і прымалі новыя абязацельствы. Такая сітуацыя была магчымая, пакуль краінаю хістаў хаос Кастрычніка ’56. Потым Майсеню здалі яны Гайнаўцы для ўзмацнення марных у „матаноў” кадраў (уперлі на пасаду прэзаса Павятовага саюзу гмінных спулдзельняў „Самапомачы”). Лёгка вышукалі на Кастуся „кручок” – да элегантнага кавалера з рэдкай у тую пару вышэйшай адукацыяй прыліпалі дочкі і палятухі наменклатурнікаў.

Пакуль нішто не прадвяшчала пагібелі вёсак, хоць шчасце ўжо гнездавала ў Беластоку; у кожнай існавала школа (прынамсі трохкласная). У той зазімак я круціў на бацькавым ровары да шматлікіх навакольных сваякоў, спрашаючы іх на сваё вяселле. Пераважна п’яны, бо ўчастоўвалі. І як бы на заканчэнне тае акцыі, вяртаючыся з Навасёлак пушчанскім гасцінцам пад зорным небам так грымнуўся на ростанях Зялёны Дуб, што адляцела педаль. Нічога: падаў, як мяшок з бульбаю. Давялося больш ісці, з’язджаючы ў месячным бляску з горак у даліны.

На мой з Таняй шлюб у калядныя святы бязбоязна прыйшла ў беластоцкі Мікалаеўскі сабор таксама партыйная экзекутыва „Нівы” і хто хацеў (шэфы, вядома, не). І дружбанцкая мая радня, зацікаўленая miastowymi. Весяліліся ў цесця на Сабескага, і ніваўцы а як жа; музыканцілі Дудзінскія з Крынак. Назаўтра у адвячорак бацька маёй Тані падставіў аўтобус: вясельнікі паехалі – толькі сваякі – ад маладой да маладога. Сыпаў снег з віхурным ветрам, закурганьваючы дарогу. Але даехалі ў мае Крынкі (палягчэлы „пэкаэс” назад не вярнуўся, на базу, закапаўшыся за высокаю Прафіткаю, блізу хутара Гутмана).

Каб змясціць усіх, крынскую хату разгарадзілі; начлегавалі ў суседзяў з паўвуліцы (зіма ж, у стадоле не ўкладавіш!). Цесната, бы ў кадушцы з селядцамі; гамана, бы ў фабрычным цэху; музыка, танцы... Го-оо-орка!!!

Чысты анахранізм. Сабралася племя. Дзеля чаго? Даўней гэта мела сэнс – жанімства яднала патэнцыял гаспадарак, пашырала канкрэтыку сувязяў, гуртавала род. А цяпер вяселле – лішні дэфіцыт, інвестыцыйная пустата, даніна звычаю, дарагая. Дзеці з канца ХХ ст. залежныя не ад цесцяў, дзядзькоў і цётак, але ад дырэктараў фірмаў і сваіх кваліфікацыяў. Іх адрасы – не вуліцы і вёскі, а www.togo@ingo.pl. Хто сённячы піша пісьмы? Старым уставілі тэлефоны, хоць і слаба чуюць.

* * *

Я з Таняй спрабавалі жыць у той частцы святліцы, якую прызналі нам (з выдавецтва). Збілі дыктавую сцяну, раздабылі жалезную печачку, трохі мэбляў, фіранкі на вокны. Але дзе там: узіму тут недастойка спаць нават у кажусе і з вайлакамі на нагах.

У снежную і марозную. У адзін траскучы вечар загарнулі мы свае манаткі ў радзюжку і, бы валакіты на карцінах мінулавечных мастакоў, пасунуліся Касцельнай вуліцаю на Сабескага, да цесцяў. Хоць у іх спалася, як снапам у стадоле, але было цяпло (прызначылі нам канапу за печкаю). Так мы зіму перазімавалі. Дамагліся капітальнага рамонту на Кілінскага, але ўсё дзякуючы Тані, якая, працуючы ў камунальнай гаспадарцы, ведала спосабы на неахвочых на высілак бюракратаў. Можна было ўжо жыць; атрымаўся даволі ўтульны пакоік на васемнаццаці квадратовых метрах, з добра пастаўленай печкаю, і з убікацыяй побач, каб не бегаць на сцюдзёны вецер, задраўшы кашулю на запацелай спіне.... Пачалі багацець. Набылі шафу на адзенне, крэдэнс, радыёлу, чэшскую пральку, і – спадзеючыся дзіцяці – раскладны ложак, пару крэсел і стол. Гэтыя васемнаццаць метраў дакладна заставілі набыткамі, пакінуўшы пераходныя сцежкі. Божа, колькі радасці было ў нас, што маем свой кут, маем дзе гнездаваць! Хадзіў ганаровым буслам.

Не скажу, каб хто з начальства дапамог. Шэф, Валкавыцкі, паогул прытрымліваўся прынцыпу наёмніка (зрабіў – заплацілі – ідзі сабе). Аніякіх сардэчных з ім гутарак, што марозіла падначалены яму калектыў. Але, пэўна, меў рацыю: сардэчнасць у тыя часы была патрэбна... даносчыкам і шпіёнам Службы Бяспекі. Неяк летам пяцьдзесят восьмага я адчуў, што паўсюдная Служба падступаецца ўжо і да мяне, бесклапотнага маладажона. Думаеце, тых усякіх „сваіх хлопцаў” цікавілі ворагі ўлады? Не, яны заеліся дапытвацца, што наогул думае... Валкавыцкі, Баравік, іх жонкі. Так, „ваабшчэ”. І ўсё пад пячаццю таямніцы дзяржаўнага ўзроўню (аж смешна чуць тое!). Як гэта трэба разумець? А вельмі звычайна: шукалі кампраметуючых матэрыялаў на тых асоб, бо на іх месца былі тым часам лепшыя па партыйнай лініі кандыдаты (работа спакойная, грошы цалкам вялікія, не трэба нікуды швэндацца). Мы цяпер дапускаем памылку, лічачы, што нешта важнае адбывалася ў імя ідэі? Не, не ў імя ідэі, а дзеля асабістае выгоды тых-сіх. Ідэя, што перамагае і бярэ дзяржаўную ўладу, перастае быць ідэяй. У нас гэтая параноіка валаклася да канца дэкады Герка, калі ў канстытуцыю бессаромна ўвялі абавязак кахаць Савецкі Саюз ды стаяць на каленях перад Партыяй. Сёння гэта калі каму тлумачыш – не верыць, падазрае, што брыдка жартуеш з яго. О, колькі смуроду пакідае пасля сябе гісторыя! На шчасце, доўга не стаіць над намі, развейваюць яго віхры наступных падзеяў.

Тыя васемнаццаць квадратовых метраў зрабіліся начлежняй. Вёска перлася тады ў горад, а начаваць не мела дзе. Запамятаўся Уладзімер Карпенюк з Баброўнікаў, нябрыдкі мастак, які з акрайцам з’елклага сала ў шматку, – шукаў свайго месца. Неяк ён убіўся потым у „блёкі”, але шчасцем яму тое не закончылася. Горад мае сваю логіку быту, таленавітых асобеняў не пераносіць, яны слаба зарабляюць. Кахае франтаватых ідыётаў і спрытнюгаў з тугімі кашалькамі і з – даслоўна! – моцнымі яйцамі! Таму не ў горадзе ствараюць культуру, яе ў ім прадаюць. Стваральнікі культуры – гэта самотнікі; на халеру яны, такія смутнягі, гораду! Клімат таго недвухсэнсава перадаў Тувім некалі, паэт новамяшчанства... Każda dziwka majtki pierze / Jutro będzie bal w operze...

Начлегавалі на падлозе. Здаралася, па двух-трох, адзін каля аднаго. Знаходзілася месца ім паміж вокнамі і сталом (пад сталом). Кармілі шукальнікаў лёсу снеданнем і вячэраю; некаторыя прыходзілі на абед, тыя са сваяцкімі сувязямі. Тані апускаліся рукі, але нічога не казала, будучы гадованай у сялянскай культуры, у якой баба не мае голасу. З гэтым не быў кароткі эпізод; доўга начлежнікі ў нас штораз былі, пакуль не сканала сама тая няшчасная вёска. Пакуль не вымерла яна, не распырхнулася моладдзю па шырокіх кантынентах.

Пяцьдзесят восьмы быў годам цікавым. Беларуская галота кінулася будаваць сваю нацыю, зусім не цямячы таго, што нацыю будуюць грошы (перш багацтва, потым нацыя). Шалёнымі тыражамі выдавалі штогодні „Беларускі каляндар”, які пасля раскідалі па дарогах у службовыя выезды. Стабілізаваліся радыёперадачы на беларускай мове, культурна робленыя Мацеем Канапацкім.

У чэрвені арганізавалі Беларускае літаратурнае аб’яднанне пры рэдакцыі „Нівы”. Школку літаратурнае працы, аб якой адзін Валкавыцкі меў сякое-такое ўяўленне, скончыўшы аж у Масковіі ажно літаратурны інстытут. Пісалі аголеным інстынктам, bez zielonego pojęcia o warsztacie literackim. Наша, зжалься Божа, начытанасць змяшчалася ў лектурах вучанага мужычка, што разлёгся ў нядзелю над рэчкаю пагартаць на відавоку навакольнае цемнаты тоўстую кніжыску з цвёрдымі вокладкамі. Гэта быў той клімат, з якога выходзілі мы ў свет да людзей. Нам усё Нарвы паганскай воды шумелі...

Імкненне да камплектнасці нацыянальнага жыцця спарадзіла шэраг ініцыятываў. Надарылася спроба ўтварыць аб’яднанне беларускіх мастакоў і пару іншых аб’яднанняў з абавязковым прыметнікам „беларускі-беларускае”, з найбольш нашумеўшым Беларускім навуковым гуртком. Начальнік над беластоцкай навуковай правінцыяй, pułkownik Kosztyła o wypielęgnowanej twarzy, даваў зразумець, што навуковы гурток без „беларускага” дадатку таксама будзе навуковым, але лягчэй атрымае датацыю на выданне першага зборніка (так, здаецца, і было). Эзопавай моваю мы публікавалі тое ў „Ніве”, прынамсі ў выглядзе сухаватых звестак (каб цэнзура пусціла). Тадышнія ўлады гэтым актывізмам мы трохі прыпалохалі, але што маглі ў вярхах ўчыніць: Беларускае таварыства ўзначальвалі калегі і сябры сакратароў партыі (напр. Станкевіч).

