Беларуская палітычная сістэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г.
Зборнік аналітычных артыкулаў
Разьдзел 1 Палітычная сыстэма Беларусі з 1990 па 1996 год
За Рэспублікай Беларусяй трывала замацаваўся статус дзяржавы, якая найбольш захавала элемэнты камуністычнай сыстэмы часоў СССР. Тым ня менш, пры аналізе дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы становіцца відавочнай уласная спэцыфіка постсавецкай мадэлі разьвіцьця беларускага грамадзтва. Новая палітычная сыстэма Беларусі дэманструе ня столькі захаванасьць старых палітычных інстытутаў, колькі пераемнасьць асноўных прынцыпаў ажыцьцяўленьня ўлады ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы і ў цяперашняй, незалежнай Рэспубліцы Беларусі.
Ацэнка пэрыяду паміж 1990 годам, годам абвяшчэньня незалежнасьці, і 1996, годам інстытуцыйнага, канчатковага афармленьня аўтарытарнай беларускай мадэлі, як пэрыяду страчаных магчымасьцяў, напэўна, не зусім слушная. Беларусь, праз шэраг спэцыфічных гістарычна-культурных чыньнікаў, на момант краху СССР знаходзілася на ніжшым узроўні разьвіцьця як нацыянальнай, так і грамадзянскай самасьвядомасьці.
Дасьледаваньне дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы, безумоўна, цесна зьвязана з дасьледаваньнем яе падмуркаў, сфармаваных у савецкі пэрыяд беларускай гісторыі. Аднак дасьледаваньне падмуркаў беларускай мадэлі мяккага аўтарытарызму нельга абмяжоўваць савецкім пэрыядам. Істотныя адрозьненьні цяперашняга беларускага шляху ад астатніх постсавецкіх дзяржаваў эўрапейскай часткі СССР патрабуюць уліку глыбшых гістарычных і культурных чыньнікаў. У значнай ступені гістарычна-культурныя прычыны паспрыялі няўдачы беларускага грамадзтва на шляху дэмакратызацыі пасьля распаду СССР.
Беларускі рэжым, які канчаткова ўсталяваўся ў 1996 годзе, пасьля разгону Вярхоўнага Савету 13 скліканьня і фальсыфікацыі вынікаў рэфэрэндуму, мае даўгую перадгісторыю. Умовы стварэньня беларускага палітычнага гібрыду, закладзеныя ў савецкі, і, больш канкрэтна, позьнесавецкі пэрыяд, узаемадзейнічалі з спэцыфічнымі чыньнікамі гістарычна-культурнай дынамікі беларускай нацыі. Мэтай гэтай разьдзелу ёсьць аналіз уплыву гістарычна-культурных чыньнікаў, якія вызначылі часовую перамогу антыдэмакратычных тэндэнцыяў у разьвіцьці беларускай палітычнай сыстэмы.
РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ І ПАЗЫЦЫІ САВЕЦКАЙ ЭЛІТЫ ВОНКАВЫЯ СТЫМУЛЫ ДЭМАКРАТЫЗАЦЫІ Ў БЕЛАРУСІ
Разгляд дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы скіроўвае нас да вонкавапалітычнага кантэксту: усталяваньня незалежнай беларускай дзяржаўнасьці, палітычнай дынамікі ў Савецкім Саюзе напярэдадні распаду і пасьля, у постсацыялістычным абкружэньні Беларусі.
Набыцьцё незалежнасьці, спроба дэмакратычных і рынкавых пераўтварэньняў, адраджэньне этнанацыянальных падставаў беларускай культуры так ці йначай скіроўваюць нас да працэсаў распаду Савецкага Саюзу.
Дасьледнікі постсавецкай беларускай гісторыі адзначаюць істотны момант, які сур’ёзна адрозьнівае Беларусь ад іншых савецкіх рэспублік эўрапейскай часткі СССР. Яна займала асаблівае становішча. Гэта была рэспубліка, у якой адносны эканамічны дабрабыт у параўнаньні зь іншымі дапаўняўся высокай ступеньню русіфікацыі і дээтнізаванай сьвядомасьцю значнай часткі інтэлектуальнай эліты. У Беларусі панавала свая асаблівая, савецкая міталёгія, заснаваная на савецкай гістарыяграфіі другой сусьветнай вайны. І ў пляне самасьвядомасьці, і ў пляне эканамічнага дабрабыту ў сацыялістычнай Беларусі выходныя ўмовы антыкамуністычных, дэмакратычных пераўтварэньняў былі значна ніжэйшыя за суседнія краіны.
