Лабух
Раманчык
Някляеў Уладзімір
9 Лі-Лі пазваніла пад ноч...
Лі-Лі пазваніла пад ноч.
— Табе нават не цікава, куды я падзелася?
— Ты ў адных людзей?
— Я ў адных людзей.
І паклала трубку.
Я ўжо і не ведаю, ці хачу я ведаць, куды ты кожным разам падзяваешся, Лі-Лі.
Начаваць яна не прыйшла.
Раніцай пазваніў Крабіч і, ні за што не прабачаючыся, сказаў, што яго пасадзяць за спробу наўмыснага забойства, калі Росцік не забярэ заяву з міліцыі. Я купіў бананы і пайшоў да Росціка. Росцік папраўляўся, рукі падымаў, так што заяву мог і напісаць.
На тумбачцы каля ложка Росціка ляжалі бананы. Да яго прыходзіла Лі-Лі.
— Я жыд, а не малпа, — паморшчыўся на прынесены мной пакунак Росцік. — Вы што мне адны бананы цягаеце?..
— А ты б чаго хацеў?
— Бабу.
— Ромавую?
— Раманаву. Хоць адну адшкадуй, у цябе лішнія...
— А ў цябе з аналізамі як?
— Сексу недабор. З праламанай патыліцай страсць скразная...
Ён, канечне, за Лі-Лі заступіўся, яна яму пажалілася, яны з Лі-Лі жаляцца адно аднаму, але я зрабіў выгляд, што не зразумеў, і сказаў Росціку пра Крабіча.
— Лі-Лі ўчора была... — усё яшчэ нечага ад мяне чакаючы, цягнуў сваё Росцік і, нічога не дачаўшыся, спытаў:
— Ты маленькіх бабулек на вуліцы забіваеш?
Я адказаў, што на вуліцы не забіваю.
Росціка нібы зацікавіла тое, чаму я іх не забіваю, ён нават у вочы мне глыбей зазірнуць паспрабаваў, каб вызнаць:
— А чым ты мяркуешся, не забіваючы маленькіх бабулек?
— Нічым... Проста не забіваю бабулек. Ні маленькіх, ні большых, ніякіх.
— А я проста ніякіх заяў у міліцыю не падаю. І не падаваў ніколі.
— Скуль тады заява?
— У Шыгуцкага спытай. Думаю, ён з гэтага вялікі шум узняць збіраецца... Нацыяналіст хацеў жыда забіць. Яны цяпер нават за жыдоў супраць нацыяналістаў.
— І мы будзем дапамагаць ім ва ўладу выбірацца?
— Будзем. Бо жыдоў усё адно не выберуць.
— Хто ж мы пасля гэтага?
— Лабухі. Як былі мы, так і застаемся лабухамі, і нікім нам болей не трэба быць.
— Але ж гэта тое, чаго яны хочуць. Чаго чакаюць ад нас.
Росцік зазірнуў мне ў вочы яшчэ глыбей, здзіўлена.
— Ты пра гэта задумаўся, Ромчык?..
— Задумваюся патрохі... І што скажаш?
— Скажу, што супасці з тым, чаго ад цябе хочуць — вялікае чалавечае шчасце.
— Морда жыдоўская, — развітаўся я з Росцікам. — На работу выходзь, супадаць будзем.
На калідоры, стараючыся зрабіць выгляд, нібы выпадкова прабягала міма, стаяла, перабіраючы ножкамі, Зіначка. Нямала яна набегалася, пакуль падпільнавала мяне і няўмела здзівілася:
— Ой, вы тут...
Зіначка глядзелася гэткай спакуслівай цацачкай, што варта было забыцца, як яна ледзь не наскрозь прапарола мне пікай азадак. Я абняў яе за лялечны азадачак:
— Зіначка...
Яна застраляла вочкамі ўбакі па калідоры, нікога не было — і рук маіх не скінула.
— Зіначка, ты можаш зрабіць для мяне добрую справу?
— Магу, — сказала яна радасна.
— Зайдзіся ў палату і пацалуй майго сябра. Найлепшага.
— А пасля?.. — спытала Зіначка з меншай радасцю.
— Пасля пазвоніш мне дні праз тры — і спаткаемся.
— Чаму праз тры?..
— Ну, праз дзень-другі...
— А тэлефон?..
— Росцік ведае. Пацалуеш — ён табе скажа.
Зіначка скінула мае рукі:
— Не!
Не дае забыцца, што ў яе характар.
— Чаму не?
— Не, бо не!
— Ты крыўдуеш?
— Цацкі не крыўдуюць! А я для вас цацка жывая! Я каторы дзень... — і Зіначка прыкусіла губку, злавіўшы сябе на тым, што прагаворваецца.
— Ты са мной пацалавацца хочаш?
— Ды не хачу я з вамі цалаваццца!.. — крутнулася і пабегла па калідоры Зіначка, прыпынілася... — І болей не захачу ніколі!
Вось табе і па ўсіх пацалунках... А чакала, падпільноўвала... Пстрычка-запальнічка...
Непацалаваным вярнуўшыся ад непацалаванага Росціка, я пазваніў Шыгуцкаму, які параіў мне думаць пра сябе, а не пра Крабіча.
