Творы
Адамовіч Антон
Антон Адамовіч
«Патрыёты "крыўскай" дзяржавы» — гэтак нібыта гіранічна назваў Сямён Вальфсон свой артыкул у зборніку «Супроць контррэволюцыйнага беларускага нацыянал-дэмократызму» (Менск, 1931), ня ўяўляючы нават, наколькі ён блізкі да праўды. Зборнічак, што, як адзначалася ў прадмове, «мае на мэце ўзброіць першачарговымі сродкамі змаганьня», пакліканы «ворага дабіваць да канца», пералічваў тых "ворагаў" — Аляксандра Цьвікевіча, Язэпа Лёсіка, Сьцяпана Некрашэвіча, Паўла Трамповіча, Аляксандра Шлюбскага, Мікалая Касьпяровіча і, у першую чаргу, натуральна, – Вацлава Ластоўскага.
Імя Антона Адамовіча ў агульным пераліку не было, хоць ён таксама, як яшчэ больш за сто чалавек, быў засуджаны па справе Саюзу Вызваленьня Беларусі. Але менавіта яму, тады — наймалодшаму сябру «Ўзвышша», — наканавана было працягнуць справу Вацлава Ластоўскага ва ўсіх галінах, дзе вёў рэй неадменны сакратар Адраджэньня: у палітыцы, гісторыі літаратуры, моваведзе, прыгожым пісьменстве, выдавецкай дзейнасьці.
У справе адраджэньня Крывіі.
Хоць постаць Антона Адамовіча ня надта аддаленая ад нас у часе, нястача дакумэнтаў, згубленых у арыштах, высылках, вайне, эміграцыі, цяжкасьці з атрыманьнем архіўных матаржялаў са сховаў дзяржаўных, — усё пералічанае пакідае нявысьветленымі багата якія моманты ў жыцьці гэтага чалавека. Шэраг дакумэнтаў спэцыяльна рабіўся зь непраўдзіваю інфармацыяй — гэта асабліва датычыцца пэрыяду часоў лягераў ДП, калі небясьпека быць зьвернутымі саюзьніцкімі войскамі на "радзіму" была надта-ж рэальнаю. У гэтых абставінах, насьледуючы мэтад самога Адамовіча, найлепш будзе падаць біяграфічны мантаж, узяўшы за аснову адну з аўтабіяграфіяў (пэрыяду лягераў ДП), ды дапаўняючы іншымі наяўнымі крыніцамі й камэнтуючы іх, абыходзячы разам з тым закранутае ў Дадатку, што зьмешчаны напрыканцы кнігі, — з мэтаю пазьбегнуць непатрэбных паўтораў.
Нарадзіўся Антон Адамовіч у Менску ў 1909 годзе. Ва ўсіх афіцыйных дакумэнтах, даведках, аўтабіяграфіях днём нараджэньня падаецца 26 чэрвеня. Але вось у даведцы, выдадзенай Менскім Акруговым Выканаўчым Камітэтам Саветаў Работнікаў, Сялян і Чырвонаармейскіх Дэпутатаў 29 чэрвеня 1926 году, чытаем: «Як відаць з мэтрычнай кнігі аб народжаных па Катадральнаму касьцёлу Менскага павету за 1909 год арт. 328, грам. Адамовіч Антон Еўстафіеў нарадзіўся 13 дня траўня месяца тысяча дзевяцьсот дзявятага году»[1]. Таму, аддаючы перавагу першай, чэрвеньскай, даце, усё-ж занатуем і другую, травеньскую — да дакладнейшага высьвятленьня.
Пра роднага бацьку ведама адно імя — Яўстафійь усё сваё жыцьцё Адамовіч клікаў бацькам войчыма, Аляксандра Івашкевіча (нар.27.11.1881), загадкава зьніклага ў Нью Ёрку ў 1968 годзе: чалавек пайшоў з дому й не вярнуўся. Выказваліся розныя вэрсыі здарэньня, уключна з удзелам савецкіх спэцслужбаўь праўда-ж засталася схаваная па-сёньня. Маці, Паліна Івашкевіч (нар.4.09.1874), таксама была з сынам да апошніх сваіх дзён і памерла 18 кастрычніка 1959 году ва ўзросьце 85 гадоў. Адносіны ў гэтай беларускай рымска-каталіцкай сямжі, зразумела няпростыя напачатку, з першым-жа арыштам Тоні (так клікаў Антона войчым) набылі даверліва-змоўніцкі характар паплечнікаў.
У 1917 годзе Антон, пасьля нядоўгага навучаньня ў гімназіі, паступіў у сямігадовую Працоўную Школу № 2 і скончыў яе ў 1924 годзе (цікава адцеміць, што адным з настаўнікаў, падпісаўшых пасьведчаньне, быў Я.Кіпель).
Нацыянальная сьведамасьць Ант.Адамовіча, карані якой тым часам слаба насьветленыя, выявілася надта рана. Ужо ў малодшых клясах сярэдняе школы, разам з сябрам, Арсенем Дэкерам, ён залажыў падпольную арганізацыю КРЫЮГ (Крыўская Юнацкая Грамада), штуршком да ідэі якой стаўся «Крывіч» Ластоўскага[2]. А ў троху старэйшым веку, дванаццацігадовым, уступіў у Беларускі Хаўрус Моладзі, пачаў наведваць Беларускую Хатку, сэкцыі якой — тэатральная, літаратурная, танцаў, мастацкая, музычная — працавалі ў адпаведнасьці з уласнаю нацыянальна-палітычнай праграмаю: пашыраць нацыянальную сьведамасьць сярод моладзі, дапамагаць увядзеньню беларускае мовы ў школах і грамадзкіх установах.
Яўхім Кіпель, фактычны кіраўнік Хаткі, называе яе ня проста будынкам, а сядзібай нацыянальна-палітычнай арганізацыі моладзі, аднаго ўдзелу ў якой дастаткова было для атрыманьня ў 30я гады суворага выраку[3]. Ды й сапраўды, якое інакшае выхаваньне магла атрымаць моладзь у такім атачэньні, як не нацыянальнае: «[...] прыехаў Франьцішак Аляхновіч, які таксама, як і Галубок, сеяў зярняты беларускай сьведамасьці праз тэатральнае мастацтва. Паявіўся працавіты незабыўны Ўладзімер Тэраўскі. Янка Купала, Якуб Колас, Купаліха былі ў непасрэднай блізасьці праз увесь час працы ў Менску. Калейдаскопам праходзяць праз успаміны такія выдатныя постаці, як Тарашкевіч, Шантыр, браты Гарэцкія, кс. Абрантовіч, кс. Цікота, Альбэрт Паўловіч, Макар Краўцоў, Тамаш Грыб, Мікола Шыла, Кастусь Езавітаў, Вацлаў Ластоўскі, сёстры Бадуновы, Пелагея Захарка, жонка Васіля Захаркі, Паўлінка Мядзёлка. Багата хто зь іх апынуўся на эміграцыі: генэрал Франьцішак Кушаль, якога ведала маладым афіцэрам беларускага войскаь Міхась Міцкевіч, былы супрацоўнік газэты «Вольная Беларусь»ь Ганна Акановіч, пра якую чула як пра сястру Сьцяпана Некрашэвічаь Антон Адамовіч...»[4].
Беларуская Хатка праіснавала нядоўга, усяго тры з паловаю гады, была разагнаная бальшавікамі й перанесла сваю дзейнасьць ў сьцены Беларускага Дзяржаўнага Ўнівэрсытэту, куды пазьней паступіць і Ант.Адамовіч. Але да таго часу ён пройдзе яшчэ некалькі прыступак школы беларускай сьведамасьці.
Першая – слуханьне лекцый у акадэміка Яўхіма Карскага на курсах беларусаведы, дзе зноў-жа быў наймалодшым слухачом: “Сим удостоверяется, что Адамович Антон Евстафьевич прослушал у меня на разных курсах, читанных при Минском ИНО, историю старой белорусской письменности и историю новой белорусской литературы. На коллёквиуме по этим предметам обнаружил познания достаточные. Минск. 1921. 28/07. Академик и профессор Е. Карский”.