Нацыянальна-культурнае процістаяньне савецкаму рэжыму па лініі супраціўленьня савецкай русіфікацыі таксама было вельмі слабым.
Пачаткова разьвіцьцё працэсаў дэмакратызацыі ў Беларусі было стымуляванае перабудовай пад кіраўніцтвам Міхаіла Гарбачова. Дзеля таго, каб у Беларусі пачалося інтэнсіўнае фармаваньне нацыяналістычных і дэмакратычных рухаў, спатрэбілася спроба рэформаў сацыялістычнай сыстэмы зьверху, з Масквы. Дэмакратычныя рухі ў Беларусі разьвіваюцца ў другой палове 80-х у падтрымку перабудовы, якую праводзіла кампартыя. Ад пачатку нацыянальна-дэмакратычныя рухі фармуюцца як нацыянальна-культурныя і экалягічныя, як рэакцыя на Чарнобыльскую катастрофу. Гэта дазваляла зьмякчаць разыходжаньні з самой камуністычнай партыяй, вядучай і накіроўваючай паводле Канстытуцыі СССР.
Аднак, такія несанкцыянаваныя, самастойныя аб’яднаньні грамадзян выклікалі незадаволенасьць беларускага камуністычнага кіраўніцтва. Варункі іх дзейнасьці былі менш спрыяльныя, чым у суседніх прыбалтыйскіх дзяржавах, на Ўкраіне або ў Расіі. У значнай ступені гэта было зьвязана з спэцыфікай найвышэйшай беларускай эліты таго часу, якая на момант гарбачоўскіх рэформаў была практычна дээтнізаваная. Як адзначаюць Марк Нордбэрг і Тарас Кузё, нацыянальныя рухі пэрыяду перабудовы ў СССР абапіраліся на частку камуністаў, што падзялялі нацыянальныя ідэі. Аднак у Беларусі не было такога магутнага корпусу нацыянал-камуністаў[1]. Пра працэсы, якія перашкодзілі ўзнаўленьню нацыяналістычных ідэяў у камуністычным кіраўніцтве БССР — крыху пазьней. Пакуль адзначым, што дэмакратычны рух у Беларусі, як і ў іншых рэспубліках СССР, разьвіваўся ў спалучэньні з нацыяналістычным. Аднак штуршок для ягонага разьвіцьця ў значнай ступені прыйшоў звонку.
Неабходнасьць стрымліваць рэпрэсіі ў барацьбе старой эліты з нацыянальна-дэмакратычным рухам была ў значнай меры абумоўлена падпарадкаваньнем камуністычнай эліты БССР маскоўскаму кіраўніцтву. Беларускае рэспубліканскае кіраўніцтва, якое сумяшчала высокія адміністрацыйныя пасады з пасадамі ў Камуністычнай партыі Беларусі, падпарадкоўвалася кіраўніцтву КПСС у Маскве. Расійскія эліты ў цэнтры савецкай імпэрыі, з аднаго боку, стымулявалі разьвіцьцё дэмакратычных працэсаў на пэрыфэрыі, зь іншага, займаючы больш высокі ўзровень у дзяржаўнай і палітычнай гіерархіі Савецкага Саюзу, зьвязвалі рукі рэспубліканскаму кіраўніцтву. Пры гэтым працэсы дэмакратызацыі, дэмантажу савецкай сыстэмы, ініцыяваныя за межамі Беларусі, у яе абкружэньні праходзілі больш інтэнсіўна, выступаючы магутным вонкавым чыньнікам ціску на намэнклятурна-камуністычную эліту Беларусі.
РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ
Яшчэ да гарбачоўскай перабудовы, у 1980 годзе ў Беларусі стварылася «Беларуская сьпеўна-драматычная майстроўня», непалітычная арганізацыя, якая займалася адраджэньнем нацыянальнай мовы і культуры. У 1984 годзе, ужо напярэдадні перабудовы, сябры аб’яднаньня выступілі супраць разбурэньня помнікаў архітэктуры. На працягу 1985–1986 гадоў у абласных цэнтрах Беларусі ствараюцца клюбныя аб’яднаньні, чыя дзейнасьць была зьвязаная з адраджэньнем беларускай мовы і культуры, такія як «Талака», «Паходня», «Тутэйшыя». Адкрыты канфлікт нацыянальнай інтэлігенцыі з кіраўніцтвам Беларусі выклікаў ліст беларускіх пісьменьнікаў і навукоўцаў Міхаілу Гарбачову пра бядотны стан беларускай мовы. Распаўсюджвалася інфармацыя пра сапраўдныя маштабы Чарнобыльскай катастрофы, якую хавалі ад насельніцтва кіраўнікі рэспублікі. Аднак гэта яшчэ не было палітычным супрацьстаяньнем.