Стаўшы грамадскім старшынёю Гарадскога аддзела Беларускага грамадска-культурнага таварыства, заеўся я разважаць над формамі вось беларусізацыі Беластока. Нават у чорных снах не прыходзіла думка, што беларуская культура – гэта самы натуральны вораг Савецкаму Саюзу і Польскай Народнай Рэспубліцы. І ўсім наўкола. Праўда, выходзілі беларускія кніжкі, існавалі беларускія школы, але ўсё тое рабілася не для развіцця беларускай культуры, што дакументальна відаць цяпер: паланізацыя ў нас і русіфікацыя ў іх закончыліся да апошняе вясковае хаты, засталіся адны галавешкі, так званыя: беларускія нацыяналісты. Я пытаю: што гэта за нацыяналісты і чаго яны нацыяналісты, калі ўжо няма жывое мовы і, фактычна, няма нацыі. Ці магчымы нацыяналізм без нацыі? Я разумею: існуе польскі нацыяналізм. Я разумею: існуе расійскі нацыяналізм. Але беларускаму нацыяналізму патрэбна яшчэ і беларуская нацыя і мова. А дзе яны, тыя нацыя і мова? Was pytam, przygłupy jedne!

Пашчасціла на добрага інструктара Аддзелу; аказаўся ім Кастусь Хлябіч (родам з Рыбакоў, што за Бандарамі). Гэта быў чалавек са здаровым поглядам на жыццё. Я шмат ад яго навучыўся, асабліва, як рэагаваць на нечаканыя сітуацыі. А сітуацыяў без выйсця няма. Найперш мы ўзяліся арганізаваць беларускую публічную бібліятэку і беларускія шматлюдныя балі. Каб як найбольш беластачанаў ахапіць сваім уплывам. Дапамагалі нам – не так старыя тады – грамадоўцы: Навіцкі, Маркоўскі, Сідаровіч, Кузьмін... Прозвішчы расплываюцца ў памяці. Нехта з іх дадумаўся прапагандаваць беларускае слова, дадаючы да білетаў уступу на баль... па экземпляры „Беларускага календара”. Скутак быў: пасля танцаў, упоранак ужо, зала бялела ад тых, наваленых пад ногі, календароў... На балі прыходзіла за паўтысячы „сваіх людзей”, але каб хоць адзін з тых „сваіх людзей” загаварыў да свае жонкі або нарачонае па-беларуску. Я спецыяльна швэндаўся ў танцуючым натоўпе, надарэмна ловячы вухам хаця б пакалечаную беларускую размову. Ну, аднак, аптымізм быў, усё жыццё было яшчэ наперадзе, і вера ва ўдачу беларускую. Яшчэ будзеце вы беларусамі, нікуды не падзенецеся! – бясслоўна кпіў ім у вочы. Зачароўваў манументальны вальс „Амурские волны”. Бразгітала – Chłopiec z gitarą będzie dla mnie parą! Начытаўшыся Талстога, я ўяўляў сябе маладзюсенькім афіцэрам Растовым; засвоіўшы ад расійскага пісьменніка яго ўлюбёныя французскія фразы. Цаніў пры тым смутак Лермантава, хоць не варты ён ажно такое grande atention, гэты паўгеніяльны паэт і адначасна мікалаеўскі спецназец, карнік, які душыў Каўказ. Што ж – у Михаила Юрьевича панурасць эсэсаўца! І смерць афіцэрская, г.зн. за абы-што.

А з тою беларускасцю меліся тады справы так: соладка падабалася кожнаму, што ёсць у Беластоку закутак, катух, дзе можна без сведкаў пагаварыць па-свойму. І таго было дастаткова, бо нават на форуме кроўнай радзіны не хапала ўжо адчаю на беларускамоўе. Для параўнання: праваслаўны заходзіў у царкву, не хвалячыся публічна тым. А калі той жа праваслаўны пачуваўся яшчэ і беларусам, заходзіў у клуб Беларускага таварыства. Так задаволіўшыся, ішоў ён дахаты nadal tchórzliwie pędzić swój żywot.

* * *

Дваццаць дзевятага снежня пяцьдзесят восьмага нарадзіўся сын Слаўка. Неяк упярэдадзень я завёў Таню ў радзільны шпіталь на Варшаўскай, блізка ад Сабескага. Таксоўкі былі сенсацыяй, нікому не прыходзіла ў галаву пакарыстацца імі. З’яўленне дзіцяці вельмі перайначыла настрой. Хлапец удаўся спакойны, не крыклівы. Моцны здароўем.

Неблагія грошы ў „Ніве” змяніў я пад весну лепшымі ў Галоўным праўленні Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Работа палітычная, добра плацілі. Усе наўкола пазапісваліся ў партыю. Запісаўся і я, хоць мяне не надта радасна прынялі і з марудаю, меліся ў мой адрас заўвагі на пункце беларускага нацыяналізму. Перавыхаваць нацыянала абавязаўся Васька Баршчэўскі, што іранічна пракаментаваў Міхась Хмялеўскі: – Ваську не камунізм у мазгах, а чаркі і бабы... Міхася нязменна выбіралі сакратаром нашай парт-арганізацыі, дабрадушнага, які нікому і ў нічым не нашкодзіў. Ваські баяліся, наогул Баршчэўскіх, як людзей атхланных. Іх зямляк, Кастусь Хлябіч, шматзначна прамоўчваў роспыты наконт гэтых бандарскіх паэтаў.

Калі б не партыйнасць, нядоўга пратрымаўся б у рэдакцыі і напэўна не прапанавалі б аванс. У БГКТ апынуўся не таму, што там існавала запатрабаванне на патрыётаў. Бо не існавала. Прычыны ўсяго зазвычай прасцяцкія, іх займальныя легенды ўзнікаюць потым. Старшынёю Таварыства – пасля Давідзюка – паставілі ўлады Уладзіміра Станкевіча, якому, пасля закончанай кадэнцыі ў дыпламатычнай службе ў Бельгіі, падшуквалі цёплае месца ў Беластоку (родам ён з-пад Гродна, адкуль і першы сакратар беластоцкай партыі Аркадзь Лашэвіч; абодва калегі і КПЗБоўцы). Акурат пайшла палітыка на перавод грамадскіх арганізацыяў на самафінансаванне праз утварэнне гаспадарчых фірмаў. Станкевіч, знюхаўшы ў гэтым мяшок грошай, рашыў заняцца бізнесам, зваліўшы цяжар Таварыства на такіх як я, стварыўшы адпаведна тлустыя дадатковыя штаты. Дарэчы будзе цяпер зазначыць, што БГКТ даволі хутка зрабілася паразаможнай установаю, утварыўшы фірму хімічных вырабаў „Бэтэска”, а таксама базу будаўнічых матэрыялаў недзе за Гарадком (гандлявалі эшалонамі жвіру, бітага каменю). Тады Варшава агледзелася і зноў вярнула Таварыства ў бюджэт паліцэйскага міністэрства (MSW), адняўшы права на самастойны капітал.

Тым часам я стаў выконваючым абавязкі загадчыка Арганізацыйнага аддзела ГП БГКТ. Асцярожна не ўзвышана мяне на поўнага загадчыка, відаць, па прычыне сакрэтных апініяў... Станкевіч пачаткова захапляўся маёй актыўнасцю – я тыднямі не вылазіў з паветаў, засноўваючы рой гурткоў Таварыства ды ажыўляючы ягоныя аддзелы. Праблема была – як заўсёды – з Кастусём Майсеняю.

Я бачыў у ім найшчырага беларуса, што выбачалася мне як бязвусаму хлопцу. Блаславёная рамантыка беларускай дзейнасці. Прыдбаў шырокую мапу Беласточчыны, выразаў з яе доўгую ўсходнюю паласу, і, быццам штабс-капітан, апланоўваў арганізатарскія маршруты. Заязджаў аўтобусам ПКС – напрыклад – у Мілейчычы, дзе знаходзіўся базавы на Пабужжы аддзел БГКТ, і з інструктарам Міхасём Вішанкам адбываў апостальскі паход ад вёскі да вёскі, насаджаючы свежыя гурткі БГКТ. У Тымянцы. У Клюковічах. У Вілінаве. У Зубачах. Закончыўшы доўгі зімовы марш у Рагачах, дзе жыў Міхась і ў хаце якога можна было адагрэцца ды ад’есціся. Наступная экспедыцыя – па падгайнаўскіх багатых сёлах: Ласінка, Курашава, Лянева, Койлы, Наваберазова... да Нарвы. На працягу дзесяці дзён. Заўсёды ўзіму, калі гаспадары маюць час прыходзіць на сход, слухаць. Зусім іначай выглядала бельская акцыя пад патранатам менавіта Майсені. Ён склікаў актыў – жыватастае павятовае начальства – арганізоўваў адну або дзве аўтамашыны (камітэцкую, магістрацкую) і развозіў кадру, скажам, у восем вёсак, быццам парашутыстаў пакідаючы па адным у кожнай. Такім чынам за вечар мелі някепскую лічбу наваўтвораных ячэек. Што выклікала паніку ў польскім грамадстве, шугалі плёткі: вось-вось прыйдуць сюды саветы са сваёй Беларускай ССР.

Майсеня быў чыстае пароды чалавекам палітыкі ды ўлады. Пераконваюся ў тым, калі сёння гляджу на шаленствы салідарнікаў. Здаецца, на халеру яны так дурэюць адзін перад адным? Але гэта ёсць падобнае на каханне. А каханне вучоныя лекары кваліфікуюць як від псіхічнай хваробы.