Другая прыступка — навучаньне ў Пэдагагічным Тэхнікуме імя Ўсевалада Ігнатоўскага, куды Антон паступіў у 1924 годзе, дзе правучыўся чатыры гады й быў старастам групы. Тыя сьпісы прысутных, на сэмінарах беларускага фальклёру або лябараторных занятках па паэтыцы, — старастаў абавязак — мелі сваё значаньне, сваю каштоўнасьць для Адамовіча, бо гэта ці не адзіныя неафіцыйныя дакумэнты з таго, узвышэнскага, жыцьця, што былі прывезеныя ў Амэрыку. Сёньня-ж яны – унікальны збор аўтографаў былых калегаў аднае навучальнае ўстановы: П.Глебкі, А.Каратая, Лёсіка, Н.Вішнеўскай, С.Серады, П.Труса, А.Звонака, Язэпа Падабеда, В.Казлоўскага, Т.Кляшторнага, Л.Шушкевіча, Рэвэрэльлі, Сяледчыка, М.Зарэцкага, Т.Рамановіча, Г.Плаўніка, Э.Жывіцы, Камінскай...
Час у Педтэхнікуме — час навучаньня. Вось-жа нельга не заўважыць, што ўжо тады Антон Адамовіч быў асобаю сфармаванаю, ня толькі як проста чалавек ці чалавек сьведамы, але і як дасьледчык, літаратуразнаўца, гісторык літаратуры. Ягоны ліст да старэйшага на чатыры гады Петруся Глебкі выяўляе ўсе адметнасьці Адамовіча будучага: няшараговую памяць, здольнасьць з адзінага, як ён сам прызнаваўся, першаснага чытаньня запомніць твор — запомніць дастаткова ня толькі да пераказу ці выбарнага цытаваньня, але й да цэласнага аналізу (ведаючы пра гэтую здольнасьць Адамовіча, мы мусім з большым даверам ставіцца да ягоных аповядаў і высноў, што датычацца падзеяў літаратуры і ейных субжектаў пэрыяду 20х-30х гадоў) увагу да кожнага канкрэтнага слова, увагу, не закалыханую ані стылем, ані аўтарытэтам, ані малою бацькаўшчынаю дасьледуемага аўтараь веданьне й разуменьне тэхнікі пісьма, ейнай мэханікі й тэхналёгіі[5].
Сам Адамовіч не пакінуў вольных сьведчаньняў пра тыя часы. Але вось што згадвае Ўладзімер Сядура: «З восені 1927 году я ўжо быў студэнтам Менскага Пэдагагічнага Тэхнікуму імя Ўсевалада Ігнатоўскага. Тут неўзабаве я пачуў аб студэнтах-пісьменьніках М.Лужаніну, Сяргею Дарожным, В.Казлоўскім, Пятру Глебку. Праз год да гэтае кагорты далучыліся новыя студэнты — паэты й пісьменьнікі: Лукаш Калюга, Сяргей Астрэйка, Гайка, Гінтаўт, Сяргей Русаковіч, М.Лешчанка, У.Гуцька і іншыя. Сярод настаўнікаў былі там і ведамыя ў беларускім руху або навуковай актыўнасьцяй гэткія асобы, як Язэп Лёсік, Міхась Грамыка, Бялькевіч, Юлі Дрэйзін, Круталевіч і іншыя. Маім настаўнікам беларускае мовы быў шчыры беларус Антон Лёсік, Язэпаў брат. Атмасфэра была спрыяльнай для літаратурных зацікаўленьняў. Літаратурны гурток з удзелам ведамых ужо з друку паэтаў і пісьменьнікаў выдаваў нават свой рататарны часапіс «Крыніца». На ягоныя сходы прыходзілі знаныя ўжо літаратары і часам ператваралі іх у шырокую літаратурную дыскусію. Памятаецца вечар, калі ўзвышэнец Антон Адамовіч горача спрачаўся з прыхільнікамі «Маладняка», пазьней БелАПП, Я.Ліманоўскім і А.Звонакам. Гэта вельмі і вельмі ўзбуджала нас і скіроўвала нашыя інтарэсы да роднае літаратуры»[6].
Пра час Адамовічавага навучаньня ў Пэдтэхнікуме, час сталеньня, захавалася яшчэ адно сьведчаньне — ананімнага аўтара, напісанае, верагодна, у 1941 г. па заданьні адпаведных ворганаў: «Дальнейшее формирование Адамовича как националиста продолжалось в Белорусском Педагогическом техникуме. Преподавательский состав техникума был набран из бывших белорусских "деятелей" БНР. Шефом техникума был В.М.Игнатовский, директором Кореневский, а затем Рыдзевский, преподавателями – Лёсик, Азбукин, Громыко, Мицкевич, Пиотухович, Белькевич. Техникум как центр формирования молодёжных кадров был в центре внимания националистов из Наркомпроса, Инбелкульта, из писательской среды. На литературные вечера техникума приходили Цишка Гартный, М.Чарот, В.Дубовко, М.Зарецкий. В техникуме в то время учились А.Александрович, А.Якимович, П.Трус, Н.Вишневская, З.Бандарина, П.Глебко, С.Дорожный, В.Козловский. Такое обилие начинающих литераторов давало повод сравнивать техникум с Царскосельским лицеем и вспоминать о пушкинской плеяде.
В техникуме выделялась группа националистов, студентов старших классов: Владимир Мурашко, Антон Мятельский, Дмитрий Дунько. К этой группе вскоре после поступления в техникум и примкнул Адамович. От писателей он держался в стороне, критические наклонности тогда еще не определились, а "деятельность" сводилась к борьбе указанной группы с комсомольской организацией за печать, органы самоуправления и руководство кружками.
Эта группа своим вдохновителем имела Я.Лёсика и будущее свое видела в возможности быть языковедами, общественными деятелями лёсиковского типа. Однако к началу 1925 года Адамович после одобрительных отзывов проф. Пиотуховича о его рефератах начинает работать над собой как над критиком и становится центром начинающих писателей своего курса (Глебко, Дорожный, Вишневская, Козловский, Жук, Дубицкий). Без его одобрения не печаталось и не читалось публично ни одно произведение указанных лиц, его квартира была местом сбора их. Там читались стихи, готовились доклады, обсуждались различные вопросы. Ближайшим приятелем Адамовича в это время был Игнатовский.
Распространение влияния Адамовича не ограничивается указанной выше группой молодых писателей. Он заставляет прислушиваться к себе сначала свой курс, а затем и вообще студенчество техникума. Это объясняется хорошей успеваемостью по всем дисциплинам, отличным знанием белорусского языка, недюжинными способностями и памятью и общим развитием и начитанностью. Доклады и рефераты Адамовича всегда ставились в пример, и хотя на курсе было много способных студентов, ни один из них не был развит так всесторонне. С одной стороны, это объяснятеся тем, что некоторые студенты сознательно сужали круг интересовавших их предметов, а с другой, — в преуспевании самого Адамовича, как выяснилось позже, было некоторое передергивание. Он располагал библиотекой Игнатовского и своей. Это высвобождало у него большй резерв времени, затрачиваемый студентами на библиотеку. Этот резерв он употреблял на подчитывание по программам курса вперед, что позволяло ему сидеть на лекциях с видом знатока и подсказывать преподавателям имена, года, термины. Репутацию всезнайки Адамович тщательно оберегал и стремился всячески поддерживать.
Привлекала к Адамовичу и его "бывалость". Зимние и летние каникулы он часто проводил у своего дяди Сергея Решетова в Москве. Однокурсники Адамовича, крестьянские девушки и парни в возрасте 16-18 лет, целыми вечерами благоговейно слушали его рассказы о Москве, о Художественном, о Третьяковке и пр. Эти рассказы неизменно заканчивались словами: "А все-таки у нас дома лучше. Нет ничего в мире лучше нашей песни, нашего языка, наших сел и городов".
Все это выделяло Адамовича из студенческой среды и обеспечивало распространение его влияния.
В описываемый период БССР состояла из Минского, Слуцкого, Борисовского и Могилёвского уездов. Западные области отошли к Польше, а граница РСФСР была уточнена позже, при укрупнении БССР за счёт Гомельщины и восточных районов.
Националисты разжигали настроение и создавали шумиху, главным образом, в вопросе о территории.
Белоруссия в учебнике географии А.Смолича рассматривалась в этнографических границах, которые чрезвычайно смахивали на польское "от моря до моря". История Белоруссии излагалась Игнатовским как борьба белоруссов с Москвой, закончившаяся поражением БНР. Литература Белоруссии одним пальцем грозила Варшаве, а другим Москве, она была полна шовинистическими выступлениями в прессе, в аудиториях. Купала проклинал тех, кто "прычыніўся нашаму падзелу, на кускі парваўшы маці роднай цела".