У сакавіку 1988 году ў Менску адбыўся мітынг у абарону архітэктурных помнікаў, што знаходзіліся пад пагрозай разбурэньня пры будаўніцтве другой лініі мэтрапалітэну. У адказ рэспубліканскае кіраўніцтва прыняло пастановы, якія абмяжоўвалі правядзеньні мітынгаў і маніфэстацый.
У часе правядзеньня ХІХ усесаюзнай партыйнай канфэрэнцыі менскі клюб «Талака» прыняў зварот з прапановай ліквідаваць лідэрства камуністычнай партыі, замацаванае савецкай канстытуцыяй. Але ўпершыню азначэньне беларускіх нацыянальных інтарэсаў як адрозных ад інтарэсаў СССР было зробленае Беларускім народным фронтам.
Разьвіцьцё нацыянальна-дэмакратычнага руху Беларусі другой паловы 1988 году было цесна павязанае з падзеямі ў Прыбалтыцы. У прыбалтыйскіх рэспубліках СССР ствараюцца Народныя Франты. 19 кастрычніка 1988 году на ўстаноўчай канфэрэнцыі таварыства «Мартыралёг Беларусі» быў створаны арганізацыйны камітэт Беларускага народнага фронту «Адраджэньне» (БНФ). У звароце аргкамітэту БНФ «Да грамадзянаў Беларусі» былі высунутыя заданьні станаўленьня беларускай нацыі на аснове дэмакратычных вартасьцяў і дасягненьня дзяржаўнасьці.
Пры канцы вясны — пачатку лета 1988 году нацыянальна-дэмакратычны рух актывізаваўся дзякуючы выкрыцьцю злачынстваў камуністычнага рэжыму. Пад Менскам, ува ўрочышчы Курапаты, былі знойдзеныя пахаваньні ахвяраў масавых расстрэлаў пэрыяду 30-х–40-х гадоў. 19 ліпеня ў Курапатах адбыўся шматтысячны мітынг, які паспрыяў шырокаму прызнаньню нацыянальна-дэмакратычнага руху.
30 кастрычніка 1988 году ў Менску было забароненае правядзеньне мітынгу-рэквіему «Дзяды», што стала падставай для фізычнай расправы з актывістамі БНФ.
Характэрна, што акурат у беларускай соцыякультурнай і палітычнай сытуацыі нацыянальныя рухі сталі праводзіць свае зьезды ў Летуве. З аднаго боку, гэта было абумоўлена рэжымам максымальнага неспрыяньня з боку беларускіх уладаў. Зь іншага боку, беларуская апазыцыя камуністычнаму рэжыму была менш радыкальная, першапачаткова стваралася як культурніцкі рух і толькі потым — як палітычны. Праявілася адсутнасьць сваёй уласнай дысыдэнцкай традыцыі, праваабарончага руху[2]. Апрача таго, нацыянальна-дэмакратычныя аб’яднаньні Беларусі адпачатна дзейнічалі ў варунках значна меншай падтрымкі іхных ініцыятываў насельніцтвам і прыхільнымі функцыянэрамі ў параўнаньні з краінамі Прыбалтыкі.
У цэлым, на беларускую апазыцыю працавала вонкавая сытуацыя, падзеі ў рэспубліках СССР — узрастаньне нацыяналістычных і антыкамуністычных настрояў. Такія настроі ўнутры Беларусі таксама разьвівался, хоць і больш марудна, чымся ў суседніх дзяржавах.
ДЗЕЙНАСЬЦЬ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЙ АПАЗЫЦЫІ І СУПРАЦІЎ БЕЛАРУСКІХ УЛАДАЎ
Пачынаючы з 1988 году, культурна-асьветніцкая дзейнасьць БНФ адыходзіць на другі плян у параўнаньні з палітычнай. Савецкае кіраўніцтва Беларусі блякавала спробы дыялёгу, зробленыя нацыянал-дэмакратычным рухам. Але структура Беларускага народнага фронту разьвіваецца, расьце колькасьць яго прыхільнікаў.