Нямала шчасця надаў Валкавыцкі, выдаючы ў пяцьдзесят дзевятым паэтычны альманах „Рунь”. Аб гэтым выданні распісаліся ў газетах, таксама ў савецкіх (аж у маскоўскіх). Аказалася яно першым у гісторыі Беластока такога тыпу літаратурным друкам, прычым беларускім, які сенсацыйна дакументаваў нікім не прадчуваную здалёку нацыянальную тут мяншыню. З наступнымі валюмэнамі так не пашанцавала, бо на Валкавыцкага паўселі дамарослыя геніі, невукі дэмакратычна адсунулі яго ад кіравання літаратурным аб’яднаннем. У зборнікі, альманахі, томікі густа насыпалі хамы творчага смецця без выбару і мастацкага смаку. Узорам глухаты на артызм слова паслужыў новы сакратар ГП БГКТ др Уладзімір Юзвюк, які ставіў паэтам норму: напішы пяцьсот вершаў, тады пагаворым пра індывідуальны табе зборнічак. Пяцьсот – як мінімум, а найлепей пару тысяч... Вось з такім паняццем пра літаратуру мелі мы пасля над сабою спонсараў. Станкевіч без матуры ў параўнанні з дыпламаваным Юзвюком выдаўся проста інтэлектуалістам, усё ж пацёрся ён быў у асяроддзі даваенных інтэлігентаў. Ішло затым пакаленне тупых авансовічаў. Хоць і з дыпломамі, але імшарных. Тадышнія універсітэты не вучылі культуры думкі, этыкі і эстэтыкі.

Каб распрадаць „Рунь”, а тыраж атрымаўся немалы, надумалі аўтарскія сустрэчы. Найпрасцей у школах, але ўдаваліся і ў вясковых святліцах. Ажно не верыцца, якое мноства людзей прыходзіла паслухаць пачынаючага раптам паэта. Здаралася, праўда, і ашуканая фрэквенцыя: нехта з іструктараў БГКТ аблягчаў сабе высілак, распускаючы чутку, што прыедзе вось доктар (у модзе санітарная асвета сярод насельніцтва). У наш фальклор перайшла камічная сцэнка, калі адзін чалавек паспеў ужо на канец аўтарскай сустрэчы і па-сялянску голасна пытае ў суседа, аб чым казаў гэты доктар. А той яму: – От, плёў якуюсь херню, усё хітрымі вершыкамі. Можа што талковае і сказаў бы ён, калі б не тая дзецярня ў залі...

Трэба не забыцца прыкмеціць, што насталі дні і гады фантастычнай славы Алеся Барскага. Ніхто так, як ён, не ўмеў дэкламаваць сваё, і ўсё па памяці, і з гарманічным каскадам слоў, і з натхнёным выразам твару, і са слязінкай уваччу, і з жэстамі маэстра (пальцы рыхтык піяніста). Яго анёльская прыгажосць з таемным позіркам, ад якое і не падумалася, што ў маладосць Алесь араў, сеяў, гной вазіў, дровы пілаваў... Словам, дзяўчаты вар’яцелі, бы кошка ад валяр’яну! Выезд з Барскім гарантаваў імпрэзу. Жаночая частка аўдыторыі ў экстазе! Ад пачастункаў не было адбою. Вядома, гэткая папулярнасць небяспечная, пагражае дэмабілізацыяй таленту. Адны ўдачы не спрыяюць канцэнтрацыі энергіі.

Іншыя паэты не любілі выступаць з ім, а ён, наадварот, надта – якраз з імі, з тымі, у якіх ні на грош мужчынскай чароўнасці. Другі такі Барскі ў нас потым не аб’явіўся. Слухаеш цяперашніх вершапісцаў і думаеш: а каму яны патрэбны? Бульбаносыя нуднікі. Еўнухі! Яшчэ дзеўкі, а ўжо з менапаўзаю.

Хацелася гіганту. Бачыць незлічоныя натоўпы на чымсьці адназначна беларускім. Прыкладам, як на царкоўным фэсце. Наколькі не памыляюся, упершыню чыста беларускі фэст – з падумкі Валодзькі Паўлючука – меў месца на лузе ля рачулкі блізу шашы з Бельска ў Галады. Не абышлося без Майсені, але арганізацыйна панаваў Васька Кардзюкевіч, сам спявак, але і важны на той момант бельскі начальнік па справах культуры. Паставілі ўнізе ад мастка трактарныя прычэпы, каб мелі дзе выступаць хоры і грымець аркестры; быў патрыятычны рэферат і рухомыя крамкі з півам і з чым хочаш. Зорная пагода пачатку лета, танцы да белага дня. Да бязлюднасці сучасных ваколіц было пакуль далёка, асабліва моладзі назбіралася процьма і не адна дзеўка ў кустах ляснула. Пасля так удалага эксперыменту, беларускія фэсты трывала ўпісаліся ў планы БГКТ. Чамусьці не баяліся мы, што на такім зборышчы могуць каго пакалечыць або забіць, дзяўчат аганьбіць, вакольную сядзібу падпаліць... Хлопцы буянілі, але трымалі меру. Зрэшты, усе былі свае, адзін аднаго ведаў, навалач не паяўлялася, мардабойныя ананімы рэдка трапляліся. Гарачая памяць пра фэсты ў Рыбаках за Бандарамі, у Свінароях, у Клюковічах, у Семяноўцы... Арганізатары лекацелі, каб не пачуліся абражанымі нешматлікія тутэйшыя палякі, таму ў рэпертуар абавязкова ўводзілі нешта польскае, пераважна Kukułeczka kuka або Szła dzieweczka do laseczka... Эратычнае тое, тайныя службы не чапляліся (візітавалі затое наша кіраўніцтва, рэгулярна).

* * *

У Беларускім грамадска-культурным таварыстве я працаваў у гадах 1959-1962. Працягнулася б даўжэй, калі б не ваяртанне эпілепсіі, якою хварэў я ў недалёкае вучнёўства ў Беластоку. Спазнаўшы пекла канвульсіяў, я проста спужаўся. Падлечваў вельмі культурны неўролаг Генрык Ражкоўскі, стары паляк з манерамі арыстакрата, які вучыўся медыцыны яшчэ ў расійскіх імператарскіх універсітэтах (здаецца, у Кіеве). Ён настаяў на тым, каб я змяніў быт на спакайнейшы. А надарылася якраз нагода пайсці назад у „Ніву”. Але, ледзь я ад таго Таварыства адчапіўся. Чамусьці не чулі ў ім пра гэткую плягу, пра „валянтову”. Лічылі, што хітрую на больш... грошай. Найцяжэй давалася развітацца з інструктарамі павятовых аддзелаў, з якімі супрацоўнічаў я па законах вялікага сяброўства. Патрыятычнага.

Праўда, не ўсе яны сімпатычна запамяталіся. Як гэта людзі, усякія мелі характары і погляды на жыццё. Быццам сёння бачу Янку Азяблу з Пянькоў, у свой час адказнага за Беластоцкі павет. Па ўзросту ён мог быць мне бацькам, але ў кантакце з ім не адчувалася таго. Як беларус запакутваў Азябла яшчэ да вайны, аднак не патраціўся энтузіязмам. Любіў мастацкую самадзейнасць, у згодным тандэме з жонкаю. Рабілі яны неблагую гаспадарку ў Пяньках і разам з тым давалі рады весці драматычны ды спявацкі гурткі; Янка рэгулярна наглядаў за сваёй дзеяцкай тэрыторыяй. Гэта я ад яго сцяміў, што лепей стварыць пару жыццёздольных гурткоў БГКТ, чымсьці хмару фармальных, папяровых. На такую арганізацыйную філасофію крывіліся шэфы, але не націскалі. Начальства не прападала за выездамі ў народ, затое ахвотна імчала на варшаўскія нарады. Каторагасьці году Станкевіча ўзялі (вярнулі?) на работу ў Міністэрства ўнутраных справаў і чалавек неяк перарадзіўся да непазнакі, набыў высокі тон голасу, побліск сталі ў вачах, брутальны твар. На пленуме Галоўнага праўлення БГКТ сказаў: Towarzysze, reprezentuję wszak naczelne władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i odtąd będę przemawiał tylko po polsku. Пленарнікі мёртва вытрашчыліся, а ён дадаў: Wy, oczywiście, przemawiajcie w języku Białoruskim, tak trzeba. Бог адзін ведае, хто яго ў тым міністэрстве напалохаў... Думаю, што ніхто; ён сам сябе так. Па нявольніцкай лаяльнасці.

Мушу зноў і зноў падкрэсліць, што столькі ездзячы па Беласточчыне я ўсвядоміў сабе капітальную розніцу паміж маімі роднымі ваколіцамі а воласцямі на поўдзень ад рэчкі Нарвы. Мы, гродзенцы, меліся значна бядней ад бельска-гайнаўскіх палешукоў. Забудова ў нас марная, тыя хлявы развалюхі, мужчыны засмоктаныя, бабы хілыя, стадолы малыя. І сярунская баязлівасць усюды. А палешукі імпанавалі энергічнасцю, катэгарычнасцю, беларускай дэкларацыяй і гонарам за яе; на забавах у прысвятак не чулася пад Бельскам сарамлівасці за сваю мову (у нас з дзяўчынаю на танцах не пагаворыш па-свойму). Ну, але ў іх былі беларускія гімназіі, школы з беларускай моваю па вёсках, сякая-такая інтэлігенцыя з няпольскім духам. Адзінае, што мяне прыкра здзіўляла на Гайнаўшчыне, дык беспардоннасць, чэрствасць. Частая вульгарнасць. Я не ведаў, што быў у іх іншы гістарычны лёс, амаль без шляхты, якой каля Крынак, Саколкі ці Гарадка аж занадта. Таму не ашаламляе цяпер паланізацыя Сакольшчыны, пераважна каталіцкай, але вельмі аглушае тая ж самапаланізацыя Гайнаўшчыны і ўсходняй Бельшчыны, дзе католікаў нягуста або і няма. Прычыны, вядома, відаць, бы на далоні: асімілюе польская гарадская цывілізацыя, бо беларускай гарадской не было і няма. Вёска ўваходзіць у горад, беларуская ў польскі. Вынік таго скрыжавання бачым. Капцы сялянскаму свету.