Культ прошлого, посконья, вышитой одежды, культ существовавших и вымышленных героев, лозунги о бесклассовости Белорусии, отталкивание всего русского ("хоць гірш, абы інш") — вот отличительные черты нацдемовщины того периода. Всё это сваливалось на молодежь техникума ежедневно, ежеминутно, и она вырастала, считая оскорблением небелорусское слово, подписьь она была готова оскорбить человека, заговорившего на улице по-русски, вышвырнуть его из магазина, учреждения. Среди этой молодёжи Адамович занимал первое место. Он обрывал студентов на лекциях за малейший дефект языка, он кричал о том, что комсомольская ячейка — позорище техникума, так как резолюции пишутся неграмотно по-белорусски, он был крайне нетерпимым и непримиримым шовинистом. У него на квартире начинающие писатели (Глебко, Дорожный, Козловский) и вообще однокурсники знакомились с прессой и литературой времени "незалежности Белоруссии", поставлявшейся из библиотеки Игнатовского.
После прочитания той или иной статьи он или Игнатовский начинали разговоры о "слаўным мінулым бацькаўшчыны" и неизбежно "о русском засилье". Упор делался на круг следующих вопросов: почему Москва отдала полякам западные области? почему Москва забрала Смоленск и Псков? почему секретарь ЦК КП(б)Б – русский? зачем в Минске еврейская и русская газеты? почему в городе слышна русская речь? почему существует только одна белорусская дивизия и то без национальной формы? почему запрещены белорусский флаг и герб?
[...] В разговорах, затрагивающих указанный выше круг вопросов, Адамович говорит о необходимости противопоставить "русскому засилью" нечто свое, организацию, которая имела бы "своих людей" во всех учреждениях БССР. Целью этой организации должна была явиться "защита интересов Белорусии, борьба за ее культуру, против всего русского".
Для того, чтобы обсудить формы работы, найти точки опоры, в конце мая либо начале июня 1927 года на квартире Глебко собрались Глебко, Лужанин, Рогачевскийь Адамович не пришёл, хотя сходка собиралась по его инициативе, отговорившись тем, что не нашел квартиры. Так же держится Адамович и в дальнейшем: протягивая везде руку со спичкой, он старается остаться в темноте, не показывать своей руководящей роли. Он сближается с Рогачевским, квартира которого становится местом сбора техникумцев (Гинтовт, Старовыборный, Калюга, Острейко) и через него влияет на техникум. Он редактирует и направляет техникумовский журнал через Калюгу и Гинтовта»[7].
Дарэчы, пра «Крыніцу».
У архіве Ант.Адамовіча захаваўся адзін экзэмпляр, які належаў Ф. Гінтаўту, пра што сьведчыць надпіс на тытульным аркушы. Поўны назоў часапісу такі: «Крыніца. Літаратурная мастацкая часопісь літгуртка МенБПТ», №1 (4). 1929-1930 навучальны год. Лістапад 1929 г. Другі год выданьня. Менск. Пад рэдакцыяй К. Вашыны, С. Ліхадзіеўскага, Л. Маракова і Ю. Таўбіна. Вокладка работы Раі Гетман. 3 Экзюэмплярыэ».
Напэўна, іншыя нумары часапісу "выдаваліся" ня большым накладам і праз гэта малавядомыя ў нашай літаратуры. Таму варта збольшага акрэсьліць гэтае выданьне, азначыўшы тым самым час.
Зьмест 36-старонкавага нумару наступны: М.Войтко. «Харламп» (апавяданьне) С.Ліхадзіеўскі. «Асеньнія сымфоніі» (вершы) Л.Калюга. «Шкодны вісельнік» (апавяданьне) Ю.Таўбін. «Творчая трывога» (верш) Залатакудры. «Матульцы» (верш) Ул.Сядура. «Рытмы сёньняшняга дня» (верш) Народныя песьні (запіс С.Ліхадзіеўскага) А.Случанскі. «Усе на барацьбу з непісьменнасьцю, ці імажыністы з "Маладога асьветніка"»ь Хроніка.
На апошняй старонцы надрукаваны Зварот: «Таварышы студэнты. Давайце свае водзывы аб нашай часопісі. Давайце ў часопісь матар’ялы (вершы, апавяданьні, крытычныя нарысы, артыкулы з жыцьця тэхнікуму і інш). Наступны № «Крыніцы» выйдзе зразу-ж пасьля зімовых вакацый».
У «Хроніцы» зьмешчана «Праца літаратурнага гуртка за 1-ае паўгодзьдзе. — Сваю працу літгурток распачаў у другой палове верасьня г.г. На першым (організацыйным) сходзе абрана праўленьне гуртка ў складзе т.т. С. Ліхадзіеўскага, Ю. Таўбіна й Беразоўскага. На гэтым-жа сходзе абрана рэдкалегія часопісі «Крыніца». У рэдкалегію ўвайшлі т.т. М. Блісьцінаў (які пасьля выбыў з тэхнікуму), К. Вашына, С. Ліхадзіеўскі, Л. Маракоў, Ю. Таўбін. — Праўленьне гуртка распрацавала плян працы на ўвесь 1929 навучальны год. Плян працы побач з дакладамі аб беларускай літаратуры прадугледжвае й даклады аб яўрэйскай літаратуры на Беларусі, аб расійскай і ўкраінскай пралетарскіх літаратурах. Плян працы ўжо больш чым на палову выкананы. — У верасьні г.г. літгурток наладзіў жалобны вечар, прысьвечаны памяці маладога пралетарскага паэты Паўлюка Адамавіча Труса (члена БелАПП). З дакладам аб жыцьці і творчасьці паэты выступіў выкладчык літаратуры ў тэхнікуме т. Я. Бялькевіч. Успамінамі аб П. Трусу дзяліліся М. Лужанін, А.Кучар, Я.Жук. Творы, прысьвечаныя памяці паэты, чыталі М.Лужанін, В.Маракоў, В.Каваль і С. Ліхадзіеўскі. Вечар скончыўся дэклямацыяй вершаў П.А.Труса. — На працягу 1-га паўгодзьдзя на сходах гуртка заслуханы наступныя даклады: 1. Становішча ў сучаснай беларускай літаратуры (літ.згуртаваньні й апошнія часопісі). — Ю.Таўбінь 2. Аб зборніку Я.Пушчы «Песьні на руінах». — У.Сядураь 3. Аб паэме А.Александровіча «Цені на сонцы» — С.Ліхадзіеўскіь 4. Аб кнізе Я.Ліманоўскага «Над абрывам» — К.Вашына. Апрача гэтага, да пачатку зімовых вакацый мяркуецца зрабіць яшчэ два сходы літгуртка, на якіх заслухаць даклад аб значэньні П.Труса ў беларускай літаратуры, даклад аб творчым шляху М.Зарэцкага й разабраць апошні № «Крыніцы».
У гэтым нумары няма твораў Адамовіча, на той час студэнта БДУ. Аднак менавіта ў гады навучаньня ў Тэхнікуме ён пачаў пісаць свае першыя літаратурна-крытычныя творы (1926), уступіў у літаратурнае згуртаваньне «Ўзвышша», якое адыграла выключную ролю і ў нашай літаратуры, і ў жыцьці самога Ант.Адамовіча.
Што да ролі згуртаваньня ў літаратуры — яно не патрабуе ўжо доказаў. Тое ёсьць фактам гісторыі нашага пісьменстваь фактам, нягледзячы на адсутнасьць якіх-небудзь суржёзных акадэмічных прац, прысьвечаных згуртаваньню, нягледзячы нават на няйменьне праўдзівага збору твораў найвыбітнейшага паэты Ўладзімера Дубоўкі. Гэтая роля была відавочная фактычна адразу па паўстаньню арганізацыі, што й было зазначана ў артыкуле «"Ўзвышша" перад новым годам БССР»: «"Узвышша" — гэта адзін з атрадаў беларускай пралетарскай літаратуры. Утварылася гэта згуртаваньне ў 1926 годзе 26 травеня ў складзе беларускіх пісьменьнікаў і поэтаў пасьлякастрычнікаўскага літаратурнага пакаленьня. У яго ўвайшлі: З.Бядуля, А.Бабарэка, П.Глебка, Ул.Дубоўка, С.Дарожны, Кандрат Крапіва, М.Лужанін, Я.Пушча, Кузьма Чорны, В.Шашалевіч, а праз год далучыліся Ант.Адамовіч і Т.Кляшторны.
Само ўтварэньне новага літаратурна-мастацкага згуртаваньня азначала сабою пачатак новага этапу ў разьвіцьці беларускай пасьлякастрычнікавай літаратуры»[8].