15–16 лютага 1989 году ў Вільні адбываецца Другі Вальны сойм беларускага маладзёвага руху. Ствараецца «Канфэдэрацыя маладзёвых суполак» у складзе Народнага Фронту. Тады ж, 15 лютага ў Менску на стадыёне «Дынама» адбыўся агульнагарадзкі мітынг, дзе дэ факта была легалізаваная нацыянальная сымболіка — бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня». Бел-чырвона-белы сьцяг у камуністычнай беларускай прапагандзе быў абвешчаны сьцягам калябарацыяністаў. Аднак актывісты нацыянальнага руху, зьвяртаючыся да нацыянальнай сымболікі, на ўзроўні сымбаляў аддзялілі свой рух ад кампаніі дэмакратызацыі пад кіраўніцтвам камуністычнай партыі. Была аспрэчаная манаполія камуністаў на дэмакратычную рыторыку. У меру ўзмацненьня структураў нацыянальнага руху дэмакратычная рыторыка перастае асацыявацца з прагрэсіўным крылом камуністычнай партыі.
Супрацьдзеяньне камуністычнага кіраўніцтва ўзмацняецца. Вясна 1989 году багатая на падзеі. 7 сакавіка міліцыя разганяе групу студэнтаў, якія спрабавалі адзначыць угодкі абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі. 26 красавіка ў Менску на пляцы Леніна адбываецца акцыя пратэсту, прысьвечаная Чарнобыльскай катастрофе. 29 траўня ў Менску на пляцы Леніна адбываецца мітынг у сувязі з працай І Зьезду народных дэпутатаў СССР.
У чэрвені 1989 году на Ўстаноўчым зьезьдзе была прынятая Праграма БНФ. У разьдзеле «Сувэрэнітэт» абвяшчалася вяршэнства нацыі, вылучалася ідэя вяршэнства народу ў вырашэньні свайго лёсу. Заданьне выхаду Беларусі з складу СССР яшчэ ня ставілася, аднак сам Савецкі Саюз разглядаўся як саюз сувэрэнных дзяржаваў. Паўнамоцтвы СССР разглядаліся як дэлегаваныя саюзнымі рэспублікамі. Праграма БНФ таксама зьмяшчала патрабаваньне права вольнага выхаду кожнай рэспублікі з складу СССР, укладаньня новай Саюзнай дамовы, вяршэнства законаў БССР на яе тэрыторыі, незалежнасьці Беларусі ў міжнародных стасунках, увядзеньня грамадзянства БССР, права рэспублікі на ўласныя вайсковыя фармаваньні. Абвяшчалася неабходнасьць рэфармаваньня сацыяльнай, эканамічнай і палітычнай сыстэмы[3].
26 ліпеня ў Менску адбыўся мітынг, прысьвечаны наступствам Чарнобыльскай катастрофы. 31 верасьня прайшоў марш пратэсту «Чарнобыльскі шлях» і мітынг у Менску. У мітынгу бралі ўдзел жыхары Гомельскай, Магілёўскай і Берасьцейскай абласьцей, якія пацярпелі ад радыеактыўнага забруджаньня.
8 кастрычніка на 2 зьезьдзе Народнага фронту Латвіі лідэр Беларускага народнага фронту Зянон Пазьняк у якасьці праграмнага заданьня БНФ вылучыў ідэю палітычнай незалежнасьці Беларусі. Тым ня менш, каб не адпудзіць электарат, які ўсё яшчэ заставаўся пад уплывам савецкіх мітаў, перадвыбарная плятформа, прынятая Соймам БНФ у сьнежні 1989 году, настойвала на эканамічнай незалежнасьці, замацаваньні ўласнасьці Беларусі на зямлю, прыродныя рэсурсы, вытворчыя фонды на яе тэрыторыі.
25–26 кастрычніка праводзіцца акцыя пратэсту супраць прыняцьця антыдэмакратычнага заканадаўства, 29 кастрычніка — мітынгі-рэквіемы «Дзяды» ў Менску, Горадні, Магілёве, Воршы і Бабруйску. 16 лістапада адбылася ўстаноўчая канфэрэнцыя Беларускага сялянскага саюзу. 25–26 лістапада — Асамблея народаў «Чарнобыльскі шлях». 18 сьнежня ў Менску прайшоў мітынг памяці А. Сахарава.
26 студзеня 1990 году Вярхоўны Савет БССР прымае закон «Аб мовах у Беларускай ССР». Паводле гэтага закону беларуская мова атрымала статус дзяржаўнай.
25 лютага на пляцы Леніна ў Менску адбываецца шматтысячны (каля 100–120 тысяч) мітынг. Лідэры нацыянальна-дэмакратