Не жаль пражытага

Яновіч Сакрат

---

1936–1950

Мне, папраўдзе, усё роўна ад таго, што я нарадзіўся. Шкада маткі, запакутавала яна са мною, калі я быў маленькі. Хварэў, паміраў, да трох гадкоў не хадзіў.

Найпершы мой вобраз свету – гэта савецкі танк з рассмяяным танкістам, якому кідалі кветкі бабы і маці, і Вольга Чабаніха з агарода ля вуліцы. Стаяла сонечная пагода, даспявалі местачковыя садкі; чырванашчокія яблыкі, цяжкія грушы, смуглявае сліўе. Іконная радасць – ад неба, ад людзей. Не відаць у тым імгненні мужчын, яны яшчэ на вайне. На нямецка-польскай.

Бацька таксама. І хоць здарылася тое з ім няцэлы месяц назад, анічога не запамятаў я. Казалі: не пускаў яго, ушчаперыўся за шыю, і яму давялося падмануць мяне цукеркамі ў краме жыда. Гэта напрыканцы жніўня трыццаць дзевятага, на рынку ў Крынках, адкуль мабілізаваных вывозілі ў Гродна. У заціханне бабінага лета.

Насталі саветы. Прабылі нешта два сезоны, але запамяталіся яны мне ўсяго шчаслівасцю ад купленае цацкі-самаходзіка, якую засланяў я далонькаю ў снежнае адлігоцце. І страхам ад „васточніка” Шатэрніка, настаўніка, які хадзіў да кватараваўшай у нас Ані, гэтак жа прысланай сюды вучыць не па-польску дзецярню. Успамін пра яе цёплы; бараніла мяне ад яго настойлівасці дзяўбсці ў маю галаву алфавіт.

Так запачаткаваўся мой беларускі лёс – жыццё пад штораз іншай уладаю. І немцы з’явіліся ў нас у такое ж пагоддзе, але пераджніўнае. Папярэдне чамусьці збамбіўшы жыдоўскае места крынкаўскае; наша Сакольская вуліца начавала тады на выгане, углядаючыся ў даволі аддаленыя пажары (гарэлі і падалі кроквы на мурах Каўказскай). Маці набралася бабскага жаху і, прычакаўшы дня, кінулася ўцякаць – узяўшы мяне – да сваіх братоў

у падлеснай Барсуковіне. Пакінуўшы цешчу, а маю бабулю, каб даглядала хаты ды хлява. Я канчаў пяты гадок і не вельмі паспяваў за матчыным крокам на гасцінцы. Зараз у Айнавых горах, як называлі ў нас пагоркі за старадрэўем двара, закруціўся па-над жытамі нямецкі самалёт. Мы пабеглі ў палынавыя межы. Ён, нізка кіруючыся на нас, страляў і маці накрывала мяне сабою, енчачы! Я не цяміў у існаванні смерці, але заходзіўся ад крыку, бо ўжо ведаў боль. Абоім было неўздагад, што лятуны палявалі на савецкія танкеткі, якія паўзлі праз мястэчка, адступаючы Індурскім шляхам на Гародню. Зразумеў я гэта значна пазней, можа і нядаўна. А мой вопіс здарэння цалкам цяперашні, камплектны. У самой жа памяці захаваўся ад таго кіслы пах поту ад тулячай мяне мацеркі, спякотнае сонца над польскімі могілкамі, нявысахлая ўпоранак раса ў зельішчы, і налятаючы ад хутара Рахавік выючы цмок з хісткімі крыламі з крыжамі.

Іншай тэхнікі я ў дзяцінстве не бачыў. Таму, чуючы гутарку пра яе, заўсёды машынальна ўяўляю таго танкіста, той самалёт, пажар Крынак, і трэба хвілі, каб падумаць урэшце пра тэлевізар і камп’ютар. Вучоны псіхолаг гэта зразумее. Іроніі маладых чытачоў на мой конт нудныя.

Нямецкай акупацыі баяліся дарослыя. Мы, дзеці, не надта. Было займальна глядзець на заюшанага дзядзьку Сямёнава з канца Сакольскай, які зарабіў ад жандара палкаю па лысай булаве. Той, здавалася, недатыкальны Сямёнаў з прафесарскім абліччам. У малых задаволенасць жорсткая!

Надзвычай нам, падшыванцам, прыйшлося даспадобы кампеліска, як называлі на польскі лад шырозны басэйн на рэчачцы Крынка, у доле ад азярышча вадзянога млына, што трываў руінаю ля моста на Касьцельнай. Немцам з гарнізона зажадалася купацца ў гарачае лета сорак другога бадай, а для гэтага не падыходзілі замуленыя сажалкі на маянтковай балаціне. Зганяючы жыдоў

у крынкаўскае гета, яны дадумаліся пакарыстацца дарэмнымі працоўнымі іх рукамі: стаіць мне ў вачах натоўпісты кагал барадатых мужчын у лахманах, ненатуральна шпарка капаючых рыдлёўкамі і бегма вывозячых у тачках зямлю на збочыны, як бы ў рытм гарластых воклічаў нямчугоў з карабінамі за плячыма і з бізунамі. Стаўшы ў пасляваенне вучнем я і слухаючы на ўроках гісторыі аповеду настаўніка пра нявольніцкі Егіпет, безліч разоў згадваў старэнькага жыдка ўпаўшага ад непасільнай яму работы ды лупцуючага яго па гарбе бамбізу ў зялёным мундзіры, хромавых ботах. Смургелі перанялі ад акупантаў праклён „фар-флюхтар-дэнэр-вэтар!” Ну і „гальт!”

Кампеліска не здолелі зніштожыць плебейскія дэвастацыі

ў вяртанне саветаў у сорак чацвертым, і сёння – адноўленае казённым коштам мясцовымі няўмекамі – чыпіць сяк-так, бы памятка колішняй тут Палесціны. Але тады, у тую дазволенасць плаваць у ім толькі немцам і нямкіням, затым паліцаям і ўкраінцам, што кватаравалі побач жандармерыі, – на плыткім месцы нырала з аглядкаю адважнейшая смяцюга-дзецярня, зважаючы асабліва на мазураватага Шатэнбэрга (біў моўчкі, бы ваўчак наскокваючы на чалавека).

Сенсацыю перажылі местачкоўцы ад упадку падбітага недзе на фронце нямецкага бамбавоза, які мала не ўваліўся ў дрыгвяністае азерца Бяздонніца, што ў пяці кіламетрах адсюль, побач Астроўка. Прывезлі яго на наш рынак, разам з лётчыкамі (яны, відаць, выратаваліся на парашутах). У каменнай неакласічнай сінагозе абсталяваліся механічныя майстэрні, у якіх рэзалі швайсапаратамі ўсякую разбітую тэхніку, вывозячы яе кавалкамі ў павятовую Саколку, на чыгуначную станцыю там, адкуль адпраўлялі ў гуты. Мноства валялася ўсюды ламарэнддзя, у палях і на пажарышчах фабрычнага зарэчча. Немцы падкія на жалеза. Без яго вайна немагчымая.

З вывазу жыдоў у прыгродзенскую Кілбасіну анічога не ўцалела ва ўспаміне, акрамя абозу мужыцкіх фурманак, якія абселі былі тыя няшчасныя людзі, і міг з пэйсаватым дзядком у незабытым кадры, што – з мяшэчкам за плячыма – даганяў сваіх, дастаючы ўкаплех аб буславатага паліцая.

Гадаваўся я паўсіратою, ведаючы, аднак, што і ў мяне ёсць бацька; ён у нямецкай няволі. Час-часом прыносіў бедны Клімовіч з пошты пісьмы ад яго, за што клалі мы яму ў торбу пару яек або кавалец саланіны (не было службовага пісьманосца). Пісаў да нас на нямецкай мове, каб цэнзура прапусціла, і матка брала яшчэ яек – даўняму пісару Харужаму, што даваў рады гергетаць. Харужы вусна перакладаў ёй каракулі ды ад яе імя зграбна адпісваў

у тым жа стылі, „Майнэ лібэ Костя...” Адны фразэсы, але з важным значэннем: жывем, не прападаем. Калі палонныя беларусы ўжо маглі жыць і працаваць на свабодзе, нічым не пазначаныя на плячах і грудзях, бацька – а па матчынай паўінтэлігенцкай фанабэрыі „папа” – стаў на работу, будучы шаўцом, у нейкай абутковай фабрыцы ў Дрэздэне. Зарабляў, кватараваў у мясцовай сям’і;

у нашай хаце паявіліся маркі, зрэдчас і пачкі (мне прыслаў альбом з фоткамі Крыгсмарыны, якія цудоўна глядзеліся праз далучаныя да выдання павелічальныя акуляры).

Існаваў татка трохі як у байцы, віртуальна. На групавых фатаграфіях я не апазнаваў яго, за што іншы раз аплявушыла мяне, наогул неўрозная радзіцелька (уцякаў пад ахову бабулі Палосі). Увесну сорак трэцяга ён, атрымаўшы „урляўп”, замест зведаць з бясплатным білетам прыгажосці багатай Саксоніі, паімчаў на пасажырскім цягніку – праз Брэсляў, Позэн, Аленштайн, Просткэн – у Беласток. Да жонкі з сынам. Дамоў. У Простках ссадзілі яго грэншуцы, перад якімі апраўдаўся няведаннем і, адначасна, здзіўленнем, што ўсё ўтрымліваецца пад кантролем даваенная польская мяжа... Уночы забіўся ў вайсковы эшалон, што валокся на Курскую дугу: салдаты запраталі яго ад свайго афіцэра. Немцы пасля Сталінграда былі ўсё ж не тыя. Гітлер капут!

Апынуўшыся ў Беластоку, асцерагаючыся поначных патрулёў і партызанаў у лясах дабраўся з чамаданам пешкі да швагра Базылюка ў Навасёлках, па той бок супраслеўскай пушчы. Акрыяўшы ў яго, запраглі яны назаўтра каня і падаліся ў Барсуковіну, адкуль мая маці, Аляксандра Грыка. Да яе братоў, Косці і Валодзькі.

Сустрэўся я з бацькам выпадкам: гуляў з хлопцамі на выгане, калі ўгледзеў клёкатную фурманку таго ж дзядзькі Косці, які па-святочнаму сядзеў на капе з незнаёмым мне чалавекам у гарадскім адзенні, з чыста паголеным тварам. Даведаўшыся, што гэта „папа”, я ўцёк у хату і залез пад ложак, настолькі выдаўся ён мне чужы, непадобны на суседніх мужчын, зарослых і ў трантах, з кляцьбою ад рання да вечара. Патыхаючых гноем.

Мая дзікасць абразіла бацьку, схільнага да крыўдлівасці. Але, не было калі яму засмучацца: ягоным вяртаннем пацікавілася жандармерыя і ейныя падлыжнікі. Стаў мус хавацца; зручна на вышках хлява, у стадолах. Начамі з’яўляўся ў кухні паесці і, аднойчы ў такі момант я папрасіў яго, каб нарысаваў мне птушачку. Так, урэшце-рэшт, прызнаў бацькам бацьку.

Хільфпаліцай Чарнецкі з сабакам несумненна атрымліваў дакладныя звесткі, але, як свой сярод сваіх, рабіў усёмагчымае, каб не дапусціць да арышту земляка, патроху абдурваючы даверлівага з ім якогась Ганса. Не магло тое, аднак жа, доўга цягнуцца. Матчын лямант і бабулін стогн неўзабаве апавясцілі канец гэтай гульні ў схованкі. Праз колькі дзён пасля вялі бацьку ў кайданах, з набранымі купаю арыштантамі, на этап у Саколку. Пад карабінамі напагатове, каля трыццаці кіламетраў пыльнай шашою. Яшчэ на Сакольскай, насупраць Кузьмоў, бабуся бязбоязна прабілася да яго, з вузялком хлеба і сала, і з белым ручніком (я з маці вішчалі ў брамцы). Каб так годам раней – застрэлілі б старую.

Свае людзі ўмелі толькі палохацца і плакаць. У саколкаўскім астрозе вёрткі паляк-перакладчык падказаў Яновічу зарэкамендавацца на допыце шавецкім майстрам, бо якраз арганізоўвалі тут тылавыя рамонтныя варштаты адступаючай ад Смаленска арміі. Узялі, ахвотна! Не будзь таго паляка, павезлі б назад ды не ў Дрэздэн да спагаднага фабрыканта, а ў канцэнтрацыйны лагер за парушэнне законаў Трэцяга Рэйха.

Гету ліквідавалі ў Крынках – відавочна – цёплай восенню сорак трэцяга. Мяркую гэта па тым, што і бацька паспеў круціць гешэфты са знаёмымі жыдамі, у цёмныя ночы перакідаючы ім цераз высозную агароджу з калючым дротам паверх торбы з прадуктамі, узамен за назапашаныя імі хромы, юхты, падэшвы. Аднаго разу мала не наклаў ён галавою; прайшоўшы вайну, умеў ухіляцца ад куляў (драпануў зігзагамі). Меў свабодныя ад Саколкі дні на свае заробкі дома – акурат саксонскія шэфы яму шанавалі яго за веданне роднага ім дыялекту і пагаджаліся на выконванне тыднёвае нормы ўжо ў сераду дапазна. У чацвер раніцай прыязджаў роварам дахаты і, паснедаўшы, браўся за капылы; ад заказаў не было адбою. Гаспадары прыбагацелі за немцамі, якія лагічна не душылі іх падаткамі. Не бывае, аднак, такога дабра, якое не канчаецца злом: аблегчаныя хамуты заеліся гнаць самагонку, піць, як тыя індзейцы „вогненную ваду”. Адкупляліся ў благой патрэбе сівухою ад насланых Гітлерам германізаваных славянаў мазурскай або шлёнскай пароды; хлябталі гэту атруту пасля і ўстрэсаваныя блізкай капітуляцыяй баварцы ці бо швабы з вінаградных дорфаў над Рэйнам. Дэмаралізаваны акупант дэмаралізуе акупаваных. Не іначай.