Прыязджаючы ў Саколку я сустракаўся з іструктарам Янкам Беразаўцом, родам недзе ад Тыневіч за Нарваю і таму псіхалагічна не абцяжараным жахлівымі сакольскімі страхамі ад вайны і паваеннымі. Мы сядалі ў рэйсавы аўтобус і выходзілі ў паганай славы Шудзялаве. У зазімак дакалываліся на вятры да школы ў Паўночным Востраве, дзе дапамагаў нам арганізаваць моладзь настаўнік Мар’ян Філановіч (у яго мы начавалі). Назаўтра накіроўваліся на Гурані, дзе знаходзілі апору ў настаўніку Юзіку Субеце. І як заўсёды – гурток БГКТ, даклад на актуальную тэму. З Беразаўцом неўтомная кампанія; прыемны голас, спяваў у маршы. Пухкі снег, лес у казках зімы, пад мосцікамі чысцюсенькая вада рачулак, воўчы след ўздоўж гасцінца, нехта гакае сякераю ў бярэзніку, што ў бок Барсуковіны, а наперадзе Грыбоўшчына з малымі, халоднымі хатамі, пад раніцу з інеем на сценах без шалёўкі, знадворку. Пасцель на саломе, наверх радзюжка; спалася ў свэтры, нагавіцах і з вязанымі шкарпэткамі на нагах (Беразаўцу хапала нахабнасці кладавіцца і ў чаравіках). Хлопец карыстаўся некаторай папулярнасцю ў мацярок, шукаючых кавалера дачцэ на цёплы замуж „у места”. З Янкам Беразаўцом я не галадаў, наш рэйд значыўся вячэрамі са скваркаю і чаркаю. Ён не рабіў намёкаў на матрымонію. Гэта яму рабілі, але ўмеў павесці гутарку так, што ўдавалася весела і без абяцанак. Я пачуваўся змучаным, стамляла мяне заіклівасць, якую перамагаў на гадзіну-другую сходу гуртка, каб потым валіцца снапом на логава. Дзіка мучыла незвычайнасць публічнага беларускамоўя; людзі сваім вушам не верылі, што можна не па-польску.

Нараўні з Арганізацыйным аддзелам ГП БГКТ утворана Культурна-асветны, у якім нейкі перыяд працавалі кніжнік Уладзімір Паўлючук з Рыбалаў, Люба Філіпік з Вялікіх Азяранаў (з дыпломам савецкай вучэльні). Добра гарманізавалася з намі ўпартая актыўнасць новага сакратара ГП, др. Уладзіміра Юзвюка з Трасцянкі. Першыя шасцідзесятыя гады аказаліся найлепшымі, сфармаваўся гурт маладых і амбітных. Выпрацоўвалася тэарэтычная канэпцыя дзейнасці Таварыства, якое для жарту пачалі называць „міністэрствам беларускіх справаў”. Паўлючук цікава дэфініяваў выхаваўчы сэнс навучання нацыянальнай мовы і гісторыі. Філіпік стварала канспекты курсаў беларускай мовы і літаратуры для дарослых і працавіта аранжавала рэдакцыю беларускіх радыёгутарак для гмінных радыёвузлоў; пісала прыкладныя для інструктараў даклады на асветныя тэмы. Рух узнік, гармідар у тым будынку на Варшаўскай 11, але не магло тое доўга трываць. Мы зашмат узвалілі на свае слабасільныя плечы, псіхічна і фізічна. Памалу разбегліся хто куды адпаведна ўласнай аспірацыі (Люба, Валодзька пайшлі з часам у прафесары, а некаторыя інструктары парабіліся настаўнікамі „на гарантаваным хлебе”, як Гарустовіч).

Як казалі антычныя грэкі, нішто не стаіць на месцы... У набліжэнне паловы шасцідзесятых гадоў дэфінітыўна канчалася эпоха гамулкаўскага лібералізму ва ўнутранай палітыцы, цвярдзелі партыйныя камітэты, у якія ўсё часцей бегаў Юзвюк; блізілася антыжыдоўская істэрыка і расла моц „чыстакроўных” палякаў, іначай: камуна-нацыяналізм, які выбухнуў у выглядзе антысіянізму, адстаўкай самога towarzysza Wiesława з яго шлюбнай жыдоўкаю. Без гэтай агульнапольскай тэктонікі цяжка зразумець, што, як і чаму сталася з Таварыствам так, а не іначай.

У маім прыватным лёсе эпахальна адзначыўся год шэсцьдзесят другі. Рэдакцыя „Нівы” моцна стабілізавалася, набыла ненервовай рэгулярнасці, і ў гэты свой другі прыход у яе здалася яна мне лячэбным санаторыем у параўнанні з гулкім млынам на Варшаўскай. Адначасна атрымаў двухпакаёвую кватэру на вуліцы Кюры-Складоўскай 6. Навучаны з Таняй горкім вопытам, мы імгненна пераехалі ў яе, у таямніцы перад суседзямі на Кілінскага, бясшумна павязаўшы ўпярэдадзень ноччу ўсянюткія пажыткі. Але гэта там, у той яшчэ цеснаце я напісаў найпершы, напраўду літаратурны, твор, мініяцюру „Фэст”. Памятаю: зачыніўшыся ў туалеце і на дошцы сэдэса, каб не пабудзіць сплючых у камбінаваным пакойчыку жонку і дзяцей (не было кухні). Не могучы выйсці з творчага шоку ад кантакту з прозаю Ісаака Бабеля, яго „Конарміі”. Гэта было адкрыццё не якойсьці бліскотнай метафары, але самога слова! Бязмежнасці яго, быццам галактыкі, атама. Ну і бабелеўская местачковая тэматыка вярнула мяне ў Крынкі, у іх касмічнасць.

І ў тым жа годзе закончыў, нарэшце, беларускую філалогію ў беластоцкай Завочнай Настаўніцкай студыі на Міцкевіча, пад патранатам неадчэпнага Міколы Гайдука (напісаў дыпломную работу пра публіцыстыку Каліноўскага, вельмі даспадобы мне сваім моўным дынамізмам).

Усё нешта кіпела ў варшаўскіх вярхах ды ў беластоцкім катле, але мы, шэраговыя дурні, нічога не ведалі. Адгадвалі па выглядзе начальства: блага было, калі Валкавыцкі бялеў ды горбіўся, а Баравік, невядома чаму, паўтараў загадкава: A nie mówiłem, towarzysze?.. A nie mówiłem, товарышчы!?.

* * *

Шасцідзесятыя гады – пасля адыходу свайго з работы ў Таварыстве – бачацца блаславёнаю парою, як у Бога за плячыма.

У свеце „Нівы”. За акном Польшча. Аб ёй – у газетах, у тэлевізары (калі хто меў). Мноства беларусаў ва ўладах. Здаваліся яны камічнымі, невядома дзеля чаго рабілі з сябе паноў-палякаў („паляк” або „пан” абазначалі аднаго і таго ж). Лічылася добрым тонам паказаць сябе прастаком, але толькі на партыйных сходах.

Не магло быць большага шчасця, калі ў цябе сям’я, кватэра, любая сэрцу работа. У трохадзінай цэласці лёсу. Сацыяльную бяспечнасць абумоўлівалі невысокія патрэбы мігранта. Мадэлявала іх местачковасць самога Беластока, у якім усё было таксама, як у Крынках: нужнікі ў прыплоцці, вада са студні, пліта на дровы, агульная баня-лазня; летам купанне ў дайлідскіх сажалках, іншы раз у Супраслі пад Юраўцамі.

Кватэра ў „блёку” ўявілася цывілізацыйным шокам. У ёй раптам прапалі прасмердлыя атрыбуты быту з дзяцінства, маладосці. Гэта рэвалюцыя, той скок „з гразі ў князі”! Некаторыя журналісты ў Беластоку купілі дымныя матацыклы „эсхаэлькі”, вось і матарызацыя. На выезды ў тэрыторыю за матэрыяламі рэдактары „Нівы” карысталіся скромным лімітам – адзін дзень у тыдзень? – на легкавую „варшаву” (рэпліка савецкай „пабеды”). Шафёрыў Уладак Лукашук, бурклівы, але спагадны палешук. Гладкіх дарог, акрамя шасэйных у павятовыя гарады, не знаходзілася і мы, швэндаючыся ад вёскі да вёскі, гразнулі ў калюгах (Уладак вазіў у багажніку рыдлёўку). З’яўленне аўтамашыны ў глушы выклікала сенсацыю; на гасцінцах уздыбліваліся коні, выварочваючы фурманкі; скуголілі аблезлыя сабакі, з пярэпалаху сакаталі, бы куры, пеўні. Каты скакалі на галіны, як тыя вавёркі. Трыццаць, трыццаць пяць гадоў таму назад.

Delegowaliśmy się у такую аказію цэлым кагалам, адзін – сакратар парт-арганізацыі – наперадзе і двух або трох мандакоў ззаду. Усё роўна што дэсант камандосаў. У мястэчку, скажам, у Міхалове разбягаліся па ўстановах. На якую гадзіну-дзве тое ж Міхалова пераставала функцыянаваць, начальнікі давалі нам інфармацыю ў „Ніву”, хваліліся ўдачамі, таілі няўдачы. Наогул плялі лухту, але мы прыкідваліся, што верым ім, хоць яны і ведалі, што мы толькі робім выгляд захопленых іхным удалым кіраўніцтвам. Крытыка вышэй солтыса немагчымая; трыбухаты начальнік трымаўся за партыйную легітымацыю, пачуваўся абароненым. Аднак баяліся нас, каб хто чаго не вынюхаў.