— Не ўсё ў цябе так проста, — сказаў Шыгуцкі. — З лабараторыі, якой загадваў Рутнянскі, дакументацыя прапала сакрэтная, а ён там быў за два дні да смерці.
— Дык што з таго?
— Толькі тое, што зараз гэтым Камітэт дзяржбяспекі займаецца, а не міліцыя. Тут нават я не магу пазваніць і даць адбой.
— І мной зоймуцца?
— І табой... Ты праходзіш па справе.
— Што ў такім разе рабіць?
— Табе падкажуць, — як намякнуў на нешта Шагуцкі. — Я пра цябе падумаю — і ты падумай. Пра суд падумай, пра турму... Гэта ж уся музыка ляснецца, га?..
Пра суд з турмой сказаў Шыгуцкі нібыта жартам, і ўсё ж ён падстрашваў мяне — і я не мог зразумець, нашто?
Пра суд з турмой я думаў і думаю.
З таго нямногага, да чаго я — па-за жанчынамі і музыкай — не абыякавы, дык гэта якраз да суда і турмы. Ну, цяпер яшчэ да Дао... Майго стрыечнага брата, найблізкага мне з усёй радні, судзілі ні за што і ні за што пасадзілі. Усе ведалі, што ні за што, за чужую віну — не хацелі гэтага ведаць толькі суд і турма. Мяне гэта чапанула, за самае нутро торгнула, і зацікавіла мяне жыццё, якім жывуць слугі закону: суддзі, пракуроры, следчыя... Асабліва суддзі — сярод іх найболей жанчын.
Пра суддзю-жанчыну я не думаю, як пра суддзю. Суддзя для мяне — мужчына, і думаю я пра суддзю-мужчыну.
Слова нейкае кітайскае: су-ддзя...
Вось ён падымаецца нараніцы, не ў гуморы, апухлы з учарашняга перапою, доўга не можа знайсці пад ложкам тапкі, цяжка порскаецца ў ваннай, бурчыць на жонку за неадпрасаваныя штаны, за перасмажаную яечню, апранаецца, падперазваецца, зашнуроўваецца, выходзіць з хаты, сунецца па вуліцы... і пакуль што ён такі ж ніхто, як і ўсе ў натоўпе, але праз гадзіну-другую ён уваходзіць у абшарпаны, зашмуляны пакой з паламанымі крэсламі і завэдзганым Гербам Дзяржавы на сцяне, і сакратар суда ўскідваецца: „Устаць, суд ідзе!” — і ўсе ўстаюць, а ён сядае пад Герб Дзяржавы, аддыхваецца, перакладвае нейкія пеперчыны, напаўвуха слухае пракурора, напаўвуха слухае адваката, пракурорскіх і адвакатскіх сведкаў, чакаючы толькі таго, калі ўсё гэта скончыцца, і ўрэшце сам усё і завяршае, абвяшчаючы вырак: „Да найвышэйшай меры пакарання!” — і на гэтым мяне заўсёды закліньвала: а як ён зноў сунецца па вуліцы?.. прыходзіць дахаты?.. распранаецца?.. расшнуроўваецца?.. расперазваецца?.. кладзецца ў ложак?.. чытае газету?.. засынае?.. Хай нават вінаватаму ён гэткі вырак абвясціў... Ён хто, Гасподзь?.. А раптам не вінаватаму?.. І назаўтра ён спакойна прачынаецца, шукае тапкі, порскаецца ў ваннай, бурчыць на жонку, апранаецца, падперазваецца, зашнуроўваецца, выходзіць з хаты, сунецца па вуліцы... і жыве сабе гэтаксама, як і ўсе?..
Я хоць і лабух, ды не з такімі ўжо адмарожанымі мазгамі, каб не разумець, што ёсць і павінны быць дзяржава і закон, але і дзяржава, і закон — гэта людзі, і які чалавек можа роўны быць дзяржаве, і які чалавек можа роўны быць закону?.. І як выйшла так, як сталася, што не Боская, а чалавечая воля ўзаконена пануе над чалавекам, адна над другой?..
Ігара Львовіча забілі. Трэба знайсці і пакараць забойцу — знойдуць і пакараюць мяне. І не здрыганецца дзяржава, і не пахіснецца закон. І суддзя вернецца дахаты і, кладучыся спаць, прачытае на сон газету...
Калі арыштавалі Радзіка, майго стрыечнага брата, і справа дайшла да суда, я ўсё, што мог, рабіў, каб Радзіка зратаваць. А нічога рабіць не трэба было, бо ён ні ў чым не быў вінаваты, яго судзілі замест іншага, замест родзіча вялікага начальніка... Я ўрэшце дазнаўся, хто яго судзіць будзе, запрасіў суддзю на канцэрт, пасля закруціў п’янку з бабамі — і ўжо ўночы ў нумары гатэля, заказанага для апошняй дзеі, п’яны суддзя раптам сказаў:
— У мяне тут не выйдзе, не падымецца... Дай мне з сабой адну дзеўку.
На падпеўках у мяне Аксюта Рачніцкая стаяла, былая прастытутка, якую ўзяў я на работу, бо сябраваў некалі з яе братам. Фелікс Рачніцкі гадоў пятнаццаць таму з’ехаў, падаўся ў амерыканцы, а сястра ягоная, нікуды не з’ехаўшы, падалася ў прастытуткі. Неяк прыйшла да мяне, расплакалася: „Болей не магу...” Але пасля працавала і ў мяне, і там, дзе працавала. Да ўсяго звыклая, яна і ўзяла на сябе суддзю, паехала з ім... Ён завёз яе сярод ночы ў суд, расклаў на стале пад Гербам Дзяржавы, пад якім вяршыў справядлівасць, і толькі там у яго ўсё выйшла...
Назаўтра ён сам пазваніў, зноў захацеў Аксюту — тая на дыбкі: „Бля, з ансамбля пайду, але з вар’ятамі ў судзе трахацца не буду. Гэта ўсё ж суд, а не бардэль!.."
Нават прастытутка Аксютка да суда павагу мела — і дарма: Радзіка засудзілі. Суддзя перада мной вінаваціўся: маўляў, ніяк інакш нельга было, не ўсё ў ягоных сілах, вышэй пастанавілі засудзіць, каб раз і назаўсёды закрыць справу... Расклалі закон на стале пад Гербам Дзяржавы.
Пасля суда, набраўшы гарэлкі, я таксама паехаў вінаваціцца, што не здолеў дапамагчы... Перад бацькам Радзіка вінаваціўся, маці ў зэка Радзіка ўжо не было — яго і пасадзілі за тое, нібы ён забіў сваю маці. Як гэта вам: сядзець у турме за тое, што ты забіў сваю маці, калі ты яе не забіваў?..
Да найвышэйшай меры Радзіка не прыгаварылі, мусіць, толькі таму, што ніхто ў віну ягоную не верыў. І ўсе бяссільна не верылі, а сіла вяршыла суд.
— Не кайся, мы ад цябе і не чакалі нічога, — сказаў бацька Радзіка. — Хто ты такі? Хрэн з музыкай... Музыка — гэта не тое, што сілу ламае.
Выпіўшы, ён разгаварыўся і казаў пра тое ж, пра што і я думаў, нават пра большае...
— Яно паўсюль і ва ўсім так... Ты ўяві сабе мужыка... У яго дом, сям’я, зямлі кавалак... Ён арэ зямлю, корміць сям’ю... Жыве сабе ды жыве, нікому не замінае... А тут да яго прыходзяць і кажуць: „Кідай плуг, наараўся... На табе аўтамат, ваяваць пара... Пайшлі...” І мужыку куды падзецца?.. Сіла па яго прыйшла, дзяржава... Ён кідае плуг і бярэ аўтамат... А мужык ён грунтоўны, паважны, старанны — і страляе гэтак жа зацята, як араў... Ты разумеш, пра што я кажу?..
Я разумеў, што тут было не разумець... Гэта не Дао...
Калі д’Артаньян па дарозе да Лондана пракалоў шпагай пасланца кардынала графа дэ Варда, ён уздыхнуў, падумаўшы пра загадкавасць лёсу, які змушае людзей знішчаць адзін аднаго дзеля інтарэсаў трэціх асоб, ім зусім чужых, якія нават не ведаюць, не сняць, не здагадваюцца пра іх існаванне...
Не ведаючы, што рабіць, апроч як чакаць, пакуль трэція асобы нешта са мной вырашаць, я ўзяўся гартаць кніжачку, прынесеную Лі-Лі пасля знаёмства майго з Максімам Аркадзьевічам. Кніжачка, падобная на цытатнік, называлася „Дао Дэ Цзін”. Я разгарнуў наўздагад...
"Неба і зямля не ведаюць нянавісці і любові, справядлівасці і несправядлівасці, яны ўсім жывым істотам даюць жыць уласным жыццём”.
У Дао таксама ёсць што-кольвечы зразумелае... А Максім Аркадзьевіч толькі туман наганяў...
"Дао пустое, о, найглыбейшае! Яно прабацька ўсяго. З гліны лепяць посуд, але скарыстаць у посудзе можна толькі пустату ў ім. У сценах прабіваюць вокны і дзверы, каб зрабіць дом, але скарыстаць у доме можна толькі пустату ў ім. Вось чаму карыснасць нечага, што існуе, залежыць ад пустаты”.
Калі так, дык зараз я самы карысны...
"Лепей нічога не рабіць, чым імкнуцца да таго, каб нешта напоўніць. Напоўненае золотам і яшмай ніхто не здолее ўсцерагчы”.
Гэта праўда. У Ніны была чырвоная шкатулка з яшмы, яе ўкралі...
"Дао безцялеснае. Дао туманнае і невызначальнае. Узіраюся ў яго і не бачу, таму называю нябачным. Услухоўваюся ў яго і не чую, таму называю нячутным. Крочу за ім і не бачу спіны ягонай, сустракаюся з ім і не бачу твару ягонага..."
Зусім як апошнім часам у вершах Крабіча... Нагон туману... Хоць, зрэшты, яно сапраўды так: глядзім і не бачым, слухаем і не чуем...
Але зазваніў тэлефон — і я пачуў:
— О, вітаю! А я сёння песню вашу па радыё слухаў! Я і не ведаў, што яна ваша, думаў, што народная! Шыкоўная, Раман Канстанцінавіч, песня, шыкоўная! Мы з Барысам Сцяпанавічам гаварылі, у вас праблемы! Зараз я непадалёку з чалавекам адным, спаткацца нам трэба! Неадкладна, Раман Канстанцінавіч, неадкладна, геній вы наш! Запішыце адрас... там код унізе...
І ўсё гэта разам з адрасам і кодам кандыдат у дэпутаты Рычард Красевіч пракрычаў так радасна, як песню праспяваў...
— Падпалкоўнік Панок Віктар Васільевіч, — адразу ж не хаваючыся, хто ён і адкуль, прывітаўся са мной чалавек, які быў разам з Красевічам у дзіўнаватай, казённа абстаўленай кватэры. — Можна проста Віктар, мы з вамі аднагодкі... Каву будзем піць, ці каньяк?
— Выбачайце, як ваша прозвішча?
— Панок, амаль усе перапытваюць... Няўдалае, але прэтэнзіі не да мяне, а да бацькі, што да пана не дацягнуў.
— О! — паставіў каньяк на стол Красевіч. — Каву з каньяком п’ём, гэта непадзельна.
— А я на палкоўніка не пацягнуў?.. — спытаўся я ў падпалкоўніка.
Ён ускінуў руку ўгору:
— Не каліцеся вожыкам, Раман Канстанцінавіч! Мы за вас...
— За вас! — наліў і падняў чарку Красевіч. — Каб вы толькі ведалі, Раман Канстанцінавіч, які я шчаслівы, што пазнаёміўся з вамі!
— І я рады знаёмству, — выпіўшы, сказаў падпалкоўнік. — Вы на тое, што ў міліцыі было, не звяртайце ўвагі. Думаю, мы пра ўсё дамовімся.
— Вярбаваць мяне будзеце?
Падпалкоўнік Панок закусіў скрылікам лімона і паморшчыўся.
— Не, вярбаваць мы вас не будзем... Хто гэта прыдумаў каньяк лімонам закусваць, не ведаеце?
— Французы, — сказаў Красевіч. — Усё, што нясмачна, прыдумалі французы, я быў у Францыі. Жабіны лапкі еў.
Падпалкоўнік спытаў:
— А мінет?..
Ён відавочна хацеў настроіць мяне на свойскія адносіны, але мне не да таго было, каб яму падыгрываць. Падыграць паспрабаваў Красевіч.
— О, як гэта я пра мінет забыўся! У мяне ёсць знаёмы доктар хрэновы... — і кандыдат у дэпутаты слова ў слова паўтарыў гісторыю, якую чуў я ад яго ў лазні. Скончыў і сказаў:
— Ды я вам пра гэта расказваў абодвум.
Панок, які з гісторыі Красевіча нават не ўсміхнуўся, тут раптам разрагатаўся:
— Ну, Рычард Пятровіч...
— Дык не будзеце вербаваць? — перапытаў я вясёлага падпалкоўніка.
— Не будзем. Прынцыпы нашай работы зараз не тыя, што былі — мы ж таксама мяняемся разам з часам... Хоць работа з агентурай, канечне, застаецца. Толькі такая агентура, як вы, гэта... як бы вас не пакрыўдзіць... малаэфектыўна. Ну што вы нам можаце сказаць, чаго мы не ведаем?.. Ды й навошта нам, каб вы адчувалі дыскамфорт? Людзі вашага складу звычайна мучаюцца з гэтага, рэфлексуюць — як жа, у стукачы запісалі!.. Так што не будзем.
Сама адкрытасць сядзела перада мной, а не падпалкоўнік Камітэта дзяржбяспекі — і толькі вочы ягоныя, як ні адкрыта стараўся ён глядзець, калоліся. Ці, можа, мне здавалася так па былых страхах: упершыню ў стукачы запісаць мяне паспрабавалі яшчэ ў студэнцкія гады, на апошнім курсе кансерваторыі...
У кабінеце прарэкрата, куды мяне выклікалі, сядзеў мужчына гадоў сарака, у звычайным савецкім касцюме, у акулярах, якія ён механічна здымаў раз-пораз і праціраў насоўкай. „З табой пагаварыць хочуць", — сказаў прарэктар і, асцярожненька абмінуўшы свой стол, выйшаў са свайго кабінета, а мужчына, назваўшыся Мікалаем Іванавічам, прапанаваў мне сесці і спытаў, праціраючы акуляры:
— Якія планы на жыццё, Раман?.. Прарэктар кажа — ты таленавіты. А талент не дзядоўнік, абы да чаго не чапляецца і абы дзе не расце. Цябе куды размяркоўваюць пасля кансерваторыі?..
Я пра тое не ведаў, а Мікалай Іванавіч ведаў:
— У раён цябе размяркоўваюць, амаль што ў вёску... І што ты рабіць там будзеш?
Пра гэта я не думаў, а Мікалай Іванавіч думаў:
— Талент свой будзеш закопваць. З дня ў дзень на работу, з дня ў дзень з работы — і болей падацца няма куды... Табе хочацца гэтага?
Я сказаў, што не надта, але што ж: як усе, так і я...
— Ты не ўсе, — не згадзіўся Мікалай Іванавіч. — Сціпласць — някепская якасць, а ўсё ж цану сабе трэба ведаць. Усе — гэта ўсе, а ты — гэта ты, і пра такіх, як ты, у нас асаблівы клопат... Дзяржаўны. Мы дапаможам табе і ў Мінску застацца, і з работай дапаможам, і з кватэрай, з паездкамі замежнымі, з конкурсамі... Толькі ўсё, што называецца, узаемна. Ты нам таксама...
— Я не падпішу нічога, — падняўся я, каб пайсці. Ад свайго сакурсніка, якога раней вербавалі і які, трасучыся, расказаў мне па п’янцы, як гэта робіцца, я прыблізна ведаў далейшае... „Бланк такі, гатовы ўжо, падпісваеш — і ў ім твая мянушка”.
— Сядзь! — колка бліснуў позіркам скрозь акуляры ўсяго хвіліну таму мяккі і клапатлівы Мікалай Іванавіч. — Па-іншаму пагаворыць можам, калі па-добраму не хочаш... І будзеш ты для мяне не таленавітым маладым кампазітарам, пра якога ў мяне дзяржаўны клопат, а звычайным фарцоўшчыкам, пра якога клопат таксама дзяржаўны, але зусім інакшы. Ты зразумеў?..
Калі мяне ў страх кідае, дык звычайна скроні халадзеюць, як кроў ад іх адганяе, і ў патыліцы халадок звініць... Скроні ў мяне пахаладзелі, і ў патыліцы зазвінеў халадок: „Выганяць!.. Зараз вернецца прарэктар... загад... і выганяць...” Я граў у гатэлях у рэстаранных аркестрах, збіраў грошы на раяль, і сапраўды час ад часу, каб мець на што жыць — мы з Нінай ужо сямейна жылі — прыкупляў у замежнікаў валюту, перапрадаваў шмаццё, гудзіннікі, абутак... Здаралася, што і апаратуру музычную, у тыя гады раскошу такую рэдкую, што любы лабух гатовы быў за яе апошнія порткі зняць... Сёння гэта звычайная рэч, бізнес, а ў той час — фарца, і фарцоўшчык — агент паўзучага імперыялізму... За гэта спачатку з камсамолу, а пасля і з вучобы — са свістам...
І пад суд.
Бланк, які паклаў на стол перада мною Мікалай Іванавіч, я ўсё ж не падпісаў. Адпіраўся, выкручваўся, абяцаў падумаць — і ён раптам згадзіўся:
— Добра, падумай... Ты сябруеш з такім паэтам маладым, Крабічам Алесем, вось і напішы, што ты пра яго думаеш.
Гэта ўсё ж была адтэрміноўка, палёгка — і я сказаў, што падумаю і напішу...
— Не, Раман, пра Крабіча ты зараз напішаш, каб мы да фарцы не вярталіся, — пасунуў да мяне па стале чысты аркуш паперы Мікалай Іванавіч. — Я ж табе не данос напісаць прапаную, а тое, што ты думаеш. Калі думаеш нешта добрае — напішы пра добрае, калі кепскае — напішы пра кепскае. І можаш не падпісвацца...
І я напісаў, не падпісваючыся... Не данос, але напісаў.
Бо пад суд...
З дня ў дзень, з месяца ў месяц чакаў я, калоцячыся, толькі нічога і нікому не расказваючы, калі і куды мяне зноў паклічуць... Мікалай Іванавіч не аб’яўляўся. На доўгі час пра мяне нібыта забыліся, пасля быў яшчэ адзін захад у гады перабудовы, там было ўжо лягчэй — і вось зноў... Усё цячэ, ды нічога не мяняецца.
— Значыць, Віктар Васільевіч, мы проста выпіваем?.. Кампанія ў нас?.. Адпачываем?
Падпалкоўнік па-ранейшаму быў па-свойску адкрыты.
— Не, я на рабоце, і мы не проста выпіваем. Мы разлічваем на вас, Раман Канстанцінавіч. Зразумела, з улікам тых абставін, у якіх вы апынуліся.
У мяне пад лыжачкай ёкнула: вось яно!..
— І ў якіх я апынуўся абставінах?..
— Ды пачакайце вы пра работу! — адчуўшы, мусіць, напругу ў маім голасе, разліў каньяк па чарках Красевіч. — Паспеем...
Панок узяўся за чарку:
— Я не спяшаюся нікуды. Раман Канстанцінавіч сам прыспешвае.
— Што ж цягнуць з тым, дзеля чаго мяне паклікалі?.. Мне як найхутчэй ведаць хочацца, з чым я пайду.
— Нецярплівы, — падміргнуў Красевіч. — З намі, з кім яшчэ?
— Ён пытае: з чым? — усміхнуўшыся, удакладніў адкрыты падпалкоўнік, і Красевіч сказаў хуценька:
— А гэта тое самае — з чым і з кім.
Яно так... Я ўпершыню падумаў, што прыгажун Рычард Пятровіч Красевіч не такі ўжо дурненькі, якім выглядае.
— Тады з чым я з вамі пайду, ці не пайду ў маіх абставінах?.. Якія ў мяне абставіны? Калі тыя, якімі палохаў следчы Патапейка, дык гэта лухта, тут і гаварыць няма пра што.
Я вырашыў, што мне ў гэтай кампаніі, дзе незразумелай была роля Красевіча, нельга быць трэцім — і стаў паціху напіраць.
— Піць не будзем? — спытаў Красевіч.
— Вып’ем, бо гаварыць ёсць пра што, — падтрымаў Рычарда і не згадзіўся са мной падпалкоўнік. — Абставіны ў вас, Раман Канстанцінавіч, шматварыянтныя...
— І які ваш варыянт?
— Ваш, а не наш, і калі вам не цярпіцца... — Падпалкоўнік адставіў чарку. — Калі вам не цярпіцца, дык я і піць пачакаю... А варыянт, калі коратка, такі...
— Адзін са шматварыянтных?
— Першы, які ў галаву прыйшоў, — не пакінуў ніякіх сумненняў у сваёй шчырасці Панок. — Не так даўно ў госці да вас адзін вучоны прыехаў...
— Адкуль?
— Са Злучаных Штатаў вучоны адзін, завербаваны ЦРУ, былы грамадзянін Беларусі і ваш сябар...
— Мой сябар?
— Ваш, ваш... І ўчастковы пацвердзіць, што ён заходзіў да вас, і нават засведчыць, што жыў у вашай кватэры...
— Не знаёмы мне чалавек жыў у маёй кватэры?
— Я ж сказаў, што ваш сябар... — Падпалкоўнік пацягнуўся да паліцы за ягонай спінай, узяў з паліцы адзіную, што ляжала там, папку з паперамі і дастаў фотаздымак.
— Пазнаеце?.. Амерыканскі шпіён. Проста выліты... І сястра ў яго прастытутка, якую вы ў артысткі прыстроілі.
З фотаздымка на мяне глядзеў Фелікс Рачніцкі... У абдымку са мной.
Фотаздымак гэты ў маім альбоме быў. Дома. Больш нідзе яго быць не магло. Такі самы — у Фелікса, але ж не Фелікс ім свой перадаў?..
Прывёз з Амерыкі...
Я ўзяць хацеў фотаздымак — Панок адвёў руку:
— Было ваша — стала наша.
— Я гадоў пятнаццаць яго не бачыў.
— Скуль і хто пра тое ведае?.. А ён ведаў пра сакрэтная даследванні, што праводзіліся ў лабараторыі, якой загадваў, пакуль не спіўся, Рутнянскі. І прапанаваў вам, свайму сябру і суседу Ігара Львовіча, зрабіць на гэтым грошы... Вялікія зрабіць грошы, за частку іх угаварыўшы Рутнянскага — а колькі для п’яніцы трэба? — каб той выкраў з лабараторыі дакументацыю. Рутнянскага хоць і спісалі з карабля, але мазгамі ягонымі карысталіся, у лабараторыю час ад часу пускалі і нават запрашалі. І ён зрабіў тое, на што вы яго падбілі. Вы прыйшлі да яго па дакументы, а ў кватэры п’янка, госці з пісталетам. Вы ўлавілі момант...
Трэба было бараніцца.
— Я ўсё ўлавіў... — перабіў я, напіраючы, падпалкоўніка. — Далей ужо — версія слугі закону Патапейкі?
— Прыблізна ягоная... Толькі з іншай матывацыяй, больш лагічнай і сур’ёзнай.
— Тады, значыць, гасцей я, купіўшы ў іх за пару пляшак пісталет і трахнуўшы іх бабу, выправіў з кватэры, кватэру абшукаў, дакументы знайшоў, а Ігара Львовіча, п’яніцу, якога маглі б арыштаваць і ён пра ўсё мог расказаць, прыкончыў? Ну, і каб грашыма з ім не дзяліцца, так?..
— Калі вы так прыдумалі, можна і так...
— І вам не смешна?
— З чаго? — спытаў за падпалкоўніка Красевіч.
— З ахінеі гэтай. Хто ў яе паверыць?
Падпалкоўнік гэтак паклаў руку на папку з паперамі, як у той Амерыцы, адкуль мой сябар прыехаў, у судзе на Біблію кладуць.
— Суд. Наш самы даверлівы ў свеце суд. Тым больш, што сведкі, грамадзяне Лупеха, Мацвеенка і Ліскіна, паказанні ўжо далі. І яшчэ дадуць. Любыя паказанні, Раман Канстанцінавіч, бо, калі не вам, дык ім пад суд ісці... Вы пра гісторыю з вашым братам стрыечным не забыліся?
Яны і пра гэта ведаюць і помняць, яны ўсё пра мяне ведаюць і помняць... Свалата, цынікі...
Я выпіў каньяк, наліты Красевічам, адзін.
— Слухайце, калі вы не закон, не справядлівасць, дык усё ж людзі... Тут жа, як і ў гісторыі з маім братам, забойца ёсць! Сапраўдны забойца.
— Можна і мне цяпер выпіць? — спытаў падпалкоўнік. — За праўду.
— Якую праўду?
Панок выпіў.
— За тую, якая ёсць, — сказаў ён, смокчачы лімон. — Ёсць забіты і ёсць забойца... І ні іншага забітага, ні іншага забойцу шукаць ніхто не будзе. Навошта яго шукаць, калі нам трэба, каб Ігара Львовіча забілі вы?
— О, прызнавайцеся, Раман Канстанцінавіч! — па-блазенску ўсклікнуў Красевіч, падняў чарку і таксама выпіў адзін. Кола сяброў самкнулася...
Калі мяне вербавалі ў другі раз, у перабудову, у яшчэ савецкі час, за мной не было фарцы, не было нічога — і я нічога не баяўся. Яны паказалі спісаны мной аркуш паперы: „Гэта ваш данос на Крабіча, вядомага паэта...” — а я паслаў іх на фіг і пайшоў. Нічога надта ўжо подлага пра Крабіча я не напісаў, а напісанае — на маім сумленні... Зараз за мной таксама не было нічога подлага, ды зусім нічога не было, і час быў не савецкі, ніякі настаў час, а я не пасылаў іх на фіг, не сыходзіў... Гледзячы на самаўпэўненага, распісаўшага мяне наперад, падпалкоўніка Панка, на хітранькага, а не дурненькага кандыдата ў дэпутаты, гэбэшніка ці стукача Красевіча, я пачаў пабойвацца... Разам з Шыгуцкім і тымі, хто над імі, яны былі героямі гэтага ніякага часу, валадарамі лёсаў людскіх... У гэтым ніякім часе садзілі ў турмы дэпутатаў парламента, якіх закон не дазваляў садзіць, чаплялі кайданкі на міністраў у іх кабінетах, а я хто такі?.. Хрэн з музыкай... У гэтым ніякім часе людзі проста знікалі бясследна — і ніхто іх не шукаў...
Што ж у часе гэтым такое?.. Як мы ў ім жывём, што адбываецца?.. Хто гэты Панок, хто гэты Красевіч?.. Хто яны мне абодва, чаго я тут з імі?.. У мяне ёсць Лі-Лі, ёсць Ніна, Марта, Каміла, Роберт, Росцік... Зоя ёсць і Зіначка... Я іх люблю, хоць часам і не ведаю, чаго ад іх хачу, і яны не заўсёды ведаюць, чаго ад мяне хочуць, але любяць, — а гэтыя?..
Гэтыя якраз ведалі, чаго хацелі... Яны чакалі, пакуль я сам спытаюся... І я ўрэшце спытаўся пра тое, дзеля чаго ў коле сяброўскім пілі мы па чарзе каньяк.
— А нашто вам, каб я быў забойцам? Для чаго вам гэта?..
І яны мне растлумачылі... З іх тлумачэнняў выходзіла нешта такое, што нікуды не лезла — ні ў маць тваю, ні ў савецкую армію: вынікала, што не буду я забойцам, калі стану правакатарам... А асістэнтам, канём, які завязе мяне ў правакатары, будзе Красевіч... Пад ягоную выбарчаю кампанію нам дадуць адкрыты тэлеэфір, што я і скарыстаю... На першым жа нашым канцэрце ўсчыню скандал, выступлю супраць Красевіча, як прадстаўніка ўлады, што стварыла яму найлепшыя ўмовы для перамогі на выбарах, увайду з уладамі ў канфлікт... — я вушам не верыў, яны ў мяне вялі, высыхалі... — і перакінуся на бок апазіцыі. Тут яны, можа быць, на месяц-другі ў турму мяне падсадзяць, каб большай вагі надаць, а там пабачым... Калі я здолею значнай фігурай стаць, у лідэры апазіцыі выбіцца, дык гэта лепей за ўсё, бо ім там болей за ўсё свае лідэры і патрэбныя... Але ў любым выпадку ў барацьбітах-малацьбітах, як сказаў Панок, я хутка расчаруюся, вярнуся з кампраматам на іх — і зноў тэлеэфір... У пачатку я герой, а ў канцы — двойчы...
Пра што яны?..
Я проста не разумеў, не цяміў, пра што яны: які адкрыты тэлеэфір?.. якая апазіцыя, да якой я ніякім бокам?.. які з мяне, лабуха, лідэр ці герой, ды й хай нават правакатар?.. — і адчуваў, задніцай адчуваў, не лідэр, а підар, якога яны на перчык нацягвалі, што ўсё гэта, як і версія следчага Патапейкі, для нечага прыдуманая імі несусветная лухта, дым, завеса, за якой хаваецца нешта насамрэч сур’ёзнае і сапраўды для мяне небяспечнае, але што ж гэта такое, з-за чаго ўсе разам яны, менты з гэбістамі, на мяне наваліліся?.. Гэтага, канечне, яны мне не тлумачылі, верзлі сваю лухту, Панок верз, Красевіч толькі галавой ківаў, як балванчык кітайскі, а ў маіх скронях, якія халадзелі, метраном стукаў: так-так! на фіг!.. так-так! на фіг!.. так-так! на фіг!.. на фіг! на фіг... Але, як метраном ні такаў, я, не разумеючы, што адбываецца, і баючыся таго, чаго не разумеў, так і не паслаў іх на фіг, так і не сышоў. Я сказаў, што падумаю...
— Добра, падумайце, — як некалі Мікалай Іванавіч, згадзіўся на гэты раз Віктар Васільевіч. — Толькі не доўга, бо з Крабічам вашым нешта таксама вырашаць трэба. Калі вы раптам адмовіцеся, мы яго пасадзім. А нам бы хацелася, каб вы яго выручылі, ён сярод нацыяналістаў фігура не апошняя... — І Панок кіўнуў балванчыку кітайскаму. — А ты даручэнне не забудзься выканаць.
— О! — ледзь не з гонарам заспяшаўся выконваць даручэнне Красевіч. — Мне даручылі перадаць вам, Раман Канстанцінавіч, абавязкова вам сказаць, што вы можаце назваць адпаведную суму... У разумных межах, але і без лішняй сціпласці.
"Сціпласць — якасць някепская, а ўсё ж цану сабе трэба ведаць...” — зноў успомніўся Мікалай Іванавіч, чалавек без прозвішча... Я глянуў на Панка, упэўненага ў сабе, у той сіле, якая за ім, і спытаў:
— Дык вы мяне, значыць, не вярбуеце?..
— Для чаго нам вербаваць вас у трэці раз? — шчыра здзівіўся і ледзь не па-сяброўску прыабняў мяне ва ўсім адкрыты падпалкоўнік Віктар Васільевіч Панок. — Ці вы думаеце, што тыя, савецкія вярбоўкі ўжо не ў залік? Памыляецеся, Раман Канстанцінавіч, памыляецеся...
— Выходзьце першым, я пасля, — пайшоў мне дзверы адчыняць Красевіч, але Панок перакруціўся: „Наадварот...” — і выпусціў Красевіча. Неяк так у яго гэта выйшла, што спачатку Красевіч, а я за ім — як у фокусніка, ці нібы па інструкцыі нейкай прадпісана так было. І ён сказаў мімахадзь, як пра неабавязковае, проста таму, што мы засталіся: „Я тут падумаў: можа, не лішне было б вам з вашым сябрам спаткацца?.. Што называецца, не ў службу, а ў дружбу. У нас пашпарт ягоны, ён амерыканскі грамадзянін, а нашто нам з амерыканцамі скандаліць? Вы б і яму, і нам дапамаглі..."
Фелікс, значыць, не з’ехаў. Яны ў яго пашпарт забралі.
— Што ж я са шпіёнам сустракацца буду?
— Ды ну які шпіён!.. Гэта я вас пастрашыць... Ён зразумеў нас не так — ды й нашы накінуліся, як на шпіёна. Вучыць іх не вывучыць... А мы пагаварыць з ім хацелі, ён вучоны — і не абы-які. Размова без прэтэнзій, некалькі кансультацый... Дык як?
За гэтым нібыта не было нічога такога... Хіба толькі яны знайсці не могуць Фелікса.
— Ну, я не ведаю... Я не ведаю, дзе ён.
— Мы ведаем. Думаем, як лепей зрабіць... Каб ён не запанікаваў, вам лепей знайсці яго не праз нас, самому. Праз сястру ягоную, яшчэ праз каго...
Праз каго гэта яшчэ?..
І чаму самому?.. Каб падлавіць мяне на гэтым, як Поль на Джагеры?.. Нешта тут не стыкавалася: мы ведаем — а вы самі знайдзіце.
— Калі ведаеце, дык скажыце, я Феліксу не скажу, што вы сказалі...
Панок мяне болей не затрымліваў:
— Ён здагадаецца.
Хрэн іх разбярэш, гэтых гэбістаў. Што ні спытай — і нібыта ёсць, і няма адказу. І ўсё ж я паспрабаваў спытаць мімахадзь, як пра неабязковае, проста таму, што мы засталіся:
— Не ў службу, а ў дружбу: скуль у вас фотаздымак?..
— Ад службы, — па плячы мяне паляпаў, выпускаючы, Панок. — З дружбай у нас з вамі пакуль так сабе, але, паверце, наладзіцца... — І шапнуў на вуха, падміргнуўшы. — Тады, можа, і пра службу скажу.
Гуляецца, як кот з мышшу.
Я выйшаў на вуліцу — і нечакана для сябе самога азірнуўся па баках...
У мяне пачыналася патаемнае жыццё.
Як у Зоі патаемная прастытуцыя.
Дажыўся лабух.
Купіўшы ў шапіку цыгаркі, лабух сеў на лаву, закурыў...
Ён рэдка закурваў. Гэтак рэдка, што толькі тройчы: пры разводах двойчы і перад смерцю аднойчы.... Закурыўшы ў чацвёрты раз, лабух глядзеў, як вецер зносіў дым з цыгаркі, і думаў: за што?..
За Лі-Лі?..