Каталіцкі і шляхтаваты падсолтыс Шынкевіч яшчэ ўзіму разносіў па хатах беларускія афішкі з візэрункам аблітага крывёю Сталіна, шырокаю лапатаю шуфлюючага ў полымя бітвы сваю салдатню; прадаваў календары беластоцкага Беларускага Камітэту. Намаўляў аддаваць кажухі Вермахту, калі гібеў той у снягах пад Сталінградам. Вадзілі тым часам на расстрэл за ўзвышшам Прафітка партызанскіх памагатых з засвіслацкай Семяноўкі, разам з АКоўскімі падпольнікамі, заўданымі прасцякамі ў Шудзялаве за кальпартаж „Інфармацыйнага Бюлетэню”. Мужык адмахваецца ад ідэйнай нелегальшчыны. Ішоў часам у АК, але напэўна не для Белай Польшчы. Так, – каб нажыцца. У тым сутнасць народнай барацьбы, у рабунках. І таму ў даўніх арміях не мог узвысіцца ў афіцэры просталюдзін: ён непазбежна пераўтварыў бы атрад у банду. Атаманіў бы! Казачыў бы.

Шамрухевічы хваліліся нямалым садам і я настойліва сябраваў з іхным Жоржыкам, бо ў нашай цеснаце між хаткаю і хляўчуком з кароваю, авечкамі і свінчатамі, нават крапіве не было дзе вырасці. Ад яго, Жоржыка гэта, я пачуў пра намер уладаў утварыць нямецкую школу (мы афіцыйна знаходзіліся не столькі пад акупацыяй, колькі ў Нова-Прускай Правінцыі менавіта). Дзяцей ціха ўжо падвучвалі былі збяднелыя польскія настаўніцы з Гродзенскай вуліцы, прэстыжнай тым, што жыла на ёй тутэйшая інтэлігенцыя. Прошапані не вельмі намагаліся, аднак, прасвячаць хамскія чэрапы, больш косячыся на плату з крупоў, саланіны, мукі, гароху. Праз некаторы час дайшоў почут, што ёсць лепшыя, бо свае, вучыцелі (як казалі ў нас). У хаце Монькі на той жа Гродзенскай. Абавязвала патаемнасць, натуральна, дзякуючы якой не было нудна карпець над недакуранымі курцамі падручнікамі з падранымі партрэтамі Леніна-Сталіна. Самі ж новыя настаўнікі – два трасянкамоўныя маладзёны, – зусім без панскасці прызвычайвалі грамадку засранцаў выводзіць „буквы” на абрыўках „цетрадзяў” і калекаць забаўныя казкі Крылова. Бралі за навуку, як і тамтыя палячкі, але з той непадобнай розніцай, што такім чынам падкормлівалі яны сваіх „таварышчаў” у гушчавінах Перацёсаў (з майго падслухоўвання). Зніклі, як змытыя, адразу пасля таго, як бахнулі міны пад крынкаўскай электрастанцыяй. Ад гэтай электроўні застаўся ў мяне рубец над левым вокам: вечарамі кралі мы вугаль, марудна везены для яе ў шарваркі... Кузьмоў Віцька, першым ухапіўшы чорную глыбу, тады так пачаставаў мяне незнарокам. Электрычная лямпачка, калі хто яе меў, запальвалася перад змрокам і гарэла да дзесятай.

Немцы не паспелі адчыніць сваю школу, а празмерна асцярожныя бацькі Жоржыка нікуды не пасылалі хлопца; яго адукацыяй займаўся крыху пісьменны дзядзька Скроўба, радовіч ягонай маўклівай мацеркі. На іх хутарскую Кальварыю ніхто не заходзіў, ні кабеты з калаўроткамі на вячоркі. Ані буянілі там у Валосю напрыканцы масленіцы.

З надыходам навальнай бяды маці нязменна ўцякала са мною ў сваю Барсуковіну (яна так і не прынялася на крынкаўскай глебе, па сёння). Другі прыход саветаў я прасядзеў з Грыкамі ў ялінавых шалашах у дрымучай Чортавай Хаце, што за Сасновікам. Раз ціўкнула блудная куля, у кару сасны над намі. Яшчэ начаўплі панікі кавалерысты на ладна чышчаных конях, з дзіўнай ненямецкай моваю. Да Валодзькі наведваліся ў звечарэласць камісары з аўтаматамі на плячы; дзядзька любіў гультаіць у палітыку. Нехта залазіў на паднебнае дрэва глядзець, ці не паляць Крынак. Крычаў зверху, што не.

Другая сусветная вайна не паказалася мне чымсьці жудасным або і векапомным, бо ў яе клімаце я і вылупіўся на свет божы. Не адчуваў трагічнасці і першых пасляваенных зім і вёснаў, у якія гэтаксама білі-забівалі прыхадні аднекуль, праўда, не немцы. Здаралася, нашы нашых. Страх да немцаў змяніўся страхам да палякаў. Усё страх і страх.

* * *

Крынкі моцна пагарэўшымі былі, аднак, калі пасля фронту я з маці вярнуўся з гушчавіння Чортавай Хаты. Немцы, адступаючы, падпалілі магістрацкія гмахі і будынкі, у якіх самі жылі – камендатуру жандармерыі, украінскую казарму, слесарную майстэрню ў жыдоўскай бажніцы, школу, муры з кватэрамі, карчму, рэшту фабрык і гарбарняў, двор... Браліся паліць гаспадарскія хаты, хлявы і стадолы, пазначаныя надпісам GEOPE. Каб нарабіць шкоды надыходзячым саветам.

Я чуў, як мой бацька паратаваў быў Сакольскую вуліцу ў тое вогненнае адступленне. Маладыя немчыкі на матацыкле, учыніўшы свой „фойер” у мястэчку вакол апусцелага рынку, прыехалі спачатку да Шамрухевічаў, што на Кальварыі. Упалоханыя людзі паклікалі бацьку, каб выгергетаў у падпальшчыкаў літасць. Вермахтаўцы, здзіўленыя гладкім „дойч-шпрэхам” у новаяўленага абарыгена, пацікавіліся, адкуль у яго такая культурнасць. – Бо я надта люблю нямецкую мову і нацыю, – пачулі ў адказ. – Уцякай з намі, ад Іван-гунаў, – параілі. – Нашто, вы ж вернецеся і таму не трэба зніштажаць... – Твая рацыя, але мы выконваем загад афіцэраў, яны асочваюць у біноклі пакінутую тэрыторыю, ці шмат дыму падымаецца ў неба... – Ага, гут, ёсць выйсце: паліце маянтковыя стагі!

Тым часам „ідыёт-ост” мігам наклалі ў матацыклетную лодку з кулямётам наперадзе груду „яйкі-шпэк-шнапс” і задаволеныя нямчурыкі, казырнуўшы „аўфвідэрзэйн”, пыльнулі дарожкаю ў бок таго панскага дабра. Пан даўно драпануў у Варшаву, як і ўсе паны, а ягоныя сотні гектараў раздалі пасля галытве дэмакраты; з Саколкі і Беластока.

Апошнія рабункі мужыкоў перапыніў савецкі камендант горада з байцамі. У полудзень ён фарсіста шпацыраваў, засунуўшы за борт шыняля руку ў скураных рукавічках, пабліскваючы ў сонцы залацістымі пагонамі, да бляску наваксаванымі халявамі ботаў ангельскага фасону. Шаленаваты Сашка-Антыфон, гэты кантужаны ў Галіцыі артылерыст арміі Брусілава, выпучыў перад ім грудзі з медалём і, адрэкамендаваўшыся, службіста гыркнуў: „Жду прыказанняў, ваша благароддзе!” Капітан ці маёр? толькі смутна ўсміхнуўся яму і пайшоў. Казалі: хутка памёр ён ад ранаў.

Гудзела ад чутак, што ў Расеі паадчыняюць цэрквы; раскідаюць калхозы.

Пакуль што з рыкам сядалі ваенныя самалёты на былым аэрадроме пад Рахавікам, зробленым яшчэ першымі саветамі.

У нашай хатцы сталі на кватэру два лётчыкі; больш гаварлівы ўсё ахкаў, што ў Крынках не бракуе хлеба і да хлеба, „... у вас маленькая Амерыка!” Калі перакватаравалі іх кудысьці, маці начаўпла ляманту, што прапаў нямецкі касцюм бацькі, яе сукенкі на свята, вэнджаны кумпяк з каморы і няньчаныя ёю перадваенныя адэкалоны з куфра. Бегчы з гэтым нікуды не пабегла, а мая бабуся суцяшала яе, што ў прыход немцаў перад летам сорак першага абабралі старую з тае каплі пасагу, прыгаворваючы: – Ні пляч, матко, за цвай тыдзень быдзем ф Москаў! А каб іх, каб іх... вошы аблезлі!!

Крынкі не ведалі, дзе будуць жыць: надалей пад саветамі, ці зноў пад палякамі? І тыя і тыя вартыя адзін аднаго: камісары абяцалі залатыя горы, за якімі наш мужык добра бачыў Сібір, а АКоўцы выганялі кацапаў у бальшавіцкі рай. Варагуючы між сабою, абодва дабрадзеі дзьмулі перад хамамі ў адну дудку. Ад такое музыкі плакаць хацелася.

Апасталаваты Курч, якога ахоўвалі вар’яцкія паперы, даваў навукі ў чацвярговыя таргі, залезшы на фурманку і распусціўшы кудлы: – За царом пілі чай з пірагом! Як прыйшлі палякі, елі хлеб траякі: белы, чорны і ніякі! А калі настаў савет, агледзела срака свет!!! – Дзякуй Сталіну-грузіну, што абуў нас у рызіну!..

Вайна прыціхла недзе ў Польшчы. Бацька днямі і начамі заядла шаўцаваў, не маючы адбою ад заказаў (узяў вучняў у чаляднікі). Маці гэтак жа краўцавала, з абсеўшымі яе руплівымі вучаніцамі з Піражкоў, Паўночнага Вострава, Гаркавічаў. Адной з іх, Тасі, дурыў галаву хлапечы лётчык Саша з Масквы, што кватараваў у суседкі Чабаніхі. Мне вельмі падабаўся ягоны аўтамат.

І аповеды, як лётае бамбіць фрыцаў у Прусах. Любіў ён спяваць, успамінаць тую сваю Маскву і, чамусьці, Адэсу („... Уся Адзеса очань вяліка... шаланды поўныя кіфалі, каштан над горадам цьвіцёт...”). Даваў патрымаць у руках наган. Калі „істрабіцель” пралятаў нізка над камінамі, дзеці на вуліцы ведалі, што гэта Саша так паімчаў латашыць Берлін!

Увосень сорак чацвертага пайшоў я ў школу. У другі клас, бо ўмеў чытаць і пісаць. Па-беларуску. Адчынілі і польскую – вядома – католікам, але мы, праваслаўныя, меліся лепей: усянютка разумелі, што кажа настаўніца. Паважаная наша настаўніца Анна Яроцкая, маладая ўдава перадваеннага польскага афіцэра, уплывала на крынкаўскае мужыцтва непаказным панствам спалучаным з пашанаю ды ўвагаю да кожнага. У яе вуснах родная мова набывала высокага тону і гучання. Польскія прошапані пры ёй выглядалі вульгарнымі хамуткамі: білі вучняў і клялі, бы паліцыянты! Хабары бралі. Праўда, мог Курачык адзін з палякаў раўняцца з Яроцкай, задобры на такую дзікую ваколіцу; без харызмы, на жаль.

Жах як не хацелася вучыцца! За маянтковым паркам несціхана выў аэрадром, а што ні вечар у пагоддзе тады паказвалі саветы ваеннае кіно, на шырозным палатне начэпленым на франтон выпаленай бажніцы на Гарбарнай. Пастухі ў полі рвалі знойдзеныя снарады, кідалі ў агонь на бульбянішчах ленты патронаў. На музыках у суботы набівалі сабе морды кавалеры з Пагулянкі і Новай. Мужы – „Хай той бык здохне, якога пабора карова!” – лупцавалі сваіх бабаў, падкіх на стройных лейтэнантаў. Пагарэльцы валачылі лес, нарываючыся на міны. Згвалтаваныя ўласаўцамі ці ўкраінцамі дзяўчаты прыводзілі байстручкоў, з якімі не мелі куды падзецца (потым ужо павыязджалі яны ў Прусы, у той зброд народу, дзе ніхто пра нікога анічога не ведаў).

Сексуальнае выхаванне не ўяўляла праблемы (жарабцы, быкі, кныры, да якіх вадзілі кабылы, каровы ў быдлаванне, мацёры).

І, адначасова, не займала пытанне, адкуль я ўзяўся. Ні трохі.

Далёка мне было да дзесяці гадкоў, калі паявіўся другі браток (першы, Валодзя, памёр немаўлём). А гэтага заўпарціўся я, каб ахрысцілі... Сашам, дэкларуючы матцы, што буду яго няньчыць. Паверыла абяцанкам, не бачачы прасветнае гадзіны ад навальнае работы. Сніліся сны, што – во! – сядаю ў „істрабіцель”; настругаў я іх з паленаў цэлую эскадрылю. Бывала, затаіўшыся ў жытнёвых прамежках, каб вартавыя не прыкмецілі, цікаваў за ўзлётамі і пасадкамі бамбавозаў, бы воўк у кустах ля калёснага гасцінца.

У запоўнач падымалі вэрхал ў разаспанай хаце заначаваўшыя кліенты з далечы. Уедлівы, як муляк, дзядзька з Казловага Луга заенчыў: – Пані-панечка, пасуда валіцца!!! – і ламянуў з лавы на – храпучага на падлозе ля варштата – вучня з Паўночнага Вострава, Валодзіка Грыбка. Адбылася незабыўная паніка: за вокнамі, недзе аж за Крынкамі, стралялі – афіцэры дзеля вівату ў марозны Новы год.

Страшна пілі тады самагонку. Рэдка хто не гнаў яе; нават некаторыя ўдовы. Літроўкі замянялі грошы. Бацька і маці бралі за работу тое, чаго ім не хапала, маючы ўсяго тры гектары зямлі:

у александроўскім палетку, за аношкавіцкім лугам, і на Пляцах, што за жыдоўскімі могілкамі. Прывозілі ім збожжа і мяса, паўпрадукты, як і прыхаваныя яшчэ за першымі палякамі тавары. Найчасцей перлі калоды на новае гумно, хлеў, затым і на новую хату. Аднаго разу нехта пакінуў у кухні вядро сівухі, з якога чэрпалі хто хацеў. Вечарамі ў шаўцоўні кішэла ад падпіўшых мужчын;

у краўчых сэймікавалі кабеты. Я быў у курсе спраў Крынак, саветаў і свету з Англіяй ды Амерыкай.

* * *

Прыйшла вясна, у якую даканалі Гітлера і яго Нямеччыну, а ў Крынкі вярнулася Польшч. Якраз гуляў я з хлопцамі на выгане, калі шашою ад Саколкі прымашыравалі палякі ў рагатых шапках ды з карабінамі, а байцы наставілі на іх свае аўтаматы і не пускалі.

У веснаход шумела вада ў стромкім рове, пад мостам у канцавіне Сакольскай. На камянёх. Выходзячы ў сцюдзёную цемнату дзеля надворку перад сном, я туліўся да глухога плоту ад Манахаў. На раскудлачанай бярозе ля студні Булавы трывогліва ціўкала на вятрыску разбуджаная птушка. Скуголіў Чаркесаў сабака. Маркітаў баран у Рухаймозга. Сачыўся жаўтлявы бляск з вакна бацькавай шаўцоўні, у якой гудзеў гоман мужчынскіх галасоў; стукат малаткоў.

Начамі хадзіла АК, абабіраючы кацапскіх багатыроў. Гэта былі паспалітыя банды каталіцкай галоты; нас не чапалі, відаць, таму, што тут усё віраваў натоўп кліентаў і начлежнікаў, пляткуючых дапазна суседзяў (карцёжнікі збіраліся ў шаўца Чабана). Язык за зубамі, аднак, трымалі.

Дэмакраты ўмацоўваліся. Пасвячы свіней на поўхавых купах каля маянтковай Трансавы, я чуць-чуваў далятаючы ад крынскага места заядлы спеў прыезджых актывістаў „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród...” Ажно каторайсь перадрані пастралялі арганізатараў чырвонай улады, разбілі пастарунак, ляснулі армейскага афіцэра ў водпуску, а крамнік Звярынскі пры нагодзе адправіў на той свет канкурэнта (другі запоўз у кусты). На дзіва ўцалеў мой дзядзька Кузьма, русіфікаваны беларусец з-за савецкага кардону, які здурэў стаць сакратаром мясцовай партыйнай ячэйкі ППР. Але, спасу пашукаў гэты вандроўнік лёсу відавочна ў падвойнай ігры...

У слыннай філасофіі т. зв. тутэйшых: усім быць добрым. Падобны прынцып вызнаваў і дзядзька Жукоўскі з хутара Клышаўка.

І хоць днявалі ды пілі ў яго – раней немцы, а цяпер акоўцы, усё роўна прапаў за нішто ды пакутна (ён з жонкаю). Гаспадарку па ім узяў рэпатрыянт; хатняе дабро павезлі вазамі тыя тады лясныя госці, увязаўшы, бы каровы, шлюбную пару дабрадзеяў, каб пабіць ва ўрочышчы Браткі за Сасновікам (хваліўся п’яны хамут з Шудзялава: як стрэльнуў Жуку ў патыліцу, дык вока яму з мазгамі... дрыснула на траву!). У сямейнай традыцыі захаваліся некаторыя звесткі наконт таго забойства. – Адзін з лепей знаёмых Жукоўскаму „давудца” па-сяброўску папярэдзіў быў месяцам да гэтага, што будзе бяда: каб з’ехаў ён у Беласток, пакуль шалее польская завіруха. Лёгка сказаць хутаранцу: кінь поле, стадолу, хлеў, і падайся ў блізкі свет. Шкада! Не разумеў, што не выбачаць яму кантактаў таксама з саветамі. Жыць на самотнай Клышаўцы і не карміць усялякіх партызанаў ды іх актуальных варагоў уперамен мог толькі босы бядак, што еў хлеб з мякінаю. Хутары гараць першыя. Не заўсёды таму, што багатыя.

Яшчэ да лета сорак пятага пачаўся завоз ад чубарыкавага войска, што бронтала з Германіі, чакаючы пропуску цераз граніцу Савецкага Саюза; пралягла яна ўрэшце рэшт за стадоламі Юрчыкаў на Гродзенскай. Салдатня цягнула з сабою фургоны нямецкага дабра, назапрагаўшы гаматных бельгійскіх коней, што ў славянскіх хлявісках не змяшчаліся. Аказалася вось – пагранічнікі з таго боку бязлітасна лупяць нават ручныя гадзіннікі. Узняўся затым вэрхал гандлю з „таварышчамі”, так сказаць: бартэрны. Бацька набыў мне здатны дамскі роварчык, даўшы за яго гарэлкі, сала, гарачых боханаў з печы. А ягоны швагер набраўся, бы жаба балота, золата дочкам на вяселле, якое хутка яму... заіржавела. Чабаніха падхапіла шанц за дзве бутэлькі, ад зайшоўшага да яе лейтэнанта, гатовага збыць цёплы плашч суконны, адпароўшы пагоны (праз гадзіну адабралі ёй яго іншыя, прыпалохаўшы наганам). Найхітрэй старгаваў Патэж з Кальварыі, упёршы русакам паўскрынкі літровак з даваеннымі польскімі наклейкамі манаполькі; напоўненыя былі крынічнай вадою і залакаваныя з адбіткам грашовага арла. Столькі выдаткаваўся ён на матацыкл, на якім шчасліва драпануў да сваякоў у няблізкай вёсцы. Смаркаты Ёзік злакоміўся на каняку, бы гара, які неўзабаўку здох яму, прыдушыўшы авечкі за катухом. Спрабавалі гешэфтаў з ваякамі і мясцовыя палятухі, але з віскам пераканаліся, што даўшыся пад палаткаю аднаму мусіла такая нацярпецца ўроскід па чарзе з дзесяццю... Без падбаўкі аплаты або і зусім задарма, калі прошапаніла ды фанабэрыла. Плявалася ўсюды мацюгаватая Голая Фэлька, агіду якой я пакуль што не цяміў (да гвалтаў на дзіцячых вачах усё ж не даходзіла).

Ад тых абозаў я меў палёгку з кормам паршукам. „Конскія яблыкі”, рабыя ад неператраўленага аўса, смакавалі і даволі пераборлівай мацёры.

Беларускія класы ліквідавалі і мус было ісці ў польскія. Неўзабаве захадзілі з вуліцы на вуліцу, з хаты ў хату камісарскія агітатары, каб беларусы выязджалі ў Расею, бо „зьдзесь будзет Польша”. Ціснулі на бацюшку Савіча, з разлікам, што следам за ім здымецца ў нейкі вырай уся парафія... Не на таго яны напалі. Дурылі галаву і нам, але бацька, даўшы рады немцам, тым лаўчэй абалваніў тых ганучнікаў, здольных ано махляваць. Абяцаючых без аніякага толку.

Тлумачыў ім: – Таварышчы, нашто вам гэты вываз, ну, думайце самі!? Забяроце нас да сябе, нада будзя хату там каждаму даць, а ў вас жа ўсё папалена! Нада будзя хлебам карміці, а ў вас жа сваім не стаёт. Нада будзя работу, а ў вас жа нет чым плаціць, страна зьніштожаная. Зачэм вам гэта бяда на галаву, у вас жа сваіх людзей неізьвесна куды дзяваць, хаця Расея вяліка, но пустая, бяда зь бядою ў ёй, а вы яшчо і нас хаціце зваліць на свае змораныя плечы... Мы вам у вас плакаць будземо!

А яны: – Эта ты напрасна так гаварыш, пан: всё вам у нас будзет, дажа свіней сваіх заберош...

Маці на тое: – Ага, забярэш, каб калхозьнікі пакралі!..

Бацька спалохана перапыняў яе: – Не слухайця, таварышчы, дурную бабу! (І да іх) Я вам кажу: нашто вам гэта наша бяда?! Мы вас очань шкадуем, і таму эта наша бяда хай ужэ на палякаў валіцца, тагды вам лучша з вайны адбудавацца.

Саветы: – Вас палякі здзесь душыть будут, как раньша.

Бацька: – Э, таварышч, хто толькі нас не душыў, а мы жывем. Хай душаць палякі, дамо рады. Затое Расеі лягчэй будзя...

У Крынках кішма кішэла загранічнікаў, уцекачоў з тых вёсак, якія спачатку адыйшлі да СССР. З Вялікіх Азяранаў, Парэччаў, Юраўлянаў, Ласінянаў... Кватаравалі яны ў сваякоў, парабкавалі. Рамашэвіч рабіў моцныя калёсы. Як ні кідалі іх вобземлю, ні зрушыліся. З ім супражыў азяранец Кучынскі, і абодва прыбраліся ставіць нам новую хату, цяперашнюю, на жыдоўскіх пажарышчах. Марудна цясалі, абы доўга, бо не мелі куды падзецца. Сваяцкі нам Гарбуз, афіцэр Белай Гвардыі, пісарыў у паўпісьменнага войта Нэваля. Хто ведае, ці не ад такое ганьбы распіваўся... Хама Нэваля ў рэвалюцыю нашпарыў бы ён бізуном!

Павялася мода садзіць садкі. У садаўнічага Ганацкага на Акопах купілі мы пару яблынькаў. Знайшлося ім месца ў закутку вузкага і пераходнага падворка (за намі пабудаваўся быў бацькаў брат Грыша). Я не мог прычакаць, калі дрэўцы прымуцца расці! Падліваў іх ці не штодзень, аж нехта сказаў, што пагніюць ім ад таго карані. Завёў кролікаў-трусоў, якім прыносіў дзяцеліну з прыгумення ды падкрадваў моркву на чужых загонах; падпільнавала мяне цётка з Плянтанскай – дагнаць не дагнала, і шчасце, што не апазнала. Набліжалася тым часам зіма і былі б клопаты з імі, але, аднойчы, усіх выдушыў тхор. Неразважліва, бо я ў роспачы высачыў ягоныя крывавыя слядцы, – вялі ў блізкую крушню. Выбілі тхарыны вывадак да нагі ўпалоханыя за свае куры і качкі гаспадары.

Яновічы не чыталі па-польску. Не лічылі гэта патрэбным. Пісьманосец Клімовіч з Касцельнай хварэў на інтэлігента і настаяў выпісаць „Rolnik Polski”. За газету браўся я, дэкламуючы з яе паведамленні са свету крынкаўцам, прыходзячым „на майсы” ў шаўцоўню, дзе несціхана балбатаў радыёпрыёмнік „Філіпс”, набытак ад савецкіх марадзёраў. Электроўню ўжо, здаецца, сяк-так адбудавалі... Слухалі наогул песні з Масквы, адкуль перадавалі іх як бы бесперапынна; у вядомы момант знаходзіў бацька Лондан з сігнальным у эфіры бубнам: Nadajemy wiadomości dobre czy złe, ale zawsze prawdziwe...

Загранічнікі што ні вечар спадзяваліся абвесткі, што Англія з Амерыкай ужо-ўжо пойдуць вайною на бальшавікоў. Сімпатыкі АК – таксама. А кацапы маўчалі, час ад часу падміргваючы адзін аднаму. Мяне дадаткова здзіўляла тое, што нічога не кажуць у радыё пра палітыкаў, пра якіх поўна ў маёй газеце: ні слова пра Хурхіля, а ўсё пра якогасьці Чэрчыля, і няма дэ-Гаўле, ёсць дэ-Голь, можа брат дэ-Гаўля?.. Наведваліся з заказамі абутку – з матчынай радні ад Гарадка, з аповедамі, як у тым старонні ганяюць прэч банды, хто гранатамі або і вінтоўкамі. Наслухаўшыся, я склаў каліграфічным пісьмом лістоўку з тытульнымі словамі „Не забывайце, беларусы, што ў нас сталіца Мінск...” Сцібрыўшы клею ў чаляднікаў, замацаваў яе ў месячную ясноту на тэлеграфным слупе каля таго ж моста (удзень тае паперы ўжо не было). Стасько Шамрухевіч намякаў мне пасля, каб гэта я так, засранец, апошні раз... Яму было пад васемнаццаць, на сем-восем больш. Тоячыся ад яго, намаляваў я акварэлькамі мапу Беларусі і схаваў яе ў куфар (унікальны сённячы экспанат).

Пакуль увялі абавязковы прадмет рускай мовы, вучылі французскай. Пані Сасноўская з ваўкавыскіх двароў. Яна чамусьці ўпадабала маю маці, начапіўшыся купляць у яе хатнія абеды. Ніколі не здымала рукавічак, гэтак жа ў жніўную спёку. І заўсёды ў капялюху са штучнымі кветкамі. У шырозным плашчы. Уся ў чорным адзенні, удовіным. За клямку бралася двума пальцамі, перш абгарнуўшы яе паперкаю або ватаю. Асцерагалася заразы. Ежу чэрпала апалонікам сама з гаршкоў; гідзілася тлустым мясам, ныдзгала, напаўняючы сваю пасуду. Далікатна дзякавала і выходзіла, дастойна простая. Плаціла мэблікамі палацавага ўжытку, тканінамі заморскага вырабу, шалямі, шыкоўнымі сукнямі, якімі пасля ашаламляльна фарсіла ў царкве мая мацерка. Сасноўская прэзентавала сабою прыклад жыццёвае бяздарнасці, але французіць, відаць, здолела б у самім Парыжы. З ейных урокаў запамяталася слоўца „ляпіпітр”, ад якога сінелі хлопцы і заліваліся чырванню дзяўчаткі, бо нагадвала яно вульгарную назву інтымнай жаноцкасці... Смяшыў і франкафонскі акцэнт, інтанацыя, усё роўна што растапыранага п’янюгі ў лапухоўі.

У жыдоўскай бажніцы ладзілі школьныя акадэміі „з нагоды” і неадлучныя ад іх вучнёўскія канцэрты. Пані Кулакоўская рыхтавала на артыстку сваю лялечку з даволі ардынарным па бацьку тварыкам. Нязменна дэкламавала гэтая песта Krakowiaczek jeden, miał koników siedem, hop sa-sa, hop sa-sa... Яе кракаўскі строік асацыяваўся з папуасамі. Фатаграфаваў асабіста Кулакоўскі, мала, што высокі пад неба... Меў ён выгляд немца на савецкіх фільмах, і пакрыкваў, зрэшты, бы ўнтэр: Cicho, bydło!

Эх, танцы на Пакрову! Пад бажнічнаю амфілядаю рэзаў на гармоні – цыганскай пароды – Лёнік з Новай, за якім млелі паненкі. А ў польку падсвістваў, бы чорт на сухой вярбе... Пыліла забава, што людзей не пазнаць! Тады ўрываўся шалёны Тадзік з Пагулянкі і камандаваў: – Stop muzyka, bić budu! Бабы ўзнімалі вэрхал: – А каб ты аблез, Тадзік! Кавалеры дзыгалі без аглядкі ў расхлябешчаныя вокнішчы. Яны добра ведалі, што прыйшоў ён не адзін; у цёмных сенях маячылі ўзброеныя польскія пагранічнікі Тадзікавага швагра-паручніка; нагамі сукаталі мазурыкі ад нецярплівасці да мардабою. Тым, хто не паспеў вышмыгнуць, неўзабаве даставалася ад іх укаплех карабінавымі прыкладамі. Грэлі па гарбе і задніцы, што аж не змяшчалася назаўтра срака ў нагавіцах. Панны па-рыцарску заставаліся недатыкальнымі.

Пагулянцы верхаводзілі ў крынскіх атракцыях. Памалу, аднак, загасаў бандыцкі фальклор у гэтым колішнім фабрычным квартале. Даўжэй трымаліся патаемкі для аматараў „водкі і поткі”.

Мяне ахапіла цудатворная манія быць інжынерам-аграномам яшчэ да заканчэння пачаткоўкі (хадзіць у сярэднюю, затым у вышэйшую – падалося марнай стратай часу). Зубрыў напамяць цэлыя старонкі агранамічных парадаў у тым „Рольніку...”, а некаторыя практычна рэалізаваў у хляве і агародзе. Куры несліся і ўзіму, але, на жаль, пасыпаліся на мяне двойкі ад настаўнікаў, што закончылася нежартоўнымі дзягамі і вакацыйнай папраўкай з хабарамі педагогам.

Першая спроба выйсці ў жыццё наўпрасты не ўдалася. Абдумваў наступную.

* * *

Ажно не верыцца, што калісьці адзін аднаго забівалі за мяжу! У веснавое ворыва ўздымаўся гевалт у палетках Александроўкі, Аношкавіка або ў бок Разбойніка. За лішнюю баразну. Да заюшанасці лупцаваліся Антыфоны, мажныя мужчыніскі; па-бабску галасілі Сямы. І тыя і тыя браты родныя; між чужымі не так даходзіла да мардабояў. Гэтае правіла відаць і ў агульнаграмадскім жыцці: наймацней ненавідзім блізкіх.

Сённяшнім днём адшукаў я злашчасныя палоскі, на якіх бярэцца расці тым часам самасейны маладняк. Ахапіла мяне задуменне, бы над нечай магілаю... За маёй памяці за тую зямлю пралівалі кроў, а цяпер яна, вось, анікому не патрэбна. Дзеці – плойма Антыфонянак і Антыфончыкаў ці Сямак – пахаваўшы склератычных бацькоў, разбегліся па свеце. Унукі, пэўна, і чуць не чулі пра мужыцкія бітвы дзядоў за дадатковую скібу раллі. Спецыяльна пацікавіўся я іх маладым лёсам – амаль ніхто не ўсядзеўся хаця б у Беластоку; пішы на амерыканскія, нямецкія, бельгійскія адрасы. У Канаду пасылай пісьмы. Міф Амерыкі, які памятаю, – гэта нешта па-шакаладнаму пахкае, блішчастае, адэкалоннае, а ежа абавязкова сальная, патэльня скварак з вярхом, збан смятаны на стале, печаныя індзюкі, салодкае гультайства ды манна з нябёсаў. – Ого, Амэрыка, а брат ты мой! – пагаворваў Смаркаты Ёзік. – У Амэрыцы, а брат ты мой, жыць і не паміраць!

Палова маладых Крынак ужо ў Амерыцы. З тых хатаў, у якіх не мелі хлеба да Вялікадня. Яны адтуль, з таго раю, і не паяўляюцца тут. Нават дзеля хвальбы ўдачаю. Вельмі магчыма, што не прызнаюцца там да родавага паходжання ды крынкаўскай цэркаўкі або касцёліка. Раз нехта сапраўды прыехаў быў летам – брат без новай жонкі ў Чыкага і яго сястра без новага мужа, але з чорнаскурым дзіцянём на руках. Не сентыментальныя гэта адведкі – у галоты айчына тамака, дзе грошы; каб быць патрыётам, трэба перш заможнасці, беспраблемнасці быту. Зляцеліся яны хаваць удаву матку і збываць будынкі. На паніхідзе мардатыя мужыкі вытрэшчваліся на яе негранё. – Адкуль яно ў цябе такое? – дапытваліся, пахаваўшы нябожчыцу. – Well, адкуль?! – абурылася з ангельскім акцэнтам унучка мясцовага задрыпаніка. – З тых варот, што ўсёй народ! – успомніла афарызм зацюканай маці, нараджаўшай штогод па дзіцяці. – Not offend!

Я выбег успамінамі на паўвеку дапераду. Іначай нельга, каб зразумець пераломныя саракавыя.

Я і мае равеснікі паслі кароваў і авечак. Не для заробкаў, а таму, што басота выперлася ў Беласток і на Прусы. На ўсе Крынкі аднаго знайшлі пастуха, Супруна з Новай. Знюхаўшы сваю унікальнасць, ён запатрабаваў варункаў – трэба смакаты ад гаспадыняў і памочнікаў. Клялі Супруна, але згаджаліся. А калі жаніўся, закідалі яго падарункамі, каб шлюбная лойка не павалакла разяву некуды ў фабрычны Шлёнск. Бываць з ім на пашы ў Доўгім Лузе не было сонна – распавядаў пра пасцельныя выпадкі з бабаю ўночы. Я, дзесяцігодак, мала што з таго цяміў, прадчуваючы, аднак, якуюсьці таямніцу кшталту „Мцыраў” Лермантава, кнігавіцу якога час-часом пачытваў на гарышчы, дабраўшыся да матчынага куфра. Сексуальнае ўсведамленне з’явілася ўва мне позна, апынуўшыся ўжо ў рэдакцыі „Нівы”, калі аказалася, што жанчыну варта мець не толькі, каб гатавала і мыла яна бялізну, цыравала шкарпэткі (пра гэта раскажу пасля).

Даволі парадаксальнае ўсё тое, узважыўшы, што ад малога бачыў я жарэбныя кабылы, мацёры, кныроў, сабак на сучках, трусоў у тлумным сексе... У чатырнаццаць прыснілася сваячка ў капусце. Ананізм лічылі тады страшным. Мала таго: хадзілі чуткі, што ад яго сохнуць мазгі і ўсенька канчаецца пакутнай смерцю. Сорам каму сённячы казаць пра тое: засмяяцца не рассмяецца, а падумае, што табе – дах паехаў! Пасля поначнай дыскатэкі ў Крынках учора я пратаў са свайго траўніка рознапамерныя прэзерватывы. У гэтым мястэчку, у якім у маю маладосць кавалеры не зусім ведалі, чаму жэняцца яны; здараліся „цэлкі” пасля двух гадоў ад шлюбу (як потым я дазнаваўся).

Крынкі цікавыя мне яшчэ і тым, што ў іх бытуе сярэднявечча з наважытнасцю, прычым у неблагой гармоніі. Нядаўна глядзеў пажар стадолы Чэся, яўна падпаленай ягоным цесцем, якому ён не дагадзіў. Цесць дзівіўся потым следствам паліцыі; не ўшанавала гэтага ганаровага падпалу. Упершыню ў жыцці я ўбачыў – пры іншай нагодзе – як банда дзяўчат нашпарыла шайку хлопцаў. Блізу двухметровага росту дзеўка акірачыла паваленага на траву півошнага танцора, з лёскатам угрэўшы яму па мухаедах. – Popamiętasz mnie, skurwysynie!

Валасы падняліся на лысіне! За маімі часамі дзяўчаты маглі не больш, як плакаць і прасіцца. Калі якой мы баяліся, дык такой,

у якой бацька меў „белую гарачку” ды пудовыя кулакі.

Найлягчэй малаціўся авёс. У маразечу. Цяжка выбівалася цэпам жыта. Бацька не дазваляў мне веяць – чамусьці не мог я добра махнуць, каб зерне ляцела на канец таку, пасля на сярэдзіну, а мякіна і амеці поблізу. Веерам, – у чым і ўвесь спрыт. Блыталася ў мяне. Затое няблага даваў рады супражыць нават у „тры цапы” (даходзіў да нас Валодік-Намеснік з Кальварыі). Хутка, аднак, слабеў ад стомы пільнавацца тае жанглёркі; згубіўшы чуццё рытму, умомант узнікала малацельная катастрофа, можна было дастаць дубінаю па шапцы. Атрымоўваў я бяспечнае заданне: – Бяры ровар і завязі мяшок ячменю да Рудніка, хай змеле восыпкі свінням.

Бацька, будучы паслаўляным шаўцом, не любіў гаспадаркі. Не думаў займацца ёю, абуваючы паўпавету. Яго здзіўляла ППР, рабочая партыя, якая па-дурному зніштажала кожнага, хто працаваў і багацеў. Цёпла ўспамінаў былую Нямеччыну, таксама з рабочай уладаю ды з чырвонымі сцягамі (са свастыкай, замест сярпа і молата). Зруйнаваў Яновічаў начны наезд на нашу хату ўбоўцаў з Саколкі, тадышняга УОПу: забралі гару скураў, падэшваў, негатовых і гатовых ботаў, чаравікаў, туфляў. І ніколі не аддалі. Назаўсёды запамятаўся па-мужчынску скавытлівы плач майго бацькі, спрабаваўшага выенчыць літасць у бандзюкаватых хамаў у скураных плашчах ды з аўтаматамі напагатове. Ад таго рабунку польскіх чэкістаў мы вярнуліся да плуга і гною.

Крынкаўцы гаварылі ўласным жаргонам. – Шайс гэта ўласьць! Капут працавітым людзям! Рыхтык камісар Сруль! Бог вэг! Лаханда ідзе, майсы і ўрра!! Давай ім шпэк, шнапс і сваю бабу ў пасцель!

Згадвалі вершык з саракавога, калі саветы начапілі ў першамай партрэціска Сталіна на ратушы; нехта прыкалоў тады яму пад вусы прыцемкам кавалец шпэку ды картку: Stalinku, Stalinku, jedz słoninku. Dwadzieścia lat gospodarzył, ni razu nie zaskwarzył! Сышчыкі НКВД не напалі на след аўтара тэксту, хоць пісьменных палякаў у нас у тую пару злічвалася на пальцах аднае рукі... Знайшлі б жартаўніка, але радасць, вось, прапала ў народзе (і ў даносчыкаў?) ад вывазаў на Белыя Мядзведзі, і ад апусцелых крамаў. Удадатак мэнчыла ў тарговыя чацвяргі навалочаная басота з шырокім горлам: – Таварышчы і жэншчыны, уступайце ў калхозы, а будзеця ў іх жыць, як у бога за сьпіною! Усё вам будзя, калхозьніку па карове, дзецям па карзіне ляндрынак, кавалерам па велясыпедзе, дочкам па паркалёвай сукенцы, бабам па парасяці... – хвалілі камунізм агітатары, не даўмеўшыся, што ў Крынках кожны даўно мае гэткі дабрабыт, (акрамя ландрынак і равароў).

Калі тое было? Шэсцьдзесят гадоў назад. Сяджу ў тых жа Крынках і ўяўляю сабе, што тубыльцы, слухаючы той болбат, мусілі сінець ад ціхага рогату. І шкадаваць прапаўшую Польшч, хоць і панскую.

У тую савецкую вясну відацьме навек адхацелася тутэйшым беларусам яднання з Беларуссю. Каму ахвота пакідаць лепшае ды лезці ў горшае? Справа, мабыць, не толькі ў бясхлебнасці мінскай рэспублікі. Разам з перспектывай голаду валілася на нас сюды безразумная і, адначасова, разбойная ўлада. Свайго роду адбыўся прыход грабежнікаў. Палякі, праўда, нікога не гладзілі па галоўцы, але яны ўсё ж прытрымліваліся якогасьці закону; у саветаў пра ўсянютка вырашаў таварышч-начальнік, згодна этыкі банды. Такі мог цябе і застрэліць у кутку. Таму нямецкая акупацыя потым нас так вельмі не ашаламляла, як у глыбі Польшчы.

* * *

Крынкі – на прасцяцка-савецкі манер – не паважалі і не паважаюць тутэйшую ўладу, і, натуральна, яна іх. У нас уладары па-бальшавіцку заўсёды падпітыя, праўда, акрамя двух кароткіх перапынкаў – начальнік гміны Касінскі не запіваўся на людскім відавоку, а за войтам Ціруком, потым, кожны мужыкаваты панок баяўся нават дакрануцца да чаркі. Таму той і той хутка прапалі ў простанародныя выбары ды перавыбары, бо ў цвярозага начальства нельга дабіцца дзярлівых шанцаў (апошні перад цяперашнім войт, хоць і касцельны, тыднямі піў па хатах). Некаторых, як казалі, цянгловая гарэлка без пары звяла са свету; адзін з іх, наймацнейшы бамбіза, дастаў усё ж хваробу Бюргера і застаўся зусім без ног. Мяшок з горлам і сракаю.

Пры камуністычным тым Касінскім у мястэчку пабудавалі вадаправод, а пры абстыненцкім Ціруку – каналізацыю. За часамі Нэваля, пасляваеннага яшчэ войта, які хадзіў у доўгім вазацкім кажусе і калываючыся ад перапою, Крынкам аднялі гарадскія правы, якія мелі з 1569 г.; зруйнавалі ў іх дзеля цэглы жыдоўскія і камунальныя муры, таксама тыя не надта папаленыя ў фронт. Настрой паспалітых рабункаў: дзяўблі кіркамі ўсенька прыдатнае ў нечым, каменне з фундаментаў, тратуары або і брук. Афіцыйна гаварылася пра вываз будаўнічых матэрыялаў на адбудову Варшавы. Адзінае, чаго не здолелі спляжыць нэвальчыкі, дык гэта унікальнага плана крынкаўскага места і шасцікутнага рынка ў ім; геаметрыя не паддаецца молату і лому.

Уцалелі ад развалу драўляныя будынкі ўсякіх Іцкаў, якія спехам пазаймалі, уцякаючы сюды, ваенныя пагарэльцы з вёсак, што адышлі да саветаў (пераважна з Парэччаў і хутароў у Лапіцкіх горах). Анісімовічы з найінтэлігентнейшай Гродзенскай вуліцы выратавалі салідныя сцены выпаленай школы на блізкіх Акопах і, каб вярнуць яе да жыцця, узяліся патрашыць даўняе-прадаўняе гмашэннае збудаванне ў двары дэ Вір’яна, выцягваючы адтуль чырвоныя ад смалы бэлькі ды рэшту век-вечных матэрыялаў. Пасля запаўцелі яны ахаваць вялізны сад драпануўшага пана і гектары ягоных сажалак. Але, на гэтым іх грамадзянская актыўнасць скончылася. Не вытрымалі націску бандытаватага мястэчка: яблыні і грушы зладзеі мала з каранямі не павырывалі, а карпаў кашамі кралі. Усевалад Анісімовіч, больш вядомы як Дзядзька Валодзя, пастараўся быў аб наган сабе ды што ён мог ім зрабіць, акружаны хмараю лайдакоў. Само местачковае мужыцтва, хоць не так драпежнае, як тая парэцкая навалач, было, аднак, надта сярлівае, каб арганізаваць з яго нейкую сілу. Падрастаючыя Анісімовічанкі ды Анісімовічыкі затым паперлі ў белы свет, плюнуўшы на клубуючае хамства з вашыма за каўнерам.

Падзеяй стаўся прыезд у школу рыжых дабрадзеяў са Шведскага Чырвонага Крыжа. З’явіліся яны ў пыльных завулках афіцэрскім джыпам, з польскай перакладчыцай каля шафёра. Устаялася была сухая пагода, а лясныя банды ўжо не хадзілі; з Крынак пазабіралі ўбоўцы ў турмы шмат-каго з іхных ненаедных супражнікаў і таму апаў страх; з дзяцьмі папрыходзілі і бацькі, глядзець, як малым робяць акулярыстыя чужакі прышчэпкі ад сухотаў. Настаўнікі папрыводзілі натоўпы вучняў з людністай тады ваколіцы. Потым, на працягу навучальнага года, трэба было ў перапынкі між урокамі абавязкова глынуць штодзень сталовую лыжку рыбінага тлушчу, закусваючы малюсенькай, бы гузік ад пальта, шакаладкаю, таксама дарункам скандынаваў галодным і хваравекім дзікунам на славянскім усходзе. На гэтай дапамозе сёй-той з закерзонскіх злосных педагогаў з шляхтаватых засценкаў з-пад Ваўкавыска выразна прыбагацеў. Паратунак бедным, зрэшты, усюды і заўсёды праходзіць праз кішані тых, каму і без таго няблага.

Начоўп фурору гаматны Франак-Амерыканец, ганяючыся на вайсковым матацыкле з лодкаю, бы п’яны казак на тачанцы ў савецкім фільме. Яго бацька купіў за даляры двухпавярховую камяніцу блізу пастарунка. Будучы чалавекам з талентам круцеля, апланаваў ён гешэфт, але да голасу пачалі даходзіць польскія чырвонаштандарцы і Амерыканцы сцямілі, што не тут ім месца. Невядома куды зматаліся. Відаць, на тыя ж Прусы, дзе быў яшчэ рай камбінатарам. Даўжэй за іх пратрымаўся падгродзенскі рэстараннік Бурневіч, адчыніўшы на Беластоцкай гуллівы шынок, дзе набівалі сабе морды мнагалікія ў гарбарных Крынках шаўцы, а пры іх і дамарослыя скуратнікі, якія пэцкалі потайна ў хлеўчыках хром ды юхт аматарскай якасці. Мой папа ні разу не дастаў па зубах, шанавалі яго і пагулянцы, вызнаючы ганаровы кодэкс (нікога не чапалі, калі той хто не абдурваў альбо і чарку фундаваў). Не забуду, як уз’ятраны Чарнецкі малавеле не раскалоў брукоўцам лысы чэрап Руткоўскаму, якому, аднак, хапіла спрыту імгненна ўкленчыць і ўкусіць праследніка за кульшу... Можа за яйца яму, бо рык пачуўся проста бугайскі!

Мая цётка Сцёпа пайшла замуж за электраманцёра Васілеўскага, які зграбна лазіў не толькі па слупах з ізалятарамі, але і па чужых бабах, пекненька натапыраных. Вяртаўся ён дахаты зазвычай не раней, пакуль не прагуляў з імі сваю штомесячную выплату. Сцёпа дзыгала яму тады да вачэй і, наплакаўшыся, прабачала, бо мужчына з яго быў надспадзівенне: па-афіцэрску стройны, з буйным чубам пад керанкаю; усмешка з залатым зубам, з гарачымі зіркачамі. З негняўлівым характарам; лупіць засранцаў лупіў, але не да паўсмерці.

А якое іншае выйсце ў яе магло быць, нарадзіўшай адных дачок? І, ці не занадта рызыкую я, пішучы, во, пра сваякоў? Не, ні трохі, бо Крынкі тым часам за паўвеку заядла апалячэлі і ніхто сённячы не дакранецца ў іх да беларускага друку, нават цераз гігіенічную паперку, як некалі пані Сасноўская да клямкі ў нашых дзвярах.

Прысылалі з Беластока напахнёных „вучыцеляк”, набухтораных місіянерскай рэпаланізацыяй. Сярод мясцовых, па-рэпатрыянцку задрыпаных выхавацелек з ненавісным кацапскім акцэнтам крэсавячак, яны, аўтэнтычныя полькі, нудзіліся і арганізоўвалі імпэтна далёкія экскурсіі. Каторагасьці перадлета з’ездзілі мы, усім класам, у Белавежу: запамяталася неспатольная смага ў марудную чыгуначную дарогу, вадаправодная вада на станцыі ў Гайнаўцы з багоннымі попахамі, раі камароў у пушчы, шкілеты ў габлётах белавежаўскага музея прыроды, ну і барадатыя зубры ў загарадзі, нерухавыя, быццам выпакладаны бык у Віцькі-Антыфона. А ў цяплынь сорак восьмага – звалачылі нас у непраўдападобна тлумнае падарожжа на Wystawę Ziem Odzyskanych ва Уроцлаве. Са станцыі ў Саколцы рушыў дзеля таго спецыяльны цягнік, з берагамі напоўнены дзецярнёю з павету. У даматканых трантах. У такое духоцце пазелянелі мне кілбаскі, танна купленыя маткаю ў мясніка Файста на Польнай. Прыгніўшае мяса ў тыя часы не выкідалі вон – хай лепей пуза трэсне, чымсьці дабро мела змарнавацца!

У вялізным, як сто Беластокаў, горадзе начавалі мы ў мурах паднебнай вышыні; здавалася – спімо ў якімсьці касцёле. Аднойчы абступілі нас, каб накаплешыць, карапузныя мазурыкі, але мы, гадованыя ў крынкаўскім бандытызме, мала іх там не пазабівалі! Каманда хлопцаў з Пагулянкі: „Шпар, пакуль стогне!” Сама выстава стамляла безліччу машынерыі, аглушала жалезным лязгатам ды мноствам народу, быццам у эвакуацыю якую. Каб не адбіцца куды, амаль трымаліся за рукі... Я выпрасіў у адубянелай ад уздзіву апякункі хвілю свабоды; заманулася пабачыць прыкладную Zagrodę Polskiego Rolnika, паводле ўзору якой надумаў быў жыць у даросласць. Сёе-тое перарысаваў з яе ў свой кает; спакойна, нікога больш гэты экспанат не цікавіў. І з такім набыткам радасна ехаў назад, дахаты, штораз заглядваючы ў клунак пад галавою, ці часам хто не сцібрыў, не падседзеў у вагонную дрымоту. Гэта была мая салодкая таямніца.

* * *

Калі я быў малы, аднойчы палюбіў вязаць лялькі. Усякага колеру абрэзкі валяліся пад нагамі; маці заядла краўцавала. Маім сябрукам не падабаліся гэткія цацкі і я заводзіў кампанію з дзяўчынкамі, з Галяй Кузьмянкай і Алінкай Шынкевічанкай, што жылі поблізу. У іхных мацярок выклікала гэта жарты з мяне, што буду дзяўчынаю і трэба пашукаць мне кавалера. Такія кепікі, магчыма, вярнулі ўва мне хлапчаня, якое кінула дзяўчынець і ўзялося стругаць самалёты ды ганяцца з імі па падворку і выгане, буркочучы на падабенства тых, што бачыў на небе. Кожнаму дзяцінству, зрэшты, характэрна патрэба пераймаць гукі, як і паводзіны бацькоў; так пазнаем акаляючы свет. Нас білі за непаслухмянасць, а мы лупцавалі свае лялькі; трактараў ды тэлевізараў тады не было, чулі грукат фурманак-жалязнякоў, стральбу і бамбавозы ў вышынях. Сваркі ад беднасці. Найспраўней даваў у зубы большы Крывашэй з Польнай, пры гэтым пытаючыся ў пакочанага ўдарам: – Ну, даволі?

За кампаніяй я бегаў, як і ўсе, але не надта мне тое ўдавалася. Перашкаджала нястрымная заіклівасць, а і тое, што ніколі не быў галодны; мае бацькі зараблялі, не таргаваліся за звычаёвы пуд жыта (падставовая на той час валюта). Іншы раз калегі казалі: – Прынясі хлеба, то пагуляеш з намі.

Так гадаваліся энтузіясты будучай Польскай Народнай Рэспублікі і сацыялістычнай паланізацыі.

Тым часам, падрастаючы, упадабаў старыкаваць, г. зн. удавацца ў гутаркі з дарослымі. Забарадзеламу, як Іван Сусанін на кніжных рысунках, дзіваку Курчу прыснілася, што буду бацюшкам, нямала ўсцешыўшы гэтым мацерку. Здарылася тое нейк пасля таго, як знакаміты айцец Антон Савіч сказаў пропаведзь на матывах думак антычнага Сакрата, які па-філасофску абгрунтаваў замагільнае жыццё. Савіч уяўляў сабою унікальны тып правінцыйнага духоўніка з амбіцыямі інтэлектуаліста, дзякуючы якому парафіяне слухалі свайго роду кароткі курс гісторыі культуры чалавецтва. А той прапаведніцкі матыў з памкненнямі славутага афінца моцна дапамог мне: адчапіліся смургелі з пасмешкамі наконт незразумелага ім майго імя, ужо мог бы я назвацца і Арыстоцелем і Эпікурам, замест прасцяцкіх Юркаў ды Ванькаў.

Запаўцеў заходзіць да Шыманчыкаў, з тых жа – шануючых кніжкі – Анісімовічаў. Цікавілі не столькі іхныя Вадзім і Рэня, колькі старакавалерскі Вінцук і яго таміскі на ўчарнелай этажэрцы пад іконамі. Ішлося да Шыманчыкаў не нудна: на іх сядзібе, зарослай кустоўем у паўпаваленых платах ды ў паўзмроку ад высозных дрэваў, шчабятала птаства, шмыгалі якіясьці звяркі, зелянелі мохам, зеўралі абшарпанымі дзірамі саламяныя стрэхі... Усё нагадвала малюнкі з расейскіх баек пра хітрых мужычкоў. У самой жа хаце развал і гнілыя попахі падказвалі, што недзе за ўчарнелаю печкаю дрэмле кіпцюраватая Баба Яга, цёмнымі начамі зазірае ім у вокны воўк з высалапленым чырвоным язычыскам. Вінцук, убачыўшы мяне, ажыўляўся, знаходзіў акуляры; сядаў я каля яго ў раскіданай пасцелі і ён чытаў мне гісторыю царскай сям’і, паказваючы парэпаным пальцам на ілюстрацыі, пышных дзядзькоў, абвешаных медалямі ад шыі да пупа, або геройскага Скобелева; штурмы турэцкіх цвердзяў, эпапею Шыпкі і вызваленне Балгарыі, ейных змагароў з праваслаўнымі крыжамі на стаўбунаватых авечых шапках... Наслухаўшыся і нагледзеўшыся, выходзіў з Вадзімам і Рэняй пагуляць адліжнымі снежкамі ў разгром паганага Ісмаіля. Праўда, ніхто з нас не хацеў ім быць, і мы тады прыносілі з закурганелага агарода вераб’іны страх з лахманоў, вельмі добры, не адбіваўся, і мы адчайна шпурлялі ў яго, ажно перакідаўся, падаў, быццам просячы літасцівага палону. Вадзім дарабляў яму часамі галаву з гнілаватага гарбуза, вусы з ячменных каласоў, нос з морквы, шаблю з якойсьці іржавіны. Рэня рыхтавалася санітаркаю, па прыкладзе сясцёр міласэрнасці на Балканах; трохі рызыкавала, бо, як бы незнарокам, я або Вадзім цалялі ёй ва ўгадованыя лыткі (балець ёй мала балела, дастаўшы ад нас цераз груба вязаную панчоху).

Прыдбаў я яшчэ сябра, Вітка Хахала. Крыху недарэкаваты, ён клеіўся да мяне і я пачуваўся з ім не так вельмі адштурхнутым ад крыклівай вулічнай кампаніі. Верхаводзілі Адоль і Тадзік Шамрухі, над імі ўзвышаўся Здзісё Патэж, не столькі кулакамі, колькі мазгамі. Вітак забаўна панікаваў ад жабаў і я яго паратоўваў, адкідаючы зелянушкі нагою ў бок, калі мы гайсалі каля багоннай лужыны Мухаўка. У ягонай хаце, што стаяла па-суседску з Алінчынай, а перад Глухім Шуркам, вісела над куфрам шырозная карціна (рэпрадукцыя) са старадаўнім паляваннем на мядзведзя. Паляўнічыя ў кажухах і з пікамі не давалі ходу страхотнаму зверу, у якога цэліўся – з бяспечнай адлегласці – панок у капелюшы з выгнутым пер’ем. Мацерка Вітка частавала нас смачнотамі. Хоць жылі яны ў прадзедавай кучы, меліся лепей: слесаруючы бацька Вітка пераняў жыдоўскі млын, у якім дняваў і начаваў у мужыцкія завозы.

Крынкі тым часам будаваліся на свой манер. Рух рабілі не багатыры з вялізнымі стадоламі а рамеснікі, якім настаў залаты час, прапала жаыдоўская канкурэнцыя. Шаўцы, слесары, механікі, хатнія гарбары выкуплялі пляцы на пажарышчах і тлумна ставілі хаты, абавязкова на два канцы, з прасторнымі вокнамі ды філянговымі дзвярыма. З ганкамі, у якіх не было калі ім пасядзець ад навальнае работы... Так выперадзілася майстраватая басота, адкрыта пакепліваючы з тых, хто да вайны хварэў на пана з мнагалікімі гектарамі. Фармавалася дробная буржуазія, местачковы сярэдні клас, без якога немагчымая правінцыйная дэмакратыя. Сыны былі прадбачаны на спадкаемцаў, каб далей багацець. Паканчаўшы сем класаў падставоўкі (больш не трэба). Так здарылася б і з Віткам і са мною – ён млынарыў бы, я шаўцаваў бы. Вядома, спрытней за бацькоў; яны абачліва апланоўвалі аднапакаёвыя паддашкі, каб мець дзе ў старасць не перашкаджаць маладым.

Гэты натуральны працэс неўзабаве прыстопала т. зв. улада працоўных. Моладзь чмыханула тады ў тэхнікі ды інжынеры, старых прыдушылі падаткамі, і сённячы маячаць тыя хаціскі з самотнымі ўдовамі перад нязгаснымі тэлевізарамі з дваццаццю сатэлітнымі каналамі. Гевалт цяпер толькі ад вялікагарадскіх унукаў у зімовыя фэрыі і летам. Настолькі ўсенька апусцела тут, што на трохтысячныя Крынкі адзін певень у кагосьці спявае, а раз рыкнула была карова, дык пабегла дзецярня глядзець, у каго яна. Цыганаваты Курыла пакуль трымае каня – у снежную маразечу запрагае ў памалёваныя сані, спрабоўваючы прызарабіць на п’яных куліках.

Сумна і ад таго, што мае прыяцелі дзяцінства ўжо нябожчыкі; не дажыла да пенсійнага ўзросту большасць таксама дзяўчат, а бабы жа ж жывучыя! Што іх так усіх выкаціла?! – думаю. І не магу дадумацца.

* * *

Польскі гісторык скупа пракаментаваў сваё паглыбленне ў далёкае мінулае: głód, smród i ubóstwo. Са здзіўленнем адкрыў ён, што нават у магнацкіх ды каралеўскіх палацах не існавалі ўбікацыі, з натуральнай патрэбаю хадзілі ў іх хто куды. Вялікасвецкія дамы мелі маленькія залатыя малаточкі, якімі служанкі білі ім вошы ў модных прычосках. Мыліся, як кот лапкаю; прыкрыя попахі цела з пераспелым потам глушылі парфумай. Мыла было невядомым. Заперазаўшыся на зіму, распярэзваліся ў веснавую цяплынь.

З пачуццём неверагоднасці чытаецца вучоныя характарыстыкі бытавых звычаяў эліты ў не вельмі аддалены час, у васемнаццатае стагоддзе і пазней. У Францыі, так як і ў Рэчы Паспалітай. Адукаванасць падказвае нам успомніць пра Рымскую імперыю, у якой – дзве тысячы гадоў таму назад – будавалі публічныя лазні, шалеты, вадаправоды, каналізацыю з шамбамі; чысцілі зубы; ведалі антыканцэпцыю; ранішні і вечаровы туалет. Рымлянін не мог смярдзець!

Страх падумаць, колькі спатрэбілася вякоў, каб варварскія народы Еўропы дасягнулі той антычны ўзровень гігіены!

Раздумваючы пра Крынкі свайго дзяцінства, вяртаюся я, так сказаць, нюхам у тую нашу палову дваццатага стагоддзя. Адначасна дадам, што няшмат лепей было ў тагачасным Беластоку з ягоным Рынкам Касцюшкі, абстаўленым „нужнікамі”; вадаправодны кранік упершыню ўбачыў у камяніцы на вуліцы Заменгофа, адзін у калідоры на ўсе кватэры, а на падворышчы стаяла ў рад шэсць „кабінаў”, у якіх у спякотнае сонца не мелася чым дыхнуць... Старому суседу скончылася тое інфарктам, смерцяй у трагікамічных абставінах.У назве „нужнік” тоіцца філалагічная загадка. Якім чынам з’явіўся ў нас гэты русізм, калі ўзяць пад увагу, што царскія ўлады ні трохі не прыдавалі значэння санітарным праблемам насельніцтва. І толькі, ці не апошні прэм’ер Польшчы даў загад для паліцыі прымушаць мужыкоў адгрукаць з аполаў гэту кожнаму смяшноту, у якую яны, зрэшты, не хадзілі, прысядаючы за вугламі або ў хлявах... У густа забудаваным жыдоўскім цэнтры Крынак, відаць, была неабходнасць у „нужніках” менавіта, акрэсленых рускім словам мясцовай рознаканфесійнай інтэлігенцыяй, хвалебна пазбягаючай вульгарнасці, нароўні з наванітнымі ў яе адносінамі да прастанародных словаў, (сёння накрыла ўсё кракавяцкім колерным прыполам школьна-газетна-тэлевізійная пальшчызна).

Урокі ў школе на Гарбарнай пачыналіся аглядам чысціні вушэй і шыі. Трэба было расшпіліць каўнер дзеля кантролю, ці не поўзаюць або скачуць пад ім вядомыя інсекты. Не ўсе педагогі рабілі тое, але Кулакоўскі абавязкова! Ён, катэгарычны змагар з мужыцкай вашывасцю ды нямытасцю, пакінуў у нашай, па-дзіцячаму ўражлівай, памяці незабыўныя фразы: – Szyja u ciebie, brachu, jak cholewa! – Jesteś cwaniak z miodem w uszach! – Chodzisz z gównem w portkach, śmierdzielu! – Co, brachu, jak się wysuszy, to się samo wykruszy... – Od mydła jeszcze nikt nie umarł, a pchły dziadka zagryzły!

Гэта быў той момант, калі Кулакоўскі дазваляў нам рогат. Трэба прызнаць, што запамятаўся ён усім, потым выклікаючы ў некаторых нешта кшталтам маніі чыстоты, хоць ва ўмовах Крынак межавала тое з інфантыльным гераізмам (ваду цягалі вёдрамі са студні, часта няблізкай, а пра туалетную паперу ніхто і чуць не чуваў).

Матыў культуры цела закончу ангельскім афарызмам: Пакажы мне свой хатні туалет, а я скажу табе, на якім этапе чалавечага развіцця ты знаходзішся.

Мяне самога чысціць зубы – рана і ўвечары над вядром з памыямі – прымусіла мая беластоцкая гаспадыня, калі я стаў вучнем тэхнікума (яна купіла шчотачку, парашок).

Нашай слабасцю лічу няшчырасць перад самім сабою, выдаванне сябе лепшым панам, калі, тым часам, выводзімся з таго głodu, smrodu, ubóstwa. Зусім не для гідлівасці нагадваю я пра тое, а хутчэй дзеля роздуму аб тым, як моцна змяніўся час, а тое, што я памятаю, унукам маім гэта ўжо чорныя байкі схільнага да мазахізму дзеда. Пакутніцтва колішніх дзяцей прыроды.

Мы, падшпаркі, хадзілі купацца летам да паўразваленых маянтковых сажалак. У іх багонным цемнаводдзі плёхкаліся, бы свінні ў Мухаўцы на выгане, захлынаючыся тою маззю з апалонікамі. Зрэдку трапляўся карасік, жывоцікам уверх ад мулістай удушлівасці. Дзіву даюся, як не выгубіла нас тады нейкая эпідэмія! Дадумаліся прудзіць дзірваністымі купамі ручай Крынка, у тую пару звілісты, з ямамі бліжэй аселіцы Яцка. Ныралі, калечачы твар аб крамяністае дно. Выкапанае жыдоўскімі рукамі пад нямецкімі бізунамі кампяліска мужыкі зніштожылі, павырываўшы бетонныя пліты і нават палі трампліна. Часам заходзілі на Стары Млын пад Грабшавым лесам, да вадаспаду, але там было страшна не толькі ад белапенных віроў; блізка стаяла савецкая граніца і можна ж, от, для жарту дастаць кулю ў зад. Або спаляць табе саветы-салдацікі палыхаючай ракетаю адзенне, пакінутае на беразе...

Крынкі ўбудаваліся на высокім месцы ў яшчэ большай даліне, у якой калісьці бліскацела возера паўколам, бы паўмесяцам.

У ранні капіталізм вырубалі фабрыканты навакольныя лясы, купленыя ад банкрутуючага пана, і прырода высахла. Дзе-ні-дзе трымаліся чароты, акаляючы дрыгвяністыя вадзяныя вокі; не знаходзіліся смелыя паплываць у іх. Гібеючыя крыніцы. Звяліся вужы і воднае птаства як найпершая прыкмета дэгенерацыі.

Гулякаваты бацька Здзіся Патэжа ездзіў нямецкім роварам лавіць шчупакоў у недалёкай Бяздоніцы, што каля Астроўка, але і ён там не купаўся, баючыся быць засмоктаным у нібы падземную адтуль рэчку, што плыла, казалі, да Нёмана. Апынуцца ў Гродне не хацеў, саветы паперлі б яго ў Сібір... Аднойчы схаваўся за граніцу п’янюга Гаян, усё роўна бы да сваіх; ад сварлівае жонкі з горбаю галодных дзяцей. І след па ім прастыў назаўсёды.

Ад блізкіх – за стадоламі Гродзенскай – саветаў кожны меў у Крынках гусіную скурку. Сыноў і дочак выпраўлялі адсюль вучыцца ў школах чым далей, некаторыя ажно ў Яленюю Гуру або ў Шчэцін, Гданьск. Ужо ведалі, чым пахне дружба з бальшавікамі.

* * *

Такіх вяселляў, як у маю маладосць, я ўжо не бачыў. На іх, здавалася, гуляў увесь свет і нават зоркі ад уцехі падалі з неба! Нібы звычайны шлюб – спароўванне мужчыны і жанчыны канчалася не толькі стварэннем новай фамільнай эканоміі, гаспадаркі з дадаткам пасажных гектараў ды жывіны (пераважна каровы). Множыўся род, аднаўлялася магія маладое сям’і, у якой абавязкова праз год радзілася першае дзіця, сонейка яснае; затым наступнае і наступнае. У гэтым можна дагледзецца першапляменнай дзікасці, але сяляне разумелі пладавітасць цалкам рацыянальна. Даволі задумацца над гавораным імі: Каб не дзеці, то нашто працаваць і намагацца!

Іншая справа, што шматдзетнасць не спрыяе дабрабыту. У багатых народаў не прыбывае людзей. Тое ж наглядалася ў заможных хатах ужо і тады, у пачатках майго свету ў саракавым. Прырода як бы самарэгулявала гэту з’яву: у багатыроў Сямаў усяго дзве дачкі, а ў майстраватых Антошкаў два сыны, у Булавы з пшанічным палеткам – Рэня і Вадзім. Поўная сіметрыя: на дзве магілы, двое жывых.

Паяўляліся адзінцы, што мела – аднак – фатальны скутак у іх лёсе: стаўшы бесхарактарнымі пестамі, беларучкамі, прападалі пасля ў нелітасцівым грамадстве.

Мае бацькі, без спачыну ад мноства заказаў адусюль, адчувалі неадольную патрэбу ў рэляксе. У святыя нядзелькі гасцявалі ў бацькоў сваіх мнагалікіх вучаніц, вучняў, чаляднікаў. Бралі нас з сабою, мяне і браціка Сашку. Такія выезды называліся баляваннем. Маці вышыкоўвалася ў мешаніну бюргерскай элегантнасці і фантазійнасці служанкі пана сярэдняй рукі. Бацюль – ласкавая форма – апранаў чышчаны саксонскі касцюм, люстраныя ад добрай ваксы туфлі. Фурманка, усцеленая дываном, стаяла на падворку ад абедні ў крынскай царкве; побач цярпліва чакаў Яновічаў шчаслівы родзіч будучага шаўца або краўчыхі. Казалі: Пекарам быць кепска, бо ў голад няма чаго пячы, але шавец, краўчыха, заўсёды работу мецьмуць, не хадзіць жа ўсім босымі, голымі.

У Баравікоў, што на хутары за Гаркавічамі, калі дарослыя балявалі, я з Сашкам распусна чэрпалі са збана мёд бурштынавага колеру, лавілі серабрыстых рыбак у прачыстай рачулцы з воднымі лілеямі ў цяні гушчавіны, беглі на горку з абцесанымі камянямі, шукаць адбітак стапы каралевы Боны. Недалёка гудзела вёска. Мы яе пабойваліся. Яна: саламяная, хілая, бедная. Балі ў Кулакоўскіх у Астроўку запамяталіся яблыкамі незвычайнай смакаты і грушамі кшталту аздобаў у недапаленых немцамі жыдоўскіх бажніцах у Крынках. З побыту жа ў Лапатаў і Грыбкоў у Паўночным Востраве захаваліся ў памяці зімовыя краявіды, бы на карцінах Хэлмонскага, і чамусьці эратычны прыпеў астраўлянскай дзятвы на лядовай круцёлцы, на аселіцы: Дзеўкі пагубілі сачкі! – Складзены русіфікатарамі, каб яны гарам гарэлі!, „Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” нічога не паведамляе пра сачок як верхняе жаночае адзенне.

Каторагасьці перадлета мацерка агледзелася, што я азіраюся за дзяўчатамі, прымаюся кавалераваць. Яна, надумаўшы ехаць жаніць з нейкай Фаняй сваяцкага Толіка, таго Выганскага, зацягнула была мяне да фрызаркі Лёдзі, якая накруціла мне андуляцыю (па сёння б’е ў нос той пах аміяку, быццам згушчанай урыны).

У Толікава потым застолле клеілася да мяне, анёлчыка, па-чарнабрываму іскрыстая кабета з небывалымі грудзьмі, магчыма лесбіянка (вусікі высыпаліся ў мяне толькі праз год). Я тады быў сексуальным анальфабэтам і хоць не наклікаў на мяне сенсацыі жарабец або бугай, але не атоесамліваў я таго з людзьмі, крый Божа! Адкуль бяруцца дзіцяняткі, вытлумачылі ў пяцьдзесят сёмым, калі ўзбурыўся сам жаніцца. Ганебна здумеўся, што не іначай усенька ў пасцелі.

Быт чалавека трымаецца на хлебе і біялагічнай рэпрадукцыі. Безнадзейная адсталасць народу, значыць, яшчэ і ў тым, што не прыдае важнасці культуры адносінаў між мужчынаю і жанчынаю, пакідаючы тое імпэту інстынктаў. Ад таго бухаюць драмы, тухлее марнацыя жыццёвых шанцаў. Недапасаванасць партнёраў.

Ці не ад шоку полавай нявыхаванасцю робімся вульгарнымі прасцякамі з інжынерскімі дыпломамі за пазухаю? Хамутамі на паркетах.

Салодкія мары зусім не ў васемнаццаць, а ў трынаццаць-чатырнаццаць, калі пара думаць, як пайсці на свой хлеб, выбраць прафесійную школу. Каб было лепей, чымсьці нясціхана пасвараным маці з бацькам. На іх глядзіцца тады, як на няшчасныя неўдалоты. Як на прыклад таго, як не трэба жыць. Выйшаўшы на квяцісты ўзмежак расуючых жытоў у Аношкавіку, усё выдавалася настолькі простым, што аж дрыжэў ад нецярплівасці прычакаць пашпартнай даросласці, у якую ты ўжо гаспадар уласных учынкаў.

Стыла захапленне Шурай, нарачонай ад пятага класа. Зневажальна рагатала, паскудніца, ад напісаных мною спецыяльна ёй вершаў пад Пушкіна (абсцябанае кніжыска ягонага валялася ў куфры). Затое Ала з Піражкоў дацаніла паэтычную страфу, начытаная шасцікласніца з замглёнымі вачыма даверлівай сарны.

З ёю, бы ў біблейскім садзе, раскошна пачуваўся я пад цяжорным ад смуглявых сліваў галіноўем у іхным захацці, захлынаючыся смехам ад чытаных намі абое баек Крылова ў тоўстым царскім выданні. Яе старэйшая сястра Тася з гімназійнай адукаванасцю пажывала паняй у Беластоку і страшэнна імпанавала мне непаказною элегантнасцю патомнай багатыркі; а ў вуснах якой роднае слова вымаўлялася з такой жа старанлівасцю, што і каланіяльна-польскае.

Я ўсё меў тую ж дамку, нямецкі ровар, вымануты бацькам ад салдатні ў бабяе лета сорак пятага. З шырокімі гумамі – лёгка ўз’язджалася на ёй па сухой раллі з ячмянямі, да самюткіх дзічак зводдаль ад гасцінца ў Юраўляны. У паднябеснай там цішыні з жаўрукамі ў вышынях бясконца абдумваў сваё сашэсце між людзей. Гэта павінен быў быць трыумф, трохі па ўзору ўезду Хрыста ў Іерусалім, аб чым з прыгожай натхнёнасцю распавядаў бацюшка Савіч у пропаведзях. Вяртаў мяне ў рэальнасць вечаровы халадок і запыленыя покрыкі пастухоў, што гналі быдла з пашы. Чамусьці саромеючыся ўпаткаць іх – адгадаюць мае думкі і рассмяюцца? – знікліва імчаў дахаты ўдзічэлым гуляйполем, зігзагамі ў бок могілак, дзе анікога, і каб выбрацца адтуль на канцавіну Гродзенскай, найзручней ад Разбойніка, і затым шыкоўна праехаць у мястэчка. Ад роздумаў не хацелася есці; залазіў у пасцель з галавою і заядла зноў марыў, апланоўваў.

* * *

Так сказаць, жыццё пражыў, а ў морду дастаў я ўсяго адзін раз. Хоць здарылася тое паўвеку назад, але памятаю так, быццам было гэта ўчора. Бадай – у веснавы дзень, на Сакольскай вуліцы, блізу нашага новага дома. Пакрай жыдоўскіх пажарышчаў, на разбітым увайну тратуары. Цяжка, зрэшты, назваць той выпадак мардабоем. Хутчэй за ўсё ганаровай аплявухаю, такою, каб аганьбіць, а не пакалечыць. Гэтак па-афіцэрску патрактаваў мяне Генё Крэйза з Малых Азяранаў, з якім я тады канчаў падставоўку на Гарбарнай. Затраціў яму кніжку, здаецца, Bohaterowie spod Majuby, якую даў мне пачытаць (яна потым знайшлася ці не ў астаронку з сенам, куды я любіў залазіць са сваімі лектурамі). Пра гераічных бураў-афрыкандэраў, што баранілі свае свабоды ад каланіяльнай агрэсіі ангельцаў упачатку стагоддзя. У ёй аж густа ад рыцарскіх сітуацыяў і Генё пляснуў мяне па шчацэ ў іх жа стылі, крыху як бурская дама белай рукавічкай нахабнаму лонданскаму капітану...

Мала не даходзіла да інаўгурацыйных скандалаў з ужо грудзістымі каляжанкамі. Пераважна ад прыкладу таго, старэйшага за мяне, Геня, які адносіўся да іх па-вясковаму бесцырымонна. Ён мог, да яго Малых Азяранаў было за дзесяць кіламетраў ад Крынак, усё пясчаным гасцінцам, а я матку-бацьку сваіх меў у ста метрах ад школы, затым кожная скарга дзяўчыняці на мяне выглядала надта рэальнай. Тадышняя парнаграфія ў дарастаючых вучняў зводзілася да шчыпання знянацку. У зімовую адлігу верхам залётаў было пацэліць снежкаю ў лытку, у тоўстай панчосе і ў валёнках.

Хлопцы абцэсам папісаліся ў гарцэрскую арганізацыю; прымалі ў зухі. Сапраўднымі гарцэрамі парабіліся адны дзеці настаўнікаў і местачковай інтэлігенцыі. І толькі яны кудысьці выязджалі на вакацыі. Мы, простанароддзе, хадзілі час-часом на зборкі ў пасляжыдоўскай бажніцы на Беластоцкай, дзе вучылі нас салдацкага кроку, каравульнай службы, стаяць не горбячыся, быць чыстымі, спяваць дзяржаўны гімн ды агнішчанскія балады. Падабалася! Бацькі баяліся настаўнікаў горш паліцыі, буркліва адпускалі дзецярню з загноеных гаспадарак, злосна прыгаворваючы:

– Гультай ты і твой вучыцель!

Гарцэрскага смаку нарабіў нам Здзісё Патэж, калі ён з бацькам, што кінуў яго матку, выехаў у прускі Паслэнк і ў лета з’явіўся ў Крынках, усёй абвешаны блішчастымі адзнакамі, серабрыстымі шнуркамі, з шыкоўна пакамечанай рагатай шапкаю з аздобінамі; у зялёнай блузе з па-вайсковаму закасанымі рукавамі, у кароткіх нагавіцах-шортах, быццам у каланізатараў дзікіх плямёнаў свету. Ну, рыхтык фанабэрысты „камандзер”! Але, нават яму не прыходзіла ў галаву гаварыць з намі па-польску, рассеўшыся разам у крузе на Доўгім выгане пагуляць „у воза” (прывёз з сабою калоду навюткіх картаў, нямецкіх з голымі бабамі на адваротках). Распавядаў пра секс з аўдавелымі нямкінямі, аднак цікавасці гэтым не выклікаў у нас: мы не кемілі, аб чым гэта. У сорак восьмым або дзевятым. У свежую памяць пра выбухі ў палях, дзе пастухі знаходзілі ў акопах гранаты, іншы раз снарады, кідалі іх у распаленыя кастры і, адбегшыся, чакалі, што будзе. Добраму Ляру гільзаю выпусціла кішкі, большаму Гаяну пацерабіла асколкамі правую нагу, сыну Клёца папаліла порахам спіну і зад, камусьці адарвала руку, якую прынёс пасля ў зубах сабака Рэкс... Дзяўчаты не рвалі снарадаў, хоць не горай пастухавалі.

У руінах крынкаўскіх фабрык іржавелі машыны. Па хатах чулася ўспаміны пра механікаў і слёсараў; яны абавязкова смачна елі, штодзень брыліся, у царкве стаялі блізка кліраса, першымі цалавалі крыж у руцэ бацюшкі, іх жонкі насілі капялюшыкі, а дочкі не былі дзяўчатамі, а паннамі (Валошынка барышняй).

У выпускным класе каляжанкі дэклараваліся на вучыцелькаў (да вайны педагог зарабляў у месяц на тры няцельныя каровы). Кавалерка бачыла сябе механікамі (адзін Юрак Анісімовіч пайшоў у агульны ліцэй, апланаваўшы палітэхніку і інжынерскі дыплом, што нікога не рассмяшыла, бо ў яго родзе здаўна праходзілі гімназіі).

Прыкмячаю, даволі кідкую ў вочы, асаблівасць чалавечага веку. Малыя і маладыя шмат чытаюць, больш-менш да жаніцьбы ці замужжа. Ад таго моманту пачынаецца застой у развіцці асобы. Праўда, не ва ўсіх. Аднак жа на ўздзіў мала застаецца такіх, што захоўваюць інтэлектуальную жвавасць. Тлумачыцца гэта тым, што чалавека гасяць жыццёвыя клопаты, свой хлеб і свае дзеці. Калі ўкусіць свая вош. Думаю, што трэба тут дадаць вельмі істотную тую акалічнасць, якую можна вызначыць як вынесеную з бацькоўскага дома меру цікавасці да свету: кароткая абрываецца на вяселлі. Дакладней асвятляе гэту з’яву параўнанне з той безліччу тэхнікаў і інжынераў у нас, якія, стаўшы імі, да смерці не бяруць у рукі тэхнічных часопісаў ды аніякіх публікацыяў пра навінкі, новыя адкрыцці. Улічыўшы факт, што ў сярэднім праз кожныя сем гадоў мае месца цяпер тэхналагічная рэвалюцыя, нашы дзядзькаватыя фахманы даўно ўжо патрацілі дасягнутыя ў дыпломнасць кваліфікацыі. Рушыўшы ў беластоцкія і іншыя школы, крынкаўскія калегі – ратуючыся, таксама, ад калхознага лёсу – пасыпаліся назад сюды неяк у дэкаду Герка. У пачатковыя праявы канкурэнцыйнасці на рынку працы, у нясмелы пакуль адыход ад бальшавіцкага прынцыпу: Czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy! (тадышняя стандартная плата). Аб’явіўся ў мястэчку і мой сябар Віцька Х.; тытульны інжынер прыняўся перакрываць і атынкоўваць за гмінныя грошы бажніцу. Іншы też-інжынер, Стась М., размахнуўся швайсаваць і ставіць на могілках крыжы з чыгунных рэек. А хімік пагразнуў у гандлі. Аўтамеханік заснаваў фабрычку мінеральнай вады. Пералік падобных атрымаўся б досыць доўгім, але неўзабаве выявілася, што смол-бізнэс пад сілу толькі некаторым. Рэшту паратаваў салідарніцкі пераварот, г.зн. адкрыццё граніцы на захад. І хаця, бы чорт свянцоную ваду, на вярсту абыходзілі ўсе яны ўсялякую падпольную нелегальшчыну, паперлі з вываленымі вачыма над Атлантыку, у арэоле змагароў, што ў тую пару знакаміта аблягчала грамадскую акліматызацыю ў імперыялістаў. Каньюнктура на змагарны этыкет цалкам дастаткова працягнулася, каб няблага асесці ў заходнім дабрабыце або і прыдбаць там свежую жонку. Сярод амерыканцаў яны надалей галота, але ім там проста жыць і не паміраць. Раўняючыся з Крынкамі.

* * *

Крынкаўскую школу канчаў я ў тым жа высокапавярховым драўляным будынку на Гарбарнай (сённячы ў ім камунальныя кватэры). Да вайны быў гэта прыватны шпіталь жыдоўскага медыка і хоць потым, у чэрвені сорак першага, густа падалі тут нямецкія бомбы – уцалеў, не згарэў. Наш выпускны, сёмы, клас ледзь змяшчаўся ў даволі прасторным памяшканні над партэрам ад вуліцы, ад рынку. У перапынкі мы кагалам збягалі ўніз па шырозных усходах накшталт дабудоўкі з дошак, у якой грукацела, быццам у млыне. Перад франтонам спаленай бажніцы – былым уніяцкім манастыром? – пыльна гулялі ў футбол або, звычайна, дурэлі. Іншы раз выходзіла панаглядаць за намі кіраўнічка Варатынская, пагрозліва памахваючы ў наш бок кульбакаю. Гэтая радавітая шляхцянка з княжых пасынкаў часалася на мужчынскі манер, маючы арыстакратычны профіль старэючай дамы, але да вучняў адносілася спакойна, без начэплівай дыдактыкі. Дзеля лепшай зразумеласці, часамі азывалася па-беларуску. Нас як крынкаўскіх мяшчанаў смяшыў яе т.зв. казельскі акцэнт, мяккае вымаўленне тыпу „-ня”, слоўка „вось” або канчаткі „-ся” (напр. узяўся). Мы гаварылі цвёрда: узяўса, нарабіўса, расьсьмяяўса, і г.д. Пішу: гаварылі, бо цяпер усюды ўжо пальшчызна, з якой тады кпілі, настолькі ненатуральнай яна нам здавалася.

Нас не выхоўвалі, а гадавалі: кармілі, адзявалі, абувалі, ганялі дапамагаць у хатнім абыходку, на гаспадарцы. Пра дзесяць запаветаў і наогул пра мараль пачулі ад святара Савіча, які меў урокі рэлігіі. Каб не рабіць прыкрасці духоўніку, паўтаралі за ім, што трэба любіць, а як жа, і ворага свайго, дзівуючыся ў душы гэткаму абсурду на наш погляд. На споведзь хадзілі, бы падатак аддаць... Айцец казаў сваё, а мы ведалі сваё. Тую нявыхаванасць ва ўсёй паганскай голасці паказаў выпадак з самім а. Савічам, калі, аднойчы, ён раптам закаціў вочы пад лоб і паваліўся на падлогу: клас гурмою кінуўся ў дзверы, мала не выламаўшы іх, і разбегся ў варварскай паніцы. Лекара паклікаў нехта з настаўнікаў, занепакоены вэрхалам.

Не ўсе педагогі стаяць мне ўваччу. Акрамя згаданых раней Анны Яроцкай ці праставатых Кулакоўскіх, яшчэ Курачыка і Варатынскай, Сасноўскай, памятаю Жучанку, Кавалеўскую, Маёраўну, і... Было больш, аднак бясследных. Тое, што мужчыны курылі ў настаўніцкім пакоі, лічылася звычайным. Уражвалі пані – бабы з папяросамі ў зубах! Смалілі не менш заядла. Праўдападобна падкрэслівалі яны такім чынам феміністычную эмансіпацыю альбо і свой вышэйшы сорт. Курыць у тую пару не махоркавы самасад мог той, хто зарабляў жывыя грошы, хадзіў на казённую службу. Лепшы пан. Басота капціла казіныя ножкі. Ага, палюбоўніца фатографа Лапуця зацягвалася „купным дымам”; ніколі на людскіх вачах, бо засмяялі б. І гаварыць па-польску да каханага адважвалася не іначай, як толькі калі ніхто не чуў. Зусім не таму, што быў нацыяналізм, бо не было ў народзе чагосьці такога; было інакш: польскае слова ў вуснах патомнага крынкаўца ацэньвалася як праява напышлівага зазнайства. У палякаў існуе на гэту акалічнасць няблагі вульгарызм: Wyżej sra, niż dupę ma!

Выхаваннем лічылася лупцаванне. У багатыроў так не дзяжылі дзяцей. Мая нарачоная Шура, калі выпучыліся ёй грудзі, хадзіла ў славе „хорошо воспитанной” (заўвага Вінцука-кніжніка). З яе белага тварыку не зыходзілі сінякі або і крывавыя падцёкі. Бацька Шуры, здаравезны звер, якога трох ашуканых мужыкоў з Нетупы не магло пакаціць, ажаніўся быў не па добрай волі і таму ведаў, што значыць мець дачку ў хаце. Яна – з гадамі адолеўшы тэхнікум тэкстыльнай прамысловасці ў Беластоку – драпанула чым далей, ажно ў Лодзь. Шмат каму, зрэшты, удалося знікнуць на краі тадышняга свету. Ва Уроцлаве, Шчэціне, Гданьску, на пустуючых Заходніх Землях (акрамя Шлёнска і Познані). Беласток занадта блізка знаходзіўся і атмасфера ў ім усё ж нагадвала Крынкі; цяжка было ў ім замесці свае хамскія сляды за сабою.

А ў такім, напрыклад, Кашаліне ўсякая галытва хадзіла ў арэоле каланізатараў паслянямецкай тэрыторыі, прычым не з абы-якім псеўдарадаводам. Варшаўская жонка віленскага паэта Аляксандра Рымкевіча неяк здзіўлялася: – Jeszcze nie spotkałam repatrianta, który by się nie przechwalał posiadanym na Kresach mająteczkiem. Aż dziw, że nikt tam nie tyrał na roli!

Адтуль, здалёк, выехаўшыя прыязджалі ў Крынкі мала часцей, чым на пахаванне старых. Не заўсёды заначаваўшы хаця б, адразу з могілак гналіся назад, павесіўшы замок на закалтыжаных дзвярах бацькоўскай кучы. На элегію пакінутага гнязда. Часамі пажывалі ў тых руінах выгнаныя жанкамі п’янюгі. Далучаўся да іх адзін з нашых войтаў, але, урэшце, памарозіў рукі-ногі, якія ампутавалі яму ў сакольскім шпіталі, учыніўшы з яго мяшок без магчымасці наліваць чаркі. Крынкі – гэта кропелька ў кропельку Савецкі Саюз, хоць і пераважаюць у іх касцельныя палякі.

Раздумваючы пра пасляваеннае пакаленне, што першым пайшло ў белы свет, трэба памятаць наступнае: яно было галоднае, а хлеб давала яму польскасць. Так і па сённяшні дзень. Астраўкі беларушчыны там, дзе не мус „хадзіць у паляках”, каб выжыць. Усе тыя з майго класа Віцькі, Мішкі, Алы, Шуры, Галі, Іры, Вадзімы, Лёнікі з месца сталі пышнымі падпанкамі як толькі дасталіся ў сярэднія школы ды панацягалі на сябе аж да вачэй каляровыя штубацкія дэклі. Пачуліся рыхтык, бы – з гразі ў князі! Мая іронія з іх – мушу прызнаць – досыць несправядлівая, хаця б таму, што бедныя людзі іначай не рэагуюць на ўзвышэнне. У такіх няма шанцаў быць маральнымі. Аб’ектыўна нямаш. Некаторых падратоўваў этычна камуністычны культ простага чалавека, аднак ненадоўга: ідэалогія непазбежна пераўтваралася ў літургію, за заслонаю якой стабілізаваліся выгодныя пасады. Гэтак кажу, забягаючы наперад.

Пакуль што і да чаго, крынкаўская школа ўяўляла сабою вузкаватыя вароты, праціснуўшыся праз якія ў натоўпе падобных, напэўна траплялася ў байкавую краіну, у такую, дзе не б’юць, не шпараць і не клянуць, і яшчэ грошы за нішто даюць. Я не быў пэўны ў тым, ці следам за намі не пабягуць настаўнікі нашы, кінуўшы кібені-мацеры пакутную работу ды местачковую нуду. Вымаўляючы слова „Беласток” адлятаў кіслы пах гною, імжыла парфумнай пахкасцю цырульні. Даваенных „вучыцеляў” улады адсоўвалі ў бок, прысылалі маладых. Чаго іх несла сюды ад świateł wielkich miast, gwarnych ulic i szumu samochodów, uroków nocnego życia?!! От, дурні! Авёс ім у зад закалоў...

* * *

Вучань з мяне быў марны. Поўная катастрофа па дакладных прадметах і граматыцы. У каторымсьці класе паратоўваў мяне Толік Мірон з Гураняў, які потым, у жыцці, стаў ці не доктарам матэматычных навук. Маці, любячы натхнёна хваліцца ўсім сваім, надавала мне энтузіязму рамянём і – клянучы выдаткі – пасылала на карэпетыцыі (настаўнікі бралі плату прадуктамі). Бяда ў тым, што вельмі хацелася быць дарослым, у чым перашкаджала менавіта школа. Выпісваючы „Rolnik Polski”, чытаў агранамічныя парады ў ім, падпісаньія інжынерамі. Аднойчы дадумаўся: і я магу такім стацца, навучыўшыся дэкламяваць іхныя тэксты... Сотні!

У выпускным класе падпаў я пад „інстынкт табуна”. Усе ішлі вучыцца ў сярэднія школы. І я – з Жоржыкам Шамрухевічам і Тадзікам Шыгаловічам – у беластоцкі Механічны тэхнікум на тадышняй Сасновай. Пісьмовы экзамен – як у касцёле рады лаваў у вялізнай залі, безліч хлопцаў і дзяўчат, рэха голасу настаўніка, які па-ксяндзоўску прадыктаваў тэмы-задачы; суворыя наглядальнікі парадку, ліпучая ад поту кашуля, у мазгах аж скрыгаціць ад натугі... Памятаю гэта і больш анічога. А яшчэ – як дабраўся ў Беласток: аўтобусаў ПКС тады не было, а толькі „буды”; з Крынак адзін раз у суткі, упоранак (шчасце, што шафёрыў на крынкаўскай лініі Сенька Карпук, муж аднае з Яновічанак). Заначаваў у Галіцкіх на Пячурскай, даволі блізкіх сваякоў з боку маці, патомных вазакоў, асеўшых там за царскім часам. Патрыярх роду злаваўся на ўнукаў, чаму гавораць яны да яго па-польску; у ягоную маладосць ён рэдка чуваў гэтую мову на мястовай вуліцы. – Одкуль столькі паноў набралосё? – пытаў ён у самога сябе, забаўна майму слыху „окаючы”.

Божа, даруй мне грэшнаму: моцна спадабаўся Беласток – мякка спіш, чысценька ясі, і ўсяго з кніжкамі ў цябе дачыненні! Стаўшы штубаком, я пачаў як бы ліняць, брыняць і расці (даматканыя нагавіцы падняліся да лытак). Выезд з Крьнак, напрыканцы таго ж сухога лета, адбыўся ўсё ж па-сялянску, трохі як славутае „бежанства”; бацька Жоржыка запрог у адвячорак дэраша, раскладзіны жалязняка завалілі пасцеллю нам, мяхамі бульбы і гародніны, панастаўлялі карзінаў з запасамі з камораў, а самі мы, каб не мэнчыць каняку, пакрочылі ў пыле побач. Не азіраючыся на мястэчка ў даліне, якое нам, мне і Жоржыку, раптам абрыдла. Ноч выпала зорная, „августовская”, як сказаў мондры дзед Адам Шамрухевіч, і гэтае незразумелае слоўца прыдавала ёй магіі ўрачыстасці, нейк кшталтам „ліванскага кедра” ў рэлігійным вершы... Выбывалі ў рай.

Настальгія ўдарыла нечакана, праз тыдзень-другі. У горадзе жылося добра, але па-сірочаму. Кожнаму ты лішні. Атачэнне не тваё. Страва патыхае крынкаўскай аптэкаю Мароза. Белатварыя беластачанкі крывяцца на мужыцкі „непажондак” у цябе. Кавалерка з Выгоды і Скарупаў забаўляецца тваім акцэнтам. Настаўнік польскай мовы ставіць тройку, не выклікаючы да адказу, шануючы свае вушы, вось. Дзякаваць Богу, не вывелі пакуль урокаў рэлігіі і наша вяскаўня валам валіла на іх, наслухацца рускай гаварнечы бацюшкі, а прычакаўшы нядзелі, падацца ў Мікалаеўскую царкву на Ліповай. Запрыкмеціў я ў ёй мяшчанку з маёй Смольнай вуліцы (хоць не адважыўся наблізіцца да яе, вось паўвеку памятаю ейнае прозвішча: Васілевіч). Стаў я на кватэру ў хаціне надта экуменічнай па цяперашніх назовах, у старых паненак – работніц тэкстыльнай фабрыкі, з якіх адна не хвалілася сваім каталіцтвам, а другая праваслаўем. Можа быць, лесбіянкі?

Бушавалі маладыя банды: Выгода шпарыла Сасновую камянямі ды шворнямі абгорнутымі ў газеты. Наіваньваліся на прасторных жыдоўскіх могілках, на якіх сённячы амфітэатр, тэатр лялек і помнік арліны пакутнікам Беласточчыны. Сасноўцы, заюшыўшыся, драпалі на наступныя жыдоўскія могліцы, за Млыновую, на якіх асталяваўся пасля торг свінінаю і савецкія „чаўнакі”.

У Механічным тэхнікуме мелі месца практычныя заняткі. Зводзіліся яны да таго, што напільнікамі выраблялі мы малаткі. Ялейны інструктар Харашуха апеляваў да нас, каб – не пацець. Шаруючы жалезіну, я нязменна ўспамінаў Пагулянку з яе папаленымі фабрыкамі і ветэрана слесарскай справы з маёй Сакольскай, католіка Шынкевіча, бацьку якога закатавалі ў дваццатым годзе пазнанскія легіянеры за сеянне „чырвонай заразы”. Сын зрабіўся ў другую нямецкую акупацыю солтысам ды актывістам Беларускага Камітэту Хведара Ільяшэвіча (збіраў кажухі для мерзнучай пад Сталінградам арміі Паўлюса).

Каторымсьці разам з’явілася мацерка, паглядзець як жыву. Калі праводзіў яе назад, расплакаўся нястрымнымі слязьмі! Я гатоў быў вяртацца ў Крынкі пешкі, не баючыся поначных ваўкоў. Ці не штодзень выходзіў у прывыгодаўскае гуляйполе, каб выскавытацца, не адрываючы вачэй ад сінечы лясоў у старане Супраслі. Гэта не магло не скончыцца хваробаю і я дастаў сухотаў. Гарбаты лекар Гаеўскі са шпіталя ў будынку, у якім цяперашнім часам знаходзіцца Беластоцка-Гданская Епархія, нараіў інтэнсіўнае лячэнне: піць паранае малако з гарачым тлушчам, глытаць вапнёвыя таблеткі,і кінуць тэхнікум. Маці смуцілася, а я радаваўся. Дырэктар Механічнага – дастойны Цяслюк з вусікамі, бы ў Гітлера, намаўляў застацца аднак, але мацерчыная паніка аказалася пераможнай. Да мяне не даходзіў яе жах, каб не пахаваць яшчэ аднаго сына (мой малодшы брат Валодзік ляжыць немаўлём на могілкавай палосцы Яновічаў ля Шыбеніцы з уніяцкай капліцаю ад васемнаццатага стагоддзя). Новы браток, Сашка, быў у гадах, калі не прадчуваецца існавання школы і настаўнікаў. Гайсаў па выгане, з начэпленымі, самаробнымі, пагонамі савецкага лейтэнанта ды з выструганай з палена пэпэшаю.

Балючай стрэмкаю засела ў памяці агіда меставых фаміліянтаў да беларускага слова, рэакцыя іхных дзяцей, гатовых званітавацца ад гуку роднамоўя. Нешта падобнае спазнаў я потым, швэндаючыся да саветаў. 3 той важнай розніцай, што ў Беластоку не збіраліся мяне забіць. 3 удзячнасцю згадваю таго дзядзьку Сеньку Карпука, былога андэрсаўскага жаўнера, які трапіў у той корпус – выратаваўся, як і батальёны іншых праваслаўных – па традыцыйнай расійскай дурноце зніштажаць сваіх. У Карпукоў на Замэнгофа – блізу актуальнай сядзібы „Нівы” – катэгарычна абавязвала пашана тутэйшасці і цярпець не мог ён захаплення Захадам. Выжыўшы пад Монтэ-Касіна, – Андэрс не быў яму богам; тыповым генералам, які, ні здрыгануўшыся, слаў палкі на нямецкія кулямёты.

Страта навучальнага году здалася глупствам у параўнанні з шанцам уцячы з чужацкага Беластока. Хоць і здолеў угледзець у ім сапраўднага паэта. Гэта быў Віктар Варашыльскі, несумненны бальшавік, на якога глядзела – сагнаная на сустрэчу – сялянская маладая неўдалота з ціхім жахам. Не палкія дэкламацыі ягоныя пранізвалі душу, але той незвычайны факт, што паэт ён, а жывы! Ад школьнае навукі вядома, што паэт перш мусіць памерці... І як шавецкі сынок, шаўчук, я звярнуў увагу на чаравікі Варашыльскага: з тупымі насамі, акуратна зашнураваныя, да бляску наглянцаваныя. Усё ж – падумалася – польскія камісары не так лахманныя ды непаголеныя, як рускія. Нам імпанавалі белагвардзейскія афіцэры (на фільмах); адразу відаць, што невашывыя. У канец вайны у нас сталі на кватэру нейкія камандзіры, двух; яны не толькі павыпівалі, яшчэ паненскія адэкалоны на этажэрцы ды вынеслі саксонскі касцюм бацькаў, але і надалі нам змагання з пасцельньмі інсектамі... Такога не забываецца, асабліва пасля ахайных немцаў, нічога што варагоў.