Вострыя пытанні не прыходзілі ў галаву. За іх выкідалі з работы; перш з партыі, бо партыйнага нельга чапіць. Пісалася ў адпаведнасці з духам пастаноў апошняга пленума ЦК; газету называлі пасам трансмісійным (прывадным) палітыкі, а не самастойнай грамадскай думкай. Народ павінен поўніцца шчасцем, што мае, во, мужную і дбайную Польскую Аб’яднаную Рабочую Партыю. Былі яшчэ партыі СД і ЗСЛь, пра якія іранічна гаварылася ў прыватных гутарках, як пра недабойкаў рэакцыі ды хваткіх на контррэвалюцыю. Трактавалася іх, бы адстойнік, ну, часовае шамба. Калі я праходзіў каля сядзібаў тых „дапаможных партыяў”, то мне мроілася, што зараз убачу, як выходзіць адтуль дзядзька ў камізэльцы, у амерыканскім капелюху, з цыгараю ў зубах... Страху не перажываў, памятаючы, што менавіта распавёў мне неяк Аляксандр Рафаловіч, інструктар БГКТ у Саколцы, а дагэтуль „убовец”. Ён атрымаў быў сакрэтнае заданне ўзначаліць сакольскі кулацкі ЗСЛь з мэтай недапусціць да ягонага пашырэння сярод каталіцкіх сялян. Тактыка ідэнтычная, як у БГКТ пры Герку: заклікалі да развіцця беларускай культуры адначасна ўсё робячы, каб да таго развіцця не даходзіла.

Аправізацыйныя праблемы не дапякалі. Жонка Валкавыцкага не раз пакеплівала з яго, што ён не ведае, колькі каштуюць хлеб ці масла, не кажучы пра мяса ці кілбасы. У сухім і высокім падвале адчынілі для журналістаў і выдавецкай адміністрацыі спецыяльную спажывецкую крамку, у якой не здаралася, каб чаго вельмі бракавала. Прычым паявіўся і буфет з кафейкаю. Ніхто з вуліцы, вядома, не мог зайсці сюды; выдаваліся імянныя карты ўступу. Абедалі тлуста – за паўцаны – у сталоўцы Ваяводскага Камітэта (за талонамі). Towarzysze dziennikarze – не памятаю, каб хто з іх быў непартыйным – да петэнтаў звярталіся „obywatel – obywatelka”, а калі, цьфу-цьфу, wypsnęło się „pan-pani”, чырванеў ад сораму, быццам... пернуўшы на імянінах. Смачна жылося нам у гамулкаўскую малую стабілізацыю, лічы: паўдарма. Па-савецку, але куды багацей за тых недамытых „таварышчаў”.

Пасля ўжо аніколі не наездзіўся я столькі на wczasy, як тады. Каторайсьці зімы – у Закапаным падаў незвычайнай буйнасці ціхі снег і я з Таняй, любячы такое надвор’е, пайшлі ў Паронін, наведаць слаўны музей... Леніна. Мяне, як нацыянала, уразілі там дзве рэчы: даведаўся, што у аўстрыйскай Галіччыне былі дазволены дзеля публічнага ўжытку аж тры мовы – акрамя нямецкай, польская і ўкраінская (на тых мовах друкаваліся нават бланкі на паштовыя тэлеграмы, а паштарка была абавязана іх разумець); і яшчэ тое, што Ленін беспамылкова па-польску запаўняў патрэбныя фармуляры на жыхарства (ён аднойчы з Пароніна кіраваў бальшавіцкім падполлем у Расіі).

Wczasy тады – асобная падкультура (як у песні Млынарскага). Моцна партыйныя выязджалі на іх два разы ў год, летам і ўзімку (двухтыднёвыя турнусы). Шэрым журналістам заснавана прыазёрны кэмпінг у зааўгустоўскіх Гібах, цалкам маляўнічы. Пад яго ўражаннем напісалася мне аповесць „Скарб у Яцвяжскай пушчы”. Спачатку кухню там не арганізавана і кожны на сваю руку здабываў харчы. Таня пільнавала ды абмывала няўрымслівых сынкоў, Слаўку і Ярка, а я хадзіў у навакольныя хутары па чорныя бохны хлеба, збаны з густым кіслым малаком, хоць ты яго нажом рэж; купляў рыбу, кумпякі, сыры, масла загорнутае ў лісцё хрэну, ягады ўсякія. Аўтахтоны настолькі не цанілі свайго, што часам саромеліся браць грошы за ўсё. Я пакідаў ім залатоўкі пад пасудаю, каб не бачылі і, каб потым, знайшлі, парадкуючы стол. Тутэйшых паланізавала даўным-даўно векавое тут Царства Польскае, утворанае Расіяй аж па калена Нёмана ад Друскенік. Але размаўлялі яны па-польску так, што, не прыслухаўшыся, падавалася тое гаварэнне беларускім.

Упадабаў мяне стары, з літоўскім прозвішчам Кеўляк, бо любіў слухаць ягоныя аповеды. У дваццатым годзе пайшоў Кеўляк у польскае паўстанне ў блізкіх Сэйнах; дачуўся, што мае там усталявацца Літва, а гэта было б яму раўназначнае са стратаю ў тым баку пару гектараў добрага лугу. Літовец на кані і з шабляю пагнаўся за Кеўляком у світцы, які бегма сукатаў у надрэчныя зараслі, але, аднак, дастаў жалезінаю над вухам (рана загоілася, рубец застаўся, і я глядзеў ці не штодзень той рубец). І Кеўлячыха мела сваю бяду з літоўцамі: прыслалі ў парафіяльны касцёл у яе Бэржніках новага ксяндза, які не мог цярпець польскай мовы і даваў бабе зразумець, што Бог прымае толькі літоўскамоўныя малітвы. У іхных успамінах літоўцы былі падобнымі на чарцей з нябёсаў, спасланых за зямныя правіны.

Тым часам „жондзілі” кэпмінгам Яхія Лядзінскі і яго маці, якая прыватна перахрысціла сына Янушам. Татарка. Прынцыпіяльны партыец быў ён у газеце. Пабойваліся яго, званага ў нас Яшкам, не таму, што нагадваў бульдога на крывых лапах; у Яшкі не было „пачакай”, калі каго меншага рангам ад сябе трэба было правучыць за нешта, або і за нішто. Азіяцкая постаць! Купленая ў карыстанне кэмпінгам маторная лодка аказалася назусім прысвоеная ім. Пакуль не знайшлася пуга і на злоснага Яшку: каторагасьці году выгналі яго з партыі – ну і з работы – за тое, што займаўся плагіятам, перапісваючы артыкулы з органаў, якія выходзілі на далёкіх землях Польшчы (тут, вядома, не чытаных).

Глыбейшага погляду на свет мы не мелі, не маглі мець, выводзячыся з-пад саламяных стрэх. Думаю, што мала разумнейшымі былі і ваяводскія сакратары партыі, тыя – Лашэвіч, Младзяноўскі, Мікульскі, і хто там яшчэ. Якія кніжкі яны чыталі і якія універсітэты канчалі? Жарты!

* * *

На тыя гады, на гамулкаўскія, выпаў у мяне росквіт публіцыстычнай актыўнасці. Я не мог пісаць толькі ўсяго цікава, мусіў яшчэ і паляпшаць свет. Верылася ў камунізм як у самую справядлівую ідэю, за якую трэба змагацца, каб бюракраты не апаршывілі яе. Гэта была вера ў сацыялізм з чалавечым тварам. Утапічнасць яго ўсвядоміў, калі пастарэў і сёе-тое зразумеў.

Валочачыся ў пошуках тэмы, па вёсках і мястэчках шукаў я клятых бюракратаў, каб заядла ачышчаць ад іх грамаду за грамадою. Меў мапу, з ёю не расставаўся. Сустрэўся ў забельскіх Казлах з Семянюком, ідэйным карэспандэнтам „Нівы” і нязменным прадстаўніком „здаровай думкі партыйнага сялянства” на з’ездах БГКТ. Ад яго я пачуў, што ў суседнім Мокрым пагарэлі сваім лёсам Кандрацюкі: ад няўдалае адбудовы гаспадар павесіўся, пакінуўшы ўдаву з малымі. Бюракраты, вядома, не дапамагаюць ім. Пад высокім небам канца лета я пайшоў пустымі палямі наўпрост у Мокрае. І як гэта ў нашых людзей, трапіў у слёзы ды бяду, плакалі старыя і малыя, а ўдава не магла выціснуць з сябе хоць адно слова.

Журналістаў тады моцна баяліся функцыянеры ў тэрыторыі, лічачы іх перфіднымі высланнікамі ўлады, тым pasem transmisyjnym. Пры гэтым зазначу, што ў народзе існавала па-народнаму даверлівая пераконанасць у тым, што партыя і ўрад пра ўсё ведаюць ды начамі не спяць, клапоцячыся пра няшчасны люд. Сам я ўжо ведаў, што так не ёсць, але лічыў сябе такім герольдам тае ж партыі і ўраду. Паводзіў сябе досыць самазванна, напусціўшы страху на хамуцкае начальства ў Піліках, якое імгненна пацікавілася лёсам Кандрацюкоў. „Ніва” пісала, хваліла. Часопіс зачытвалі ў хатах да дзірак. Ого, „Ніва”! Была яна арханёлам над знявечанымі дурнямі і мячом над шырокімі каркамі местачковай наменклатуры. Ніхто тых трыбухачоў у тую пару адкрыта не кляйміў у друку, толькі прапануючы ім заняцца тым і тым у іхным раёне, але яны ад таго нюхалі пограз, бы сабака воўка, і не трэба было два разы чаго паўтараць. Я фармуляваў пастулаты прыблізна так: мясцовыя ўлады, абраныя народам, у сваёй дбайнай дзейнасці аднак недагледзелі няшчасця Кандрацюкоў, якім трэба было... І тут пералічваліся канкрэты.

Што і казаць: пачуваўся ў свае дваццаць з лішнім гадоў бальшавіцкім камісарам з кінафільмаў, які ўстанаўляе справядлівасць у зацюканай правінцыі. Не хапала мне скуранай курткі з такою ж шапкаю ды „внушительным” маўзэрам на жываце.

На Валкавыцкага паглядаў я, бы на Троцкага – гэтак жа інтэлігентны, думаючы, з нядурным інструктажам. Вось атрымалі ліст з Бельска пра п’янкі ды „беспредел” у Рашарні (ільнозаводзе). Дзеля канспірацыі – як уяўлялася – прыбыў я ў той горад цёмным вечарам, каб, будучы нікім не заўважаным, навязаць кантакт з інфарматарам. Кантактаў аказалася болей і ў выніку я хутка напісаў – славуты потым – артыкул „Газёры” (газёрамі называлі бяльчане тую дырэкцыю алкаголікаў). Скандал пасля выбухнуў пад самае неба! Давялося ехаць на імправізаваны газёрамі сход рабочага класа Рашарні; работнікі і работніцы змяшалі мяне з балотам, уключна з падазрэннем у псіхічнай хваробе. Пры нагодзе выявілася мая і Валкавыцкага лёгкадумнасць: такія тэксты пішуць і друкуюць, забяспечыўшыся папярэдне пісьмовымі заявамі ад пакрыўджаных, чаго мы не дадумаліся зрабіць.

Справа выглядала дрэнна. Рыхтаваліся перапрашаць, абвяргаць... Ажно здарыўся цуд! – у Бельску акурат даходзіў да ўлады новы першы сакратар Павятовага Камітэта партыі тав. Уладзімір Міхалюк. І гэта нас выратавала: Міхалюк пакарыстаўся „Газёрамі”, правёў патрэбную яму чыстку ў кадрах, з якімі меўся жыць-дзейнічаць. Выкінуў тых, каму не верыў. Паляпшаючы свой аўтарытэт у народзе, прызнаў рацыю аўтару і выслаў адпаведную заяву ў рэдакцыю, накшталт падзякі. Але, як ён выслаў? Думаеце – у „Ніву”? Дудкі! – у партыйную „Беластоцкую газету”, якая не пасаромелася назаўтра прысабечыць „Газёраў”. Разумею Міхалюка: „Ніву” маглі не чытаць у Ваяводскім Камітэце, а вось „Беластоцкую”... Вельмі насцярожыліся ўладыкі да „Нівы”. Такі быў скутак нашае адданасці сацыялізму.

Наступная афёра, якую я па-камісарску раскусіў, датычыла карумпаванасці адвакацкага асяроддзя, асабліва ў Сямяцічах. Інфарматара я займеў ідэальнага, па ўсіх правілах контрразведнай работы. Падвучыўся быў ад Службы Бяспекі, якая хадзіла па нашай рэдакцыі, як па сваёй хаце, часам цягаючы на допыты каго з нас (акрамя, пэўна, Валкавыцкага, бо клеіцца да шэфаў устаноў і сакратароў партыі было ім забаронена).

Маім, так сказаць, агентам стаў адзін з тых адвакатаў, таксама добры злодзей, але пакрыўджаны рэштаю камбінатараў. І ён даў мне звесткі, і я нашрайбаваў чарговую сенсацыю ў „Ніву”. Цяпер, аднак, з маім змаганнем за чысціню сацыялізму не пайшло гладка: цэнзура падпільнавала, тлусценькі цэнзар Жачэк, даволі адкрыты антысеміт і беларусаед, які ў дзень друку „Нівы” выконваў чуйнае дзяжурства (праглядаў яшчэ раз пробны экземпляр). І начоўп вэрхалу! Зняў мой артыкул.

Мяне з Валкавыцкім выклікалі да – хварабліва бледнага – тав. Канстанчука, які курыраваў і СБ, а які па-сталінску ціхім голасам заявіў, што ён не супроць публікацыі, але, каб без прозвішчаў.

А наогул, ці не лепей было б, замест публікаваць, зайсці з усім гэтым раней да яго, Канстанчука, і жуллё ён з месца пакараў бы... Валкавыцкі неяк абараняўся публікатарскім выхаваннем чытацкага грамадства ў нецярпімасці да хабарнікаў. Нешта падобнае гарадзіў і я. Канстанчук пазяхнуў. Канец аўдыенцыі.

Усё роўна што пільна сачылі за мною гэтак жа іншыя аматары пажывіцца на маіх артыкулах, прыдбаць сабе плюс у захадах аб наступны ордэн, аванс. У сувязі з дзяржаўным святам Адраджэння Народнай Польшчы (22 ліпеня) шпарнуў я ў „Ніву” панегірык пра „беларускую кветку ў захапляючым вянку дасягненнаў народнае ўлады”. І да гэтае „кветкі” прычапіўся Колька Куц, бадай начальнік адміністрацыйнага аддзела ўнутраных справаў. Колька быў тыповым „нашым хлопцам”, што значыць, быў з яго большы паляк, чым самі палякі. Тая няшчасная „беларуская кветка” ў агульнапольскім вянку паслужыла цванаму Куцу доказам майго і „Нівы” нацыяналізму! Не памятаю фіналу тае афёры, бо найбольш дзюбалі Валкавыцкага, а разам з ім – відаць – і цэнзара, які пусціў артыкул у друк. Колька Куц цвіў ад удачы, піў з курвамі, але даволі хутка выгналі яго з пасады. Напэўна не за „беларускую кветку”; мусіў ён – у настроі перамогі – дапусціцца якойсьці памылкі ў персанальных падкопах. Страціць вострую асцярожнасць, нюх. Засадзілі яго кудысьці на малазначную функцыю.

Памалу абламалі мне рогі. Асабліва дагадзіў паліцэйскі палкоўнік Ляўковіч (кацап?), у час ваяводскай нарады дзеячаў нацыянальных таварыстваў. У 1969 годзе з’явілася мая першая кніжка апавяданняў „Загоны”, якую сам палкоўнік наўрад ці чытаў, але яму падказалі. Вышчарыўся ён на гумарэску ў ёй „Як Крынкі Саколку абулі”, у якой – на яго думку – абсмейваю пасляваенныя органы дзяржаўнай бяспекі, занятыя ліквідацыяй крынкаўскіх шаўцоў. Фактычна, я стварыў яе пад незабыўнай памяццю рэвізіі ў нашай хаце, у час якое бацька па-парабкаўску плакаў, спрабоўваючы пацалаваць у руку бандытаватага „давудцу”, каб не руйнаваў радзіну. Гэтая сцэна засталася ўва мне назаўсёды, адбылася нейкая псіхалагічная блакада, знікла здольнасць наогул плакаць, а тыя „органы” мог толькі ненавідзіць белай нянавісцю. Менавіта за ганьбу бацькі!

Рэжым паступова сам сабе капаў яму. Ленін калісьці жартаваў, што мацаванне бальшавіцкай улады пазнаць па тым, што пачалі далучацца да яе жулікі; яны ніколі не ідуць на рызыку, на нешта няпэўнае. Ленін нічога новага не адкрыў, бо такі лёс кожнае ўлады: барацьбіты прападаюць, а на пасадах рассядаецца сволач. Тое самае бачым і ў наш цяпер час – намножылася салідарнікаў, якія ў тую канспірацыю не мелі праблемаў з афіцыйным павышэннем на службе, з атрыманнем замежнага пашпарта, з размяшчэннем сваіх дочак і сынкоў у заходніх універсітэтах, з адпачынкам на чарнаморскіх пляжах Балгарыі альбо Крыма. Тады жылося ім, бы кату ў масленіцу, і сёння таксама. Я цёрся ў падпольнай „Салідарнасці”, меў нямалыя знаёмствы; таксама ў Беластоку. Але сённяшнім днём я анікога з іх не бачу ва ўладах. Сядзяць на пасадах людзі, пра якіх і не чулася, каб яны нешта апазіцыйнае рабілі-чынілі. Якія ў іх заслугі, акрамя поўнае губы бяспечнага ўжо самахвальства?

* * *

Дапамагалі бацькам на гаспадарцы. У прысвяткі, у летнія водпускі. Увесну – садзіць бульбу „на пляцох” каля могілак; у жніво жаць і звозіць ў стадолу жыта, авёс; ячмень, які ўдаваўся за Аношкавіцкім лугам. Сярпом жаць перасталі на стагоддзе пазней у нас, пад канец пяцідзесятых (можа быць, крыху раней). Бацька нават касіў лапік пшаніцы ў далінцы за хутарам Стоцкага. Падумаць толькі: пшаніцу!

Помач старым не мела фінансавага значэння. Поўны дэфіцыт. Карысці не больш, чым забеспячэнне ім ежы на круглы год. Шавецтвам ды краўцаваннем займаліся мала і патаемна, афіцыйна жывучы на трох з лішнім гектарах зямлі, някепскай пад Крынкмі (з боку заходняй раўніны).

Найпакутней давалася звозка. У каўдобінах выварочваліся фуры са снапамі; катастрафальна на строме Глінішча. Але ніхто і ніколі, аніякі солтыс хаця б, не дадумаўся заваліць каменнем няшчасныя каўдобіскі. Крушні ў палях спакойна зарасталі зельішчам, смутна чыпелі на іх дзічкі. Не было б вось гонару зрабіць нешта дзеля грамады! Са злосцю адбывалі шарварак; валачыліся папраўляць пыльную „часу” (шашу) на Саколку і Беласток. – Будучы ў югаслаўскай Славеніі я са здзіўленнем уведаў, што шасэйную дарогу ў іх мове называюць гэтак жа, як і ў Крынках – часа. Мусіць надта старажытнае гэтае слова, з тае пары, калі славяне яшчэ не разлезліся па Еўропе ў VІ – VII стагоддзях. Магчыма, трэба „часу” вязаць з тадышнім будаўніцтвам пераездаў у мокрых нізах, дзеля чаго „часалі” (абрубвалі) бярвенні, роўна клалі... Масцілі, ад чаго ўзнікла, таксама, паняцце: масты, мост.

У нядзелькі вечарамі Крынкі шумелі салдацкімі песнямі п’янай моладзі. – Цёмная ноч, толькі пулі сьвісьцят па сьцяпі. Только вецер гудзіт у правадах... Ты меня жджош...

Улюбёная бацькам Косцем песня „пра Адзесу”; у ёй пра Канстанціна, вось.

Шаланды поўныя кіфалі,
Каштан над горадам цьвіцёт.
І Канстанцін бярот гітару,
І ціхім голасам паёт...

Цяпер, праз трыццаць-сорак гадоў пасля, тадышнія спевакі ўжо ў магілах, а сучасная моладзь, хоць і не менш алкагалічная, не зацягвае „Расьцьвіталі яблыні і грушы”... Пераважна наогул не спявае. Сыпле „курвамі”. Часам пачуеш: Grażynko, daj dupeсki! – Załуż gumк, gnoju, żeb nie machnął mi dzieciaka! Гэта, аднак, не лірычны радок ані песнячка, а парнаграфічная проза. Калісьці ў Крынках дзяўчат шчыпалі, казыталі; рогат далятаў да Лапіцкіх Гораў. Цяпер жа нічога такога я не чую. Назаўтра, ідучы падкасіць траву на газонах, што насупроць сядзібы, мушу вызбіраць з іх прэзерватывы, каб касілка не засеклася ў вінтах, ды пазбіраць інтымную бялізну, што бялее, бы гусі на выгане.

У траўні шэсцьдзесят дзевятага выйшла з друку мая дэбютная кніжка, Загоны. Першая і апошняя коштам Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Наклад яе падасца фантастычна высокім, пад дзве з паловай тысячы (распрадалі). Гэты зборнік апавяданняў і навелаў чуйна адрэдагаваў Мікола Гайдук з-пад Міхалова, на тую пару бадай адзіны ў нас знаўца беларускай фразы (магістр Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя Леніна). Прафесарыў у бельскім беларускім ліцэі, пабудаваўшыся каля патомных тут Сулімаў, і я ездзіў да яго дзеля паседжвання над рукапісамі. Гайдук, удаўшыся ападыктычным чалавекам з сялянскай заядласцю, не цярпеў пярэчанняў, але, на мой добры лёс, меў літаратурны смак. Не скажу, каб пакалечыў ён мае тэксты. Аднак павыкрэсліваў з іх усё, што пахла эратызмам, сексам. Тлумачыў: „Загоны будуць чытаць вучні, нельга іх дэмаралізаваць!” Хаця сам, асабіста, любіў ён „голыя фантазіі”. – Цудоўна апісаў ты гэты акт, але я яго не пушчу ў друк. Выбачай, золатца, – дадаваў нейкім уедлівым тонам. – Не злуй, Сакрацік...

Я не ўпарціўся за свае творы. Мне лёгкадумна важней было друкавацца. Яшчэ, відаць, і таму, што не набыў свядомасці майстэрства, пішучы інстынктыўна. Драматычна не хапала вышэйшай гуманітарнай адукаванасці, начытанасці. Толькі пачынаў завочныя студыі на паланістыцы ў Варшаве. Маючы трыццаць тры гады, я ўсенька рабіў запозна. Затое настойліва. З падвойным тэмпам. Было здароўе і мазгі.

З выхадам Загонаў Мікола Гайдук, пачуваючыся літаратурным бацькам мне, перасцерагаў, што зайздроснікі завозьмуцца рыць.

Я ціха не верыў. Асяроддзе ўспрыняла кніжку як бы энтузіястычна, адна за адною публікаваліся (пахвальныя) рэцэнзіі на старонках „Нівы” і пару польскіх газетаў у Беластоку, Лодзі, Варшаве (Кажушка, Рэдлінскі, Гушча, Кабатц). Schody zaczęły się później. Пакуль што хадзіў у арэоле славы, скажам, ваяводскага маштабу. У стане эйфарыі перажываў ладжаныя аўтарскія сустрэчы, а мелі яны той выратавальны скутак, што канчаткова перамог я на іх сваю заіклівасць. Саму тэхніку сустрэчаў падгледзеў я ў Алеся Барскага: публіка кахае жарты, не пераносіць напышлівай сур’ёзнасці, трэба паказаць сябе „сваім хлопцам”, не пашкадаваць слухачам бабскіх гісторыяў, памятаць, што існаванне чалавека трымаецца на двух слупах: на хлебе і на эрасе, расплодным множанні... А беластоцкі актор Кароляк даў мне практычную параду: не прыглядайся да твараў, не папраўляй сказанага, не будзь занудаю, кажы гладка, хоць неабавязкова разумна... Жанчыны шануюць чыстых і пад гальштукам.

Усплываюць у памяці эпізоды ад тадышніх дзеячаў і рэдактараў. Думаю пры гэтым: як мала беларусы змяніліся. Беларускія структуры перанялі ўжо маладыя, якім я дзед, але яны характарамі такія самыя. Падкія на грошы, па-здрадніцку пляткарскія, па-мужыцку помслівыя, па-савецку тупыя (нягледзячы на свае універсітэцкія дыпломы). Адкуль гэткі constans? На жаль, загадкі тут няма: менталітэт чалавека фармуецца ягоным лёсам, сацыяльным паходжаннем. Усё ў нас тыя самыя дзеці замурзанай вёскі. Пераважна. Лягчэй, чым майму пакаленню, далося ім аднак жыццё, бо сама вёска прападае і сялянскія бацькі ўсяляк выдаткоўваюцца вось на мацаванне гарадскога дабрабыту ў сыноў-паноў і дочак- паняў ды ўнукаў-панятаў. Гэта самагубнае; праўда, тыповае наогул ўсходнееўрапейскай галытве (незразумелае на Захадзе). Візуальна бачнае тое ў выглядзе „віллаў” – напрыклад – на беластоцкай Багноўцы, некалі ўбудованых першымі вяскоўцамі ў вялікагорадзе: тады захаплялі-заварожвалі, цяпер жа выклікаюць спачуванне сярмяжнай шэрасцю на фоне новых апошнім часам, каляровых, па-далярнаму размашыстых, з элементамі нават архітэктуры. Бедны доўга, да чацвертага калена, застаецца бедным, хоць яго адносная беднасць паказваецца роскашу ў параўнанні з хаткаю, хлявом ды стадолаю продкаў.

Пра ўсё нагадваю яшчэ раз, настолькі важным ёсць зразуменне намі саміх нас, сябе.

Напрыканцы таго года „Загонаў” узняўся гевалт, наступ на навучанне беларускай мовы ў школах. Нашы верхаводныя ідыёты, узвычаеныя біцца не больш, чым за грошы і дарэмныя бабы, падпісалі былі якуюсьці паперку, падсунутую ім цванымі начальнікамі з міністэрства асветы. Паводле тае эпістолы вынікала, што палякі, як заўсёды, святыя, а гэта самі беларусы не вельмі хочуць, каб іх дзеці ведалі культурную беларускую мову. Тлумачачы: роднае слова перашкаджае ў інтэлектуальным развіцці... Давай польскае, польскае! Cóż mieliśmy robić, poszliśmy głupim chamom na rękę...

Гэтая вайна супроць беларускага слова хутка праявілася ў паляванні на „беларускіх нацыяналістаў”. Не буду пералічваць тых паляўнічых: адны з іх паспелі памерці, іншыя – здаўшы дзяцей у палякі – парабіліся на эмерытурах фанатычнымі барацьбітамі за беларушчыну, праваслаўе. Бог з імі, кожны жыве са сваім сумленнем. А вынікі тае вайны аказаліся настолькі ўдалымі, што аж фатальнымі для будучыні нашай тут нацыі. Беларускіх патрыётаў ніколі не было шмат; за сталінскім часам – для параўнання кажучы, – усе яны змясціліся б у грузавіковай душагубцы НКВД.

Напісаў мініяцюру-жальбу, у снежні 1969 г. „Ідуць тыя, янычары імперыі АБЫ-ЖЫЦЬ, з шаблямі крывымі, як сумленне, з мушкетамі, у якіх кулі бяздумнасці...”

* * *

Цванікаў, на жаль, больш, чым сумленных людзей. Нехта з хітра прыжмуранымі вочкамі спрабоўвае акампраметаваць мяне. Чыніць гэта, аднак, няўмела па дзвюх прычынах: слаба аналізуе зацікавіўшую яго сітуацыю – гэта па-першае, а па-другое, залазіць яму ў сраку гультай і таму францік дрэнна валодае нацыянальнай беларускай мовай. Адчапіцца ад яго мне лёгка. Кажу: – Сынок, перш навучыся ты гаварыць і пісаць па-беларуску, тады і падыскутуем.

Так сказаць магу я толькі цяпер, а не трыццаць гадоў назад.

Набліжаўся вось 1970-ы, як благі пачатак ліквідоўвання беларускай культуры ў Польшчы. Хутка паменшала лічба вучняў на ўроках роднай мовы, нешта аж на семдзесят працэнтаў. Змянілася роля Беларускага грамадска-культурнага таварыства, якое, замест развіваць беларушчыну, пераўтварылася ў арганізацыю ліквідатарскую. Неўзабаве абавязвала тэза шэфа польскіх камуністаў Эдварда Герка o jedności moralno-politycznej narodu. У беластоцкай партыйнай правінцыі перакладалася тое наступным чынам: усё польскае лічыцца сацыялістычным, а няпольскае (чытай: беларускае) рэакцыйным. Сугучнае было палітычнай „філасофіі” безмозгіх саветчыкаў: коммунизм – это советская власть плюс русский язык по всей великой стране. Значыць: беларуская мова... антыкамуністычная. Хто ж у Мінску хацеў хадзіць у антыкамуністах!? Хіба што адзін Мікола Прашковіч, якога неўзабаве і заелі. Ён, ідэаліст, напісаў быў у „Ніву” адкрыты ліст на маё імя, тут узялі і апублікавалі яго – палеміку са мною, не памятаю ўжо аб чым – і хлопец апынуўся на жыццёвай звалцы. Не далі жыць-зарабіць яму, памёр ад алкагалізму. Сёння маім мінскім апанентам не пагражае гэткі трагічны зыход. Ну што: мякчэе гісторыя?

Неяк увесну сямідзесятага запыніў мяне ў рэдакцыйных калідорах журналіст ужо беластоцкай партыйнай газеты, Аляксандр Амільяновіч, чалавек адыёзны, якога пабойваліся сарамліва ягоныя шэфы, хоць і дэбютаваў ён у бязвіннай „Ніве” (аб чым у мемуарах Георгія Валкавыцкага). Зусім нечакана Амільяновіч odezwał się do mnie, mniej więcej, w te słowa: ty pieprzony nacjonalisto Białoruski, ja ci tak dopierdolę, że mnie popamiętasz; coś ty na mnie naklepał Karpiukowi!... Найгоршае тое, што гэты тып агульна меў рацыю: я фактычна ў пісьме гродзенскаму пісьменніку Аляксею Карпюку нагадаў, каб не абцалоўваўся ён з гэтым польскім яму пісьменнікам на п’яных мітынгах дружбы; палітычны гомасексуалізм кепска скончыцца. Нічога, што Амільяновіч паратаваў яго, Карпюка, якога бандыцкае ў тую пару КГБ у Гродне надумалася абвінавачваць у гітлераўскім агентурызме на той падставе, што падазрона ўдала ўцёк ён з канцэнтрацыйнага лагера ў Штутгофе, а перад тым квітаваў немцам некаторыя сумы марак... Такі папрок пах Сібірам, забойнымі шахтамі на Калыме. Амільяновіч выратаваў гэтага камандзіра партызанаў з-пад Гарадка, з’ездзіўшы ў музей пакуты ў тым жа Штутове ды высветліўшы, што вязні за сваю працу паднявольную атрымлівалі ад гітлераўцаў трохі марак, відаць, на папяросы... Не адзін Карпюк, а тысячы. Аб чым КГБ, таксама, па-хітрэцку ведала.

Разумею ўдзячнасць Карпюка Амільяновічу. Не разумею аднаго: чаму ён паказаў канфідэнцыйны мой ліст таму ж Амільяновічу?! Пытаючы пры гэтым у яго, ці праўда, што быў ён афіцэрам Бяспекі, дэградаваным яшчэ пры Сталіне за злоўжыванне ўладаю. Некалькі гадоў турмы недзе на Паморы не прамарнаваў, закончыўшы завочную сярэднюю адукацыю. Як вядомая там, пад Кашалінам, д’ябальская постаць ён пашукаў сабе стабілізацыі ў другім канцы Польшчы, у Беластоку. „Ніва” прыняла яго з адкрытымі рукамі, у толк не ведаючы каго. Важна, што меў жылку журналіста, аказаўся непраўдападобна працавітым у параўнанні з гультаяватымі „нашымі хлопцамі”. Пісаў, ясная справа, па-польску, а я (крыху іншыя) перакладаў на беларускую. І так ён жыў, і мы з ім. Карэспандэнты „Нівы” лёгкадумна шчыравалі перад ім як перад беларусам і шэфу рэдакцыі давялося ўрэшце „сплавіць” Амільяновіча да беластоцкіх палякаў. Але вынес ён з „Нівы”, аднак, вядомую ў псіхалагічнай навуцы заядласць (не прызнаецца да „Нівы”).

Аляксандр Амільяновіч меў адчувальны акторскі талент у камедыйным плане. Не аціхаў з анекдотамі, апавядаў па-майстэрску. Нават з панурымі, здавалася б, майсамі, як уступленне яго ў савецкую армію напрыканцы вайны разам з маляўнічымі вопісамі лоўлі маладых немак на голыя ночы гвалтаў. – Komm, panienka, schlafen, dam tiebie czasy... Хваліўся: – Nie pamiętam, żeby która cipka ocalała... – а мы, як добрыя дурні, развесіўшы вушы слухалі. О, трыццаць-сорак гадоў назад. Лічы: паўвеку. Пэўна, па-кавалерску ціха зайздросцячы Ольку takiej łatwości i obfitości rozkoszy.

Пра злашчасны burdel, у які пераўтварылі Нямеччыну наступаючыя арміі, я запытаў у Карпюка; ён пацвердзіў. Як і пра неспаленыя гарады, якія пакінулі ў паніцы немцы, а потым палілі іх дзень і ноч победители. У Салжаніцына, баявога афіцэра, ёсць літаратурная панарама восточнопрусских ночей. Прыйшла арда!

Веды на гэты конт былі няпоўныя. Напрыклад, пра belwedery, сексуальнае вынаходніцтва пазнейшых асаднікаў з бядотнай Келеччыны; яны з дапамогаю міліцыі зганялі нанач у пусты будынак прыгажэйшых немак-мазурак w wiadomym celu. Але, адкуль і чаму называлася тое: Belweder!? Шведскі Чырвоны Крыж у адным Гданьску ўжо летам 1945 г. зрабіў 25 тыс. абортаў...

У такім клімаце Аляксандр Амільяновіч склаў даўжэрны данос на мяне, накіраваны ў Ваяводскі Камітэт партыі. Аб чым уведаў я, наколькі памятаю, у дзень сваіх нарадзінаў 4 верасня 1970 г. У час допыту ў кабінеце Мікалая Кірылюка, кіраўніка Ваяводскай Камісіі Партыйнага Кантролю. На двары стаяла гарачыня, слабелі мазгі, і мне падалося спачатку, што towarzysz Kiryluk żartuje, такім перверсійным чынам хочучы павіншаваць мяне з пачатым трыццаць пятым годам жыццця (у модзе былі п’янкі імянінныя, нарадзінныя, або з выпадку дзяржаўна-рэвалюцыйных святаў). Данос пабудаваў Olek на тым пісьме Карпюку, але не толькі; назмятаў у тэкст усякую ўсячыну, якой наслухаўся ён ад мяне ў гады работы ў „Ніве”. Датычна Беларусі і Польшчы, вядома. Мноства напунктаваў таго, але ў памяці засталіся дзіка-смешныя. На першы план Амільяновіч высунуў мае ганебныя адносіны да Савецкай Арміі, што выявілася ў нібы маіх аповедах пра... салдацкія гвалты! Затым учыніў мяне апалагетам эсэсаўцаў, ад чаго я зарагатаў а таварыш Мікалай зрабіў мне заўвагу, што няма дыму без агню. Затым прадставіў мяне Амільяновіч як беларускага імперыяліста, намеранага адарваць ад Польшчы паў-Мазоўша, да Малкіні, а ад Расеі, ну, Смаленшчыну (было гэта рэха дыскусіяў у рэдакцыі на этнаграфічныя тэмы). Далей западозрыў, што хачу стварыць беларускі „жонд”, сам стаўшы прэзідэнтам, і адразу выдаць загад: палякаў вон у Польшчу, а камуністаў – на галіну! Непатрыятычна вяду сябе ў пасцелі з жанчынаю, карыстаючыся выключна беларускаю моваю, што сведчыць пра заалагічную маю нянавісць да палякаў і рускіх.

У такім стылі мая гутарка з Кірылюком працягнулася можа да поўдня; прысутнічаў маўклівы сведка. Я пераставаў рагатаць, адчуваючы сябе, быццам у чорным сне. Сушыла ў горле і мы пілі мінералку. Кірылюк лаяльна пытаў: – To jak mam zapisać odpowiedź na to pytanie? Dyktujcie, towarzyszu. І я дыктаваў, асобна падпісваючы кожную старонку пратакола. Пакуль не цяміў, што ўся гэтая працэдура без значэння. Wyrok już zapadі gdzie indziej. Зусім камічны быў фінал: Кірылюк энергічна запярэчыў, што за гэта выкінуць мяне з работы ў „Ніве”, жартоўна дадаў, што ў будучым не змагу стацца толькі міністрам. Назаўтра пасля тае гутаркі – і выкінулі, і міністэрства не паабяцалі...

Я дапусціў памылку: набыў імпэту бегаць усюды са скаргамі, ні трохі не кемячы, што ніткі грамадскага жыцця зыходзяцца ў адным месцы, у партыйным камітэце. Чамусьці ніхто з маіх слухачоў пра гэта не сказаў мне, нават Алесь Барскі, які выказаўся няясна: паганая твая справа, Сакраце. Апеляцыя ў Цэнтральны Камітэт партыі заняла восень. Бадай у студзені, у нашу Каляду выклікалі ў Варшаву (ашаламіла тое, што з партыйнай касы выплацілі грошы за дарогу, не просячы майго подпісу). З Цэнтральнай Камісіі запамятаўся towarzysz Nowak: іранічна пацікавіўся, чаму я дуру ім галаву, замест сядзець ціха ды чырванець ад сораму за крыўду, учыненую мною партыі.

Так выглядала развітанне, а раней, у верасні, я атрымаў нагоду паездзіць дзень рэдакцыйнай машынаю з шафёрам, узяўшы жонку і сыноў. Пабылі ў Гайнаўцы, у Бельску... Гэта было развітанне з „Нівай”, з работаю ў ёй. Восень сыпала жоўтым лісцем. Я не думаў, што маё выгнанне працягнецца ажно трыццаць гадоў. Усенька, чым пасля займаўся, адбывалася ў нязгасным маім спадзяванні на магчымае вяртанне ў „Ніву”. Моцна пастарэў, страціў маладую энергію.

Селі не на аднаго мяне. На Валодзьку Паўлючука таксама (чмыхануў ад іх у Кракаў). На Збышка Насядку. Ён, Збышак, замілавана гаворачы па-беларуску, збянтэжыў камітэцкіх праследнікаў выкрыкам: – Jaki ze mnie Białoruski nacjonalista? Przecież jestem rodowitym Kurpiem! – Тыя абалванелі: – To po jaką cholerę kręcicie się koło tej „Niwy”?!

Пабіты і апляваны пастанавіў я не марнаваць час, надалей цягнуць лямку з завочнымі студыямі ва універсітэце ў Варшаве (на паланістыцы, на якой без жартаў добры ўзровень). Часта бываючы ў сталіцы (білеты каштавалі танна) я прабіўся на літаратурныя салоны, яны і паратавалі. Адна за адною пачалі выходзіць мае кніжкі і тады я дапусціў чарговую капітальную памылку: дасылаў аўтарскія экземпляры ў „Ніву”, у БГКТ, і – о наіўнота! – таму Камітэту. З інтэнцыяй: глядзіце, во, каго вы пазбыліся! Дзяцінасць. Гэтымі кніжкамі начоўп я сабе больш варожасці, чымсьці чым-колечы іншым. І так засталося па сённяшні дзень, паміма таго, што мае антаганісты збольшага ўжо павыміралі, ад старасці або з п’янства ці бабніцкай буйнасці. Але занялі іх новыя, моладзевыя, аднак ідэнтычныя, хоць іначай прызнаюцца да таго мізантропства. Ды мне лепей відаць з далечы пражытых эпохаў.