Сам Адамовіч пра пачатак сваёй літаратурнай дзейнасьці піша наступнае: «У 1928 годзе надрукаваў у часапісе "Ўзвышша" найбольшую сваю літаратурна-крытычную працу — манаграфію аб творчасьці пісьменьніка-заснавальніка беларускай мастацкай прозы Максіма Гарэцкага. У гэтай працы, апрача аналізу творчасьці пісьменьніка, спрабаваў разьвязаць і агульную літаратураведную праблему аб "пануючым тыпе ў мастацтве", закранутую ўпершыню ведамым мастацтваведам Гіпалітам Тэнам.
Наступнымі гадамі былі надрукаваныя яшчэ дзьве мае большыя літаратурна-крытычныя працы, прысьвечаныя аналізу творчасьці маладых беларускіх пісьменьнікаў: "Паўлюк Трус" і "Хада на ўсход" (разгляд творчасьці Васіля Каваля). У тым-жа часе надрукаваў я ў тым-жа часапісе "Ўзвышша" рад літаратурна-крытычных рэцэньзіяў (значнейшыя — на "Тэорыю санэту" праф. А.Барычэўскага, на 2 том збору твораў клясыка беларускае літаратуры Максіма Багдановіча і інш.), а таксама колькі зацемак з галіны лінгвістыкі, прысьвечаных паасобным дробным пытаньням беларускае літаратурнае мовы.
Мае працы, а таксама некаторыя публічныя выступленьні выклікалі войструю адмоўную рэакцыю з боку афіцыйнае бальшавіцкае крытыкі, як ідэалёгічна й палітычна варожыя камуністычнай ідэалёгіі й марксызму (асабліва "Паўлюк Трус")».
Гаворачы пра адмоўную рэакцыю, Ант.Адамовіч у першую чаргу мае на ўвазе артыкул С.Куніцкага «Крытычныя артыкулы Ант.Адамовіча, як адлюстраваньне буржуазнай нацыянал-дэмакратычнай ідэалёгіі»[9], у якім крытык, пачаўшы ад літаратуры і самога Адамовіча, скончвае палітычнымі абвінавачваньнямі ўсяго «Ўзвышша»: «[...] перад намі яскрава паўстае нацдэмаўская-буржуазная тактыка А.Адамовіча. З аднаго боку, нацдэмаўскую-буржуазную творчасьць М.Гарэцкага А.Адамовіч узносіць да няведамых вышынь, імкнецца распаўсюджваць на працоўных яе варожыя ідэі, а з другога боку, піша абражаючы артыкул на пралетарскага паэта Паўлюка Труса, ставіць яго творчасьць ніжэй творчасьці М.Гарэцкага. Выпучае яе толькі нацыянальны бок і выхалашчвае клясавую сутнасьць. І зусім лічыць шкоднай для нашай сучаснасьці творчасьць пісьменьніка працоўнага сялянства нашай сучаснасьці — В.Каваля.
Усё гэта ў сваю чаргу выцякае з А.Адамовічавай мэтадалягічнай устаноўкі, зь яго ідэалістычнага сьветапогляду.
Патрэбна яшчэ ў заключэньне гэтага разьдзела нашага артыкула адзначыць самае гняздо, у якім знаходзіўся А.Адамовіч і адкуль ён распаўсюджваў свае нацдэмаўскія ідэі. А таксама адзначыць, што ў гэтым гнязьдзе быў не адзін А.Адамовіч, а там былі Бабарэкі, Дубоўкі, Пушчы і іншыя, якія праводзілі гэтую ідэю, што і А.Адамовіч і якія на першых пачатках дзейнасьці "Ўзвышша" (асабліва 1927-1928) задавалі гэтай часапісі ўвесь тон, давалі ёй свой буржуазны-нацдэмаўскі ідэалягічны напрамак. [...]
Як бачым, з А.Адамовічам некалькі спадарожнікаў, голас якіх зьліваецца ў адзін. Яны ўсе разам актыўна змагаюцца за распаўсюджваньне нацдэмаўскіх-буржуазных ідэй, яны ўсе разам вядуць змаганьне супраць пралетарскай творчасьці, супраць яе пралетарскай ідэалёгіі, супраць наогул ідэй пралетарыята, ідэй Камуністычнай партыі»[10].
Наступным артыкулам мог стацца хіба артыкул уголовный. І ён не прымусіў сябе чакаць.
Сярод асуджаных у тыя часы была свая гіерархія. Афіцыйна (калі быць больш дакладным — дык паўафіцыйна) катэгорыя политических заключённых прызнавалася ГПУ прыблізна толькі да сярэдзіны 30-х гадоў. У гэтую катэгорыю ўваходзілі толькі асобы, засуджаныя за партыйную дзейнасьць апазыцыйнага ці антысавецкага характару (партийные уклонисты, галоўным чынам троцкисты, былыя меньшевики, эсэры). Падчас сьледства яны ўтрымліваліся ў спэцыяльных камэрах у троху лепшых умовах, атрымоўвалі дадатковы политический паёк, але ўжо на этапе яны, за рэдкім выняткам, зьмешваліся зь іншымі.
Ад политических заключённых адрозьніваліся государственные преступники (пазьнейшая тэрміналёгія — ворагі народу). У гэтую катэгорыю ўваходзілі асуджаныя па 58 артыкулу. Яны ня зьмешваліся з астатнімі і атрымоўвалі больш жорсткія прысуды. Сюды траплялі за прыналежнасьць да арганізацый, у тым ліку й да Саюзу Вызваленьня Беларусі.
Сюды трапіў і Антон Адамовіч.
І сёньня далёка ня ўсё зразумела з гэтай арганізацыяй. Ці сапраўды яна не існавала й была прыдуманая, на ўзор Саюзу Вызваленьня Ўкраіны, ці былі хоць нейкія рэальныя парасткі супраціву? Ці, як піша ва ўспамінах пра Пэдтэхнікум Язэп Лешчанка (Міхась Кавыль), маючы на ўвазе сябе й сваіх сяброў: «Гэта былі неаглядныя мройнікі. [...] У палітычных адносінах, асабліва беларуска-нацыянальных, — недаросткі. Паверыўшы незваротнасьці сталінскай беларусізацыі, кінуліся гуляць з агнём. Чаго варта хоць такая дурніца, якая, бадай, і паслужыла ГПУ стварыць "Саюз Вызваленьня Беларусі". Ня памятаю хто, ці то Астрэйка, ці хто іншы, але дадумаўся "перахрысьціць" СВБ, напісанае на значку Саюзу Ваяўнічых Бязбожнікаў, на Саюз Вызваленьня Беларусі. І кансьпірацыю прыдумалі: насіць значок не на штрыфелі пінжака, а пад штрыфелем»[11].
Адказу пакуль няма. Але факт той, што ў 1930 годзе ворганы арыштавалі 108 чалавек з абвінавачваньнем у прыналежнасьці да «контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай арганізацыі «Саюз Адраджэньня Беларусі», перайменаваны пазьней у «Саюз Вызваленьня Беларусі», «ажыцьцяўлялі арганізаванае шкодніцтва на культурным, ідэалягічным і іншых участках сацыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацыяналістычную агітацыю, накіраваную на запавольваньне тэмпаў разьвіцьця Беларусі па сацыялістычным шляху, ставячы канчатковай мэтай адарваньне Беларусі ў этнаграфічных межах ад Савецкага Саюзу й стварэньне так званай Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)»[12].
Рашэньнем калегіі ОГПУ ад 18 сакавіка 1931 году быў вынесены прысуд, па якім Ант.Адамовіч асуджаўся на 5 гадоў высылкі. У 1935 годзе яму, як і Я. Кіпелю, А. Бабарэку, Ул. Дубоўку й некаторым іншым, тэрмін быў падоўжаны — яшчэ на 2 гады.
Арышт перарваў навучаньне Ант.Адамовічаь адразу два прафэсары (А.Барычэўскі й П.Бузук) прапаноўвалі яму акадэмічную каржеру. Але толькі ў 1936 г. ён атрымае даведку ў тым, што праслухаў поўны курс Літаратурна-лінгвістычнага аддзяленьня Пэдагагічнага факультэту й здаў усе залікі за выняткам беларускай навуковай граматыкі й толькі ў 1939 – Дыплём БДУ № 261.
Як на сёньняшняе веданьне й гістарычны вопыт, прысуды збольшага былі памяркоўныя: сыстэма толькі выпрацоўвалася. Асуджаныя маглі працаваць — па прафесіі (натуральна, калі такая праца была). З 10 кастрычніка 1931 г. да 13 лістапада 1934 г. Адамовіч настаўнічае у Глазаўскім кааператыўным камбінаце, дзе чытае матэматыкуь з 1 верасьня 1934 да таго-ж 13 лістапада 1934 выкладае фізыку ў Глазаўскім сельскагаспадарчым тэхнікуме. Зь 1 лютага 1935 г. да 25 жніўня 1936 г. у Кіраўскай няпоўнай школе і з 11 верасьня 1936 г. да 25 траўня 1937 г. ў Кіраўскай сярэдняй школе № 10 імя Тургенева выкладае нямецкую мову. (За гады высылкі Адамовіч скончыў курс нямецкай мовы ў Інстытуце завочнага навучаньня замежным мовам, пра што і атрымаў пасьведчаньне ад 8.12.1936 г. Скончыць аналягічны курс ангельскай мовы зашкодзіў паўторны арышт).
Як напісана ў характарыстыцы, выдадзенай у Глазаўскім сельскагаспадарчым тэхнікуме, «Ант.Адамовіч вёў выхаваўчую працу сярод студэнтаў у якасьці кіраўніка 1-га курсу жывёлагадоўчага аддзяленьня, быў кіраўніком студэнцкага драматычнага гуртка, задачай якога зьяўлялася мастацкае выхаваньне маладых спэцыялістаў сельскай гаспадаркі. Быў ініцыятарам ў барацьбе за культурны побыт і абстаноўку ў студэнцкім інтэрнаце. Выконваў шэраг даручэньняў па афармленьню габінэтаў, залі да рэвалюцыйных сьвятаў, студэнцкіх вечарынаў. Паказаў сябе выдатным мэтадычна узброеным выкладчыкам па сваёй дысцыпліне, апраўдаў у поўнай меры высокае званьне савецкага настаўніка».
4 ліпеня 1938 г. Адамовічу выдаецца чарговая, далёка не апошняя ў ягоным жыцьці, Даведка ў тым, што 3.07.1938 г. ён вызваляецца з-пад аховы. Адамовіч вяртаецца ў свой каханы горад і пасьля доўгіх пошукаў працы ўладкоўваецца ў Менскі Хімічна-Тэхналягічны Тэхнікум Харчовае Прамысловасьці выкладчыкам беларускай і расейскай моў, дзе й працуе да пачатку вайны.
А ўжо не пазьней за 12 ліпеня 1941 году Ант.Адамовіч зьяўляецца супрацоўнікам аддзелу працы Менскай Гарадзкой Управы. Выкладаньня не пакідае.
Успамінае Віталь Кажан: «У 1942 годзе Генэральны Камісар Беларусі Кубэ даў згоду на арганізацыю Корпусу Беларускай Самааховы. Каб стварыць корпус, трэба было падрыхтаваць кадры афіцэрскія і падафіцэрскія. У 1942 г. арганізуюцца першыя афіцэрскія курсы. На гэтых курсах давялося быць і мне. Камандзерам курсаў быў генэрал Франьціш Кушаль. На курсах паміж выкладчыкамі быў і Антон Адамовіч. Ён выкладаў беларускую гісторыю й літаратуру. Нармальна ў час лекцыі ён стаяў каля сьцяны, залажыўшы рукі ззаду. Перад сабой ня меў ніякіх запісак. Усё гаварыў, пры гэтым вельмі цікава гаварыў, толькі з памяці, уключаючы нават і прыклады з твораў такіх паэтаў, як Колас ці Купала. Выкладамі яго ўсе слухачы былі захопленыя, а галоўнае — не маглі надзівіцца, што падавалася толькі з памяці. Ці было штось надрукавана навуковага ў той час бяз праўкі ды перагляду Антося Адамовіча? Гэта была хадзячая энцыкляпэдыя, асабліва калі браць пад увагу беларускую літаратуру, гісторыю».
Своесаблівым культурніцкім цэнтрам падчас вайны ў Менску была рэдакцыя «Беларускай (Менскай) Газэты», дзе Адамовічу належала адметная роля. Як піша Натальля Арсеньнева: «Я дні два зьбіралася йсьці ў рэдакцыю, баялася, як мяне там сустрэнуць, што скажуць. Баялася Адамовіча. Ён, як некалі Гарэцкі, здаваўся мне нечым вышэйшым, нейкім жыхаром Алімпу ці што»[13].
З аўтабіяграфіі Антона Адамовіча:
«З прыходам немцаў адчыніліся некаторыя магчымасьці друкавацца, хоць адзіная выдаваная ў Менску "Беларуская газэта" й не магла адпусьціць вялікага месца для паважнейшых працаў. Усё-ж, працуючы ў рэдакцыі гэтае газэты, мне ўдалося надрукаваць пару большых літаратурна-крытычных артыкулаў (пра кірунак "Узвышэнства" ў беларускай літаратуры, пра паэтку Натальлю Арсеньневу й інш.), а таксама шмат зацемак з галіны культуры мовы. Дзеля таго, што навуковых працаў друкаваць нельга было ў газэце й наагул выказваць думкі ў простай форме можна было толькі тыя, якія не выклікалі пярэчаньняў ў немцаў, я напаў на думку заняцца больш мастацкай бэлетрыстыкаю, у форме якой было лягчэй вуаляваць і супярэчныя немцам выказваньні. Так, пад псэўданімам Д.Забранскі я надрукаваў колькі імпрэсіяў, у якіх часам удавалася то правесьці завуаляваную паралель між Гітлерам і Напалеонам, конь якога ўпершыню спатыкнуўся ў Менску пры ягоным паходзе на Ўсход (імпрэсія "Менск") або мімабегам успомніць пра ведамае пабіцьцё немцаў-крыжакоў пад Грунвальдам. Гэта прайшло незаўважаным, але большую маю рэч, пад тым-жа псэўданімам Д.Забранскі, "Несантымэнтальнае падарожжа", дзе я спрабаваў падаць свае запраўдныя ўражаньні ад Нямеччыны, якую пабачыў упершыню ў 1942 годзе, зьезьдзіўшы туды за перакладчыка з дэлегацыяй беларускіх сялянаў, якіх знаёмілі зь нямецкай гаспадаркай, цэнзура забараніла скончыць друкам, знайшоўшы там "неразуменьне нацыянал-сацыялістычнае Нямеччыны". Давялося зьмяніць псэўданім на С.Юстапчык, і пад ім у тэй-жа "Беларускай газэце" былі надрукаваныя мае аповесьці "Ўсяночная" (у 1946 г. выйшла асобнай брашурай) і "Трывога", у якіх вонкава апісвалася савецкае жыцьцё, але пад камуністымі лёгка завуалёўваліся нацыстыя і асабліва некаторыя добра знаныя ў Менску фігуры іх (сам "гаўляйтар Беларусі" Вільгельм Кубэ, ягоны беларускі квісьлінг др. Ермачэнка ды інш.).
Апрача гэткае літаратурнае формы рэзыстансу, у гэтым часе я бяру ўдзел і ў падпольным антынямецкім руху. У 1942 г. разам зь іншымі, галоўна маладымі беларусамі, бяру ўдзел у заснаваньні нелегальнае антынямецкае Беларускае Незалежніцкае партыі, па лініі гэтае-ж партыі прычыняюся да падрыхтаваньня ліквідацыі нямецкага агента Акінчыца.
У 1943 г., пасьля выдрукаваньня мною ў "Беларускай газэце" тэксту "Беларускае Марсэльезы" паэты Ю.Сергіевіча, словы якога, скіраваныя супраць "прыблудаў"-акупантаў немцы прынялі на свой адрас, я атрымоўваю ад нямецкіх уладаў прапанову выехаць на працу ў Нямеччыну, бо мая праца ў Менску іх "не задавальняе". Пакуль я думаў дзень над гэтаю прапановаю, у маім стале знайшлася міна, толькі выпадкова выкрытая адным супрацоўнікам за 20 хвілін да выбуху. Пасьля такіх выразных "папярэджваньняў" давялося згадзіцца на прапанову выезду ў Нямеччыну. Апынуўшыся там, я ўсё-ж навязаў сувязі зь беларускімі газэтамі ў Бэрліне й пасылаў туды свае далейшыя бэлетрыстычныя спробы, частка зь якіх была надрукаваная зь некаторымі цэнзурнымі купюрамі (завязка рамана "Каханы горад" у газэце "Беларускі Работнік", выйшла асобным выданьнем у 1948 г.ь навэлі пад псэўданімам В.Бірыч - "Вароты скрыпяць" і "Нявольнік Дагамэі" ў газэце "Раніца").
У гэтым і асабліва пазьнейшым часе, па капітуляцыі Нямеччыны, я не кідаў займацца й навуковымі працамі. За гэты час падрыхтаваная вялікая літаратурна-крытычная праца аб творчасьці паэткі Натальлі Арсеньневае (уводныя часткі зь яе ўдалося надрукаваць у часапісе "Сакавік", № 1, 1947 "Пад нацыянальным сьцягам"ь № 1 (2), 1948 "Ля вытокаў нацыянальнага"), а таксама працы з галіны гісторыі Беларусі - "Гісторыя беларускага нацыянальнага руху" (некаторыя разьдзелы ў канспэктыўным выглядзе выйшлі асобнымі брашуркамі пад псэўданімам Н.Недасек "1917-1947" і "1918-1948", а таксама ў брашуры "Белая кніга ў справе нашага нацыянальнага назову" і "Гісторыя Беларусі 16-18 ст. ". Цяпер працую над гісторыяй Беларусі да 19 ст., але абставіны жыцьця ДП не дазваляюць аддацца ёй як належыць, таксама як і абставіны беларускага эміграцыйнага друку не даюць ніякіх надзей на апублікаваньне бліжэйшым часам таго, што ўжо ёсьць у рукапісах, асабліва большых агульных працаў ("Гісторыя беларускае літаратуры", "Спроба нарматыўнае граматыкі беларускае літаратурнае мовы", "Гісторыя беларускага нацыянальнага руху", "Гісторыя Беларусі 16-18 ст."). Як і раней, больш удаецца друкаваць рэчы бэлетрыстычныя (надрукаваныя навэлі "Безруч" пад псэўданімам С.Юстапчык ды "Афрадыта-ОСТ" і "Эмігранцкая песьня" пад псэўданімам В.Бірыч) і публіцыстычныя».
Гаворачы пра абставіны жыцьця ў ДП, Адамовіч меў на ўвазе ня толькі неўладкаванасьць побытавую, адсутнасьць неабходнай літаратуры, але й тую спэцыфічную атмасфэру лягераў, пра якую Н.Арсеньнева пісала: «Нашыя "ўзвышшы" былі цалкам захопленыя палітычным змаганьнем, "нізы" ходаліся за кожную пару порткаў ці камашаў з магазыну»[14].
У лягерах адбыўся фатальны для беларускага грамадзтва раскол, насьледкі якога адчуваюцца ці не па сёньняшні час. Пра падзел эміграцыі на крывічоў і зарубежнікаў, падзел палітычны, падзел рэлігійны, ужо сказана[15]. Зараз-жа адцемім адно ролю Антона Адамовіча ў тых падзеях. А яна была немалая.
Успамінае Раіса Жук-Грышкевіч: «Першы раз я сутыкнулася з прафэсарам Антонам Адамовічам на зьлёце беларускіх скаўтаў із трох зонаў Нямеччыны: амэрыканскае, канадыйскае й францускае. Адбываўся зьлёт у 1946 ці 1947 годзе. Зьехалася на яго шмат скаўтаў, якія сябе характарызавалі так: "мы бойкая моладзь, арлы маладыя", і "ў душах нашых шчырых ідэі сьвятыя, а ў жылах крывіцкая кроў!". У тыя часы моладзь пяяла: Крывічанскае войска сьпявае,// у крывавы зьбіраецца бой,// а дзяўчына жаўнера пытае,// чаму браць яе ня хоча з сабой.
"Мы былі й будзем крывічамі...". А якое дачыненьне гэта мае да Антона Адамовіча? А мае. Ён быў Крывічом, хацеў, каб мы пазбавіліся ў сваім найменьні накінутае нам, як ён казаў, "рашкі", - "Бела-руссіа"».
Згадка Р.Жук-Грышкевіч знамянальная. Наколькі, мабыць, глыбока валодала ідэя Адамовічам, калі першае ўражаньне па знаёмстве зь ім пакідала «Крывія»! Было ў тым ня толькі захапленьне маладосьці, «КРЫЮГ», працэс СВБ — «патрыётаў крыўскай дзяржавы», але й практычнае: згуба беларусаў, што запісваліся палякамі з-за боязі быць рэпатрыяванымі. Сам быў змушаны выправіць сабе «Посшіадцзеніе о рейестрацйі» № 401 аб жыхарстве ў Вільні ў 1936 г., сам пазьней у аплікацыі № 7844003 на дазвол уехаць у ЗША запісаўся грамадзянінам Польшчы. Таму й прапанаваў ён, разам зь Янам Станкевічам, зьмяніць этнічны назоў Беларусь, беларусы на Крывія, крывічы.
І меў рацыю Лукаш Бэндэ, калі яшчэ ў 1930 годзе ў сваіх паказаньнях пісаў пра Адамовіча і ягоную працу пра Максіма Гарэцкага: «В этой же монографии Адамович объединяется с нац. фашистом Ант.Луцкевичем и В.Ластовским, широко цитируя их и ссылаясь на них, как на наиболее выдаюшихся критиков, авторитет коих непоколебим. А все это вместе взятое выявляет и настояшее лицо Ант.Адамовича»[16].
Нельга адмовіць у трапнасьці назіраньня (кім-кім, а дурнем Бэндэ ня быў): водсьвет постаці Вацлава Ластоўскага ляжыць на ўсім, што рабіў Адамовіч.
Ідэі Ластоўскага адыгралі вызначальную ролю і ў тэарэтычным абгрунтаваньні зьмены нацыянальнага назову. У англамоўным артыкуле «Часапіс "Крывіч". Да 50-х угодкаў» Адамовіч пісаў: «У Савецкай Беларусі спадчына Ластоўскага забароненая. Яна атрымала пэўнае адраджэньне падчас Другой Сусьветнай вайны, але выключна на эміграцыі. Выкарыстаньне тэрміну крывічы як нацыянальнага назову было прапанавана газэтаю "Раніца", што выходзіла ў Бэрліне ў 1939-1945 гг. Падчас прымусовай рэпатрыяцыі тэрмін крывічы выкарыстоўваўся як выратавальны знак. З мэтаю пазьбегнуць вяртаньня ў Савецкі Саюз назоў быў прыняты вялікай колькасьцю беларускіх эмігрантаў, а ў брытанскай зоне Нямеччыны быў заснаваны першы Крывічанскі лягер ДП. Жыхарства там было абаронена ад вяртаньня ў СССР, бо ані брытанцы, ані савецкія прадстаўнікі ня ведалі, што за людзі гэта такія, крывічы. Апрача асобных лягераў ДП, назоў быў прыняты некаторымі арганізацыямі, нацыянальнымі камітэтамі, студэнцкімі саюзамі, навуковымі інстытуцыямі, часапісамі (напрыклад, "Крывіцкі сьветач"). Эміграцыйныя пісьменьнікі Натальля Арсеньнева, Ларыса Геніюш, Алесь Салавей, часткова Міхась Кавыль і Масей Сяднёў таксама шырака ўжывалі гэты тэрмін».
Натуральна, калі «вялікая колькасьць» эмігрантаў, па словах Адамовіча, успрыняла новы назоў, дык ня меншая назоў гэты адвергла. Адбыўся падзел грамадзтва, а за ім і падзел эміграцыйнай прэсы на крывічоў і зарубежнікаў: да крывічоў належалі «Беларус», «Віці», «Веда», «Запісы БІНІМ» (ЗША) «Беларускі Эмігрант» (Канада) «Бацькаўшчына», «Змаганьне», «Шарсьцень», «Каласкі» (Нямеччына) «Божым Шляхам» (Францыя) «Зьніч» (Італія) «Новае Жыцьцё», «Лучнік» Аўстралія) да зарубежнікаў -- «БІС», «Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі», «Беларуская трыбуна», «Царкоўны сьветач» (ЗША) «Незалежная Беларусь», «Беларускі Патрыёт» (Нямеччына).
Спрэчкі паступова перайшлі з навуковай прасторы ў прастору побытавую. Вось два прыклады хронікі таго змаганьня.
У 1948 годзе ў Нямеччыне крывічамі была выдадзена брашура Максіма Зьніча (Ант.Адамовіча) «Здрада. Як запрадаўся былы беларускі епіскапат маскоўскаму зарубежжу»: «Нас ня ганьбіць назоў Крывіч, аналёгамі якога зжяўляюцца: нацыяналіст, аўтакефаліст, незалежнік, патрыёт, змагар і жаўнер Беларускага Народу. Мы ня хочам цягнуцца за вамі ў Маскву і мець назоў зарубежнікаў, русафілаў, фэдэралістаў, абласьнікоў, рэакцыянэраў, апартуністаў і здраднікаў беларускіх інтарэсаў — Аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы і Незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Мы — будучыня Народу. Вы і вам падобнае "беларускае" зарубежжа — брудная пляма ў гісторыі Беларусі».
З боку зарубежнікаў таксама былі свае аўтарытэты, свае ідэёлягі, свае пісьменьнікі. Юрка Віцьбіч — з найбольш актыўных. Менавіта ён заснаваў і фактычна адзін выдаваў ня толькі «Шыпшыну» ці «Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі», але й «БІС» («Беларуская Інфармацыйная Служба»), ці не самы востры ворган другога лягеру, дзе пад псэўданімамі Ігнат Тур, Міхась Крыніцкі пісаў: «Выконваючы загады зацятых ворагаў нашага беларускага народу, "крывічы" дагэтуль аплёўваюць у сваіх "Белых кнігах" і па-за імі наш нацыянальны назоў, спрабуючы зьнішчыць яго й замяніць іншым. "Крывічы" аплёўваюць нашу славутую, гордую "Пагоню", намагаючыся замяніць яе недарэчнай і абразьлівай па форме "Двухпагоняю", "крывічы" фальсыфікуюць нашую гераічную гісторыю і асабліва тыя ейныя бачыны, дзе знайшлі адбітак І Кангрэс, Акт 25 Сакавіка, БНР, ІІ Кангрэс, БЦР (Н.Недасек "1917-1947"), "крывічы" праз "Падручнік крывіцкае мовы" Брачыслава Скарыніча, "Бацькаўшчыну", "Сакавік" спрабуюць апаганіць наш вялікі скарб — багатую мілагучную беларускую мову, "крывічы" на старонках свае прэсы спрабуюць давесьці ўсім іншым нацыянальнасьцям, што пераважная бальшыня беларускае эміграцыі складаецца з квісьлінгаў, русафілаў, палякафілаў, дывэрсантаў, зарубежнікаў, саветчыкаў, уласаўцаў, чарнасоценцаў ды іншых, "крывічы" на старонках свае прэсы аплёўваюць праваслаўнае веравызнаньне, якое вызнае пераважная бальшыня нашага народу й недарэчна спрабуюць замяніць яго рэлігійнай вуніяй. Адзіная мэта гэтае агіднае працы — дыскрэдытаваць усё беларускае, забіць усякі незалежны дэмакратычны дух» (артыкул «Агент Абрамчык падарожнічае» — «БІС», № 18, 10 ліпеня 1948 г.).
Падзел далёка разьвёў гэтых некалі блізкіх па ідэях і мэтах людзей, былых «узвышэнцаў», і спатрэбіўся працяглы час, каб быў напісаны наступны ліст:
«Саўт-Рывэр, 12.03.1950.
Глыбокапаважаны спадар Адамовіч! Ад шчырага сэрца працягваю руку і хочацца адчуць Ваш поціск яе. Вельмі магчыма, што нашыя сьветапогляды не супадаюць цалкам, але яны цалкам супадаюць у самым галоўным — у любові да Беларусі, у змаганьні за ейныя вольнасьць і незалежнасьць. У сьвятле гэтае вялікае мэты ці варта цяпер прыгадваць пра тое, хто з нас каму ў Нямеччыне больш залез пад скуру. Мне хочацца думаць, што паміж былым фактычным рэдактарам "зарубежніцкіх" выданьняў і паміж былым фактычным рэдактарам "крывіцкіх" выданьняў паўстане ў ЗША згода дзеля сумеснага змаганьня мастацкім словам з адвечнымі ворагамі нашае Бацькаўшчыны. Не сумняваюся ў тым, што яны (Антон Адамовіч і Юрка Віцьбіч) назаўсёды застануцца ворагамі для лягерных карытнікаў, якія да пэўнае ступені ў выніку гэтага змаганьня вышэйадзначаных асобаў згубілі некаторую колькасьць цыгарэтнага "прыдзелу" й неданошаныя ў Тэксасе порткі. Не падлягае сумніву таксама й тое, што яны застануцца ворагамі для таго ці іншага колішняга местачковага бургармайстра, які не атрымаў у тым ці іншым ДП лягеры "міністэрскага партфэля". Але гэта ўжо дробязныя справы, якія не засланяюць сабой Беларусь.
Дарагі Сябра! Дзеля Сьвятое Памяці беларускіх пісьменьнікаў, закатаваных расейскім бальшавізмам, дзеля пакутаў тых нашых пісьменьнікаў, што дагэтуль гібеюць у савецкіх засьценках, дзеля нашага ўласнага эміграцыйнага горкага хлеба, а самае істотнае — дзеля прышлае Вольнае Незалежнае Беларусі — спалучым нашыя магчымасьці разам, каб такім чынам садзейнічаць найбольшаму росквіту беларускае мастацкае літаратуры на чужыне.
Дазвольце на гэтым скончыць ліст.
Зычу Вам усяго найлепшага.
З пашанай Юрка Віцьбіч.
П.С. Чалавецкае жыцьцё параўнальна кароткае, каб пасьпець выявіць свае магчымасьці, а гэтым самым як найбольш прылучыцца да вызваленьня Беларусі. Між тым у нас на Чужыне ўжо некаторыя паэты заплакалі. Я асабіста нічога ня маю супраць плачу. Але калі плакаць, дык толькі так, як плакаў Сяргей Ясенін, — ягоныя сьлёзы дагэтуль пакрысе падтачваюць крамлёўскія мурыь калі плакаць, дык толькі так, як плакалі біблійныя жыдоўкі на рэках Бабілёнскіхь калі плакаць, дык толькі так, як плакаў калісьці Мілет Сматрыцкі, — пачуўшы гэты плач, кароль забыў пра свае гарматыь калі плакаць, дык толькі так, як плакаў Уладзімер Жылка ў сваім:
Ляпей чужыны золь, Сьцякаць ад чорнай працы потам. Яшчэ раз усяго добрага».
Між іншым, на гэтым гісторыя зьмены нацыянальнага назову на эміграцыі ня скончылася. Яшчэ адну спробу зрабіў, ужо ў ЗША, Янка Станкевіч. Але яна ня мела такога розгаласу й не нарабіла вялікай шкоды. Як напісаў ў лісьце да Ант.Адамовіча той самы Юрка Віцьбіч, «А хто гэта такі — Вялікаліцьвін? Прыпушчаю, паводле стылю й мовы, што спадар доктар Янка Станкевіч, і калі гэтае адпавядае праўдзе, дык ён асабіста ніхто іншы, як вялікабаламут. Чым лепш, як на сёньняшні дзень, назоў вялікаліцьвін ад назову беларус? Чаму мы мусім абавязкова далучацца да назоваў суседніх народаў і тым болей, што сёньня мы ня ў стане каму-небудзь давесьці, што сучасныя ліцьвіны — гэта жмудзякі? Нават гэткі назоў, як Край, і ад яго — краяне – куды лепш. Але мне сёньня ўвогуле спрэчкі аб нацыянальным назове нагадваюць схалястыку, што спакідае па-за нашай увагай найгалоўнае. Прынамсі, што датычыць мяне, дык я не пратапоп Абакум і паміраць "за сьвяты Аз" (за форму) ня ў стане» (5.08.1962).
Сапраўды, у ЗША ўжо былі іншыя прыарытэты, іншыя клопаты ды і іншыя пагляды. Эміграцыйныя гады ў Нямеччыне й ЗША сталіся для Адамовіча найбольш плённым часам — амаль што да самай сьмерці (12 чэрвеня 1998 г.). Ён рэдагуе газэту «Бацькаўшчына», часапіс «Конадні», супрацоўнічае з Радыё «Вызваленьне» («Свабода»), бярэ дзейны ўдзел у заснаваньні й працы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва.
Асобнае месца ў гэтым сьпісе займае Мюнхэнскі Інстытут па вывучэньню СССР, дзе Адамовіч працаваў ад сакавіка 1953 г. Менавіта ў гэтай установе былі выдрукаваныя найгалоўнейшыя працы Адамовіча, у тым ліку кніга «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры».
Наагул трэба адзначыць надзвычай шырокі абсяг зацікаўленьняў Адамовіча, нават калі абмежавацца адно літаратуразнаўчымі працамі: тэорыя й гісторыя літаратуры (дакладней, літаратурны працэс — такі тэрмін Адамовіч, сьледам за Адамам Бабарэкам, лічыў больш правільным), Франьціш Багушэвіч, Цётка, Вацлаў Ластоўскі, Іван Луцкевіч, Максім Багдановіч, Алесь Гарун, Максім Гарэцкі, Янка Купала, Якуб Колас, Уладзімер Жылка, Андрэй Мрый, Лукаш Калюга, Кузьма Чорныь літаратура эміграцыі — Натальля Арсеньнева, Алесь Салавей, Янка Юхнавец, Масей Сяднёў — і літаратура сацыялістычнага рэалізму[17].
Адным з найбольш цікавых і важных для Адамовіча — яшчэ ад першых «узвышэнскіх» працаў — быў аспэкт, які ўмоўна можна назваць палітыкаю літаратуры. Нават болей, Адамовіч стварыў зь яго адмысловы разьдзел літаратуразнаўства, што дасьледаваў савецкую літаратуру як асобную літаратурную плыньь пісаў, маючы на ўвазе літаратуразнаўства ў Беларусі: «спыняе на сабе ўвагу маўкліва праводжанае атоесамленьне савецкай літаратуры Беларусі з усёй беларускай літаратурай савецкага пэрыяду, у якой, прынамся, празь першых год пятнаццаць гэнага пэрыяду, літаратура савецкая была ўсяго аднэю з плыняў, ані пры тым не пануючы, хаця й нязьменна ставячыся ўладай у вылучна прывілеяванае паложаньне»[18]. І паколькі палітыка літаратуры дасьледуе перш-наперш саветызацыю літаратуры ды супраціў ёй, закідаць працам Адамовіча занадтае палітызаваньне літаратурнага руху 20х гадоў, ацэнку літаратуры палітычнымі крытэрыямі[19] наўрад ці слушна.
Затое ў працах, прысьвечаных эміграцыйнай літаратуры, у першую чаргу — творчасьці Натальлі Арсеньневай і Алеся Салаўя, Адамовіч пісаў пра мастацтва, пра мэтафары й тропы, пра сваё ўлюбёнае — уплывы й насьледаваньні. Акрамя чыста літаратуразнаўчых праблемаў бачыцца тут жаданьне злучыць, зьвязаць гвалтам разарваныя традыцыі беларускае літаратуры, абжяднаўшы любімых ім пісьменьнікаў у адзіны ланцуг жывое творчасьці.
Сабраць усю спадчыну Ант.Адамовіча — справа вялікая й патрэбная, якая абавязкова будзе зробленая, і магчыма — у хуткім часе. На такое выданьне спатрэбіцца не адзін том, каб злучыць і мастацкую творчасьць пісьменьніка, і гістарычныя працы, і моваведныя, і літаратуразнаўчыя. БІНІМаўскае-ж выданьне — спроба даць уяўленьне пра Адамовіча-крытыка ў часе: ад адной зь першых працаў, пра Паўлюка Труса, знакавым тэксьце аўтара даваеннага часу, да найбольш значных эміграцыйных — тэксту пра Алеся Салаўя й кнігі «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры».
Калі з працаю пра А.Салаўя больш-менш усё зразумела (тэкст пісаўся ў якасьці прадмовы да зборніка «Нятускная краса»[20] , але падчас напісаньня разросься ў самастойную рэч і проста ня мог быць выдрукаваны без скаротаў, што й выпраўляецца зараз), а артыкул «Паўлюк Трус» перадрукоўваецца без аніякіх зьменаў, дык з англамоўнаю кнігаю ў гэтым выданьні больш складана.
Зьмешчаны ў гэтым томе тэкст «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры» не зьяўляецца простым перакладам. На жаль, поўнага закончанага арыгінальнага тэксту кнігі ў рэдактара не былоь магчыма, яго не існуе наагул. Ёсьць старонкі расейскамоўных варыянтаў паасобных разьдзелаў і беларускамоўных накідаў. Немагчыма прасачыць зьмены, зробленыя перакладчыкам і рэдактарам амэрыканскага выданьня. Але-ж пра адрозьненьне аўтарскай задумы ад канчатковай вэрсыі сьведчаць заўвагі Ант.Адамовіча, якія можна згрупаваць наступным чынам:
1. Пры перакладзе рукапіс быў скарочаны больш як напалову. У значнай частцы скароты былі зробленыя за кошт момантаў, што мелі цікавасьць для беларускага, знаёмага з прадметам гутаркі, чытача, а не амэрыканскага, якога залішнія падрабязьнасьці наўрад ці маглі зацікавіць.
2. Складанасьці тэксту прымусілі перакладчыка раз-пораз не перакладаць тэкст, а пераказваць яго, часам сказіўшы сэнс.
3. Багата нараканьняў аўтара выклікала тэрміналёгія перакладчыка, як і ягоная пазыцыя. Відавочна, што Ант.Адамовіч сутыкнуўся тут з тым самым, што і Юрка Віцьбіч у сваёй працы пра антыбальшавіцкія паўстаньні: з прарасейскай пазыцыяй вядучых саветолягаў ЗША.
Пры падрыхтоўцы беларускамоўнага выданьня было ўлічана ўсё, вышэй адзначанае. Была зробленая спроба аднавіць купюры, замяніць прыблізны пераказ асобных мясьцінаў англамоўнага выданьня аўтарскім тэкстам з улікам матаржялаў, знойдзеных у архіве пісьменьніка. Такім чынам, тэкст «Супраціву саветызацыі ў беларускай літаратуры» ў гэтым томе аніяк ня можа лічыцца перакладам, а па-сутнасьці зьяўляецца арыгінальным.
У Дадатку зьмешчаны дзьве аўтабіяграфіі Ант.Адамовіча — 1935 й 1941 гадоў. Ужо самімі датамі напісаньня абумоўлена кантравэрсыйнасьць тэкстаўь тым ня менш яны друкуюцца цалкам як магчымасьць наблізіцца да разуменьня часу й постаці самога аўтара.
Напрыканцы хочацца выказаць падзяку тым людзям, чые веды й парады спрыялі ўдасканаленьню гэтага выданьня: Зоры Кіпель, Вітаўту Кіпелю, Янку Запрудніку. Дзякуй супрацоўнікам Нацыянальнай Бібліятэкі Беларусі і асабіста Людміле Рабок за дапамогу ў пошуках недаступных у Амэрыцы тэкстаў. У зборы ўспамінаў і дакумэнтаў бралі ўдзел Яніна Каханоўская, Антон Шукелойц, Алег Гардзіенка. Вялікі ім дзякуй.
1. Тут і далей, за выняткам асобна абумоўленых выпадкаў, дакумэнты цытуюцца з арыгіналаў, што захоўваюцца ў архіве Ант.Адамовіча (БІНІМ, Нью Ёрк). Усе ўспаміны запісваліся рэдактарам кнігі адмыслова да гэтага выданьня.
2. Ст.Станкевіч. Антон Адамовіч. У 50-ую гадавіну ягонага жыцьця. «Бацькаўшчына», 2 жніўня 1959 г., с.3.
3. Яўхім Кіпель. Эпізоды. Нью Ёрк, 1998. с.46-53.
4. Апалёнія Радкевіч (Савёнак). Беларуская хатка. У кн.: «Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі», Нью Ёрк, 1999., с. 119-120.
5. Скарыніч. Літаратурна-навуковы гадавік. Выпуск 4. Мінск, 1999. с.97-102.
6. Уладзімер Глыбінны. Паэта з Божай ласкі. Успаміны і роздум пра Язэпа Пушчу (1902-1964). Нью Ёрк, 1979. с.5-6.
7. НАРБ, Ф.569, вопіс 1, адз.захоўваньня 7.
8. «Узвышша», №6 (12), 1928. с.104.
9. «Полымя», №2, люты 1931, с.128-147.
10. Тамсама, с.143-144.
11. Язэп Лешчанка. Казённы дом і далёкая дарога. Успаміны. «Запісы БІНІМ», Нью Ёрк, 1992. с.67.
12. Ул.Міхнюк. Захоўваць вечна: справа № 20951-С. «Маладосць», № 6, 1992. с.111.
13. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью Ёрк, 1999. с.240-241.
14. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью Ёрк, 1999. с.258.
15. Ян Максімюк. Беларуская Гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне 1945-1950. Нью Ёрк-Беласток, 1994. с.82-88.
16. Скарыніч. Літаратурна-навуковы гадавік. Выпуск 4. Мінск, 1999. с.137-138.
17. Гл. Бібліяграфію твораў Антона Адамовіча.
18. Ант.Адамовіч. Саветызацыя беларускай літаратуры і ейныя этапы. - «Беларускі зборнік», Мюнхэн, 1955. с.8.
19. Ул.Конан. юПрадмова да публікацыі: Антон Адамовіч. Беларускае літаратурна-мастацкае згуртаваньне «Узвышша»э. У кн.: «Шляхам гадоў. Гісторыка-літаратурны зборнік». Мінск, 1993. с.159-160.
20. Алесь Салавей. Нятускная краса. Збор твораў. Нью-Ёрк-Мэльбурн, 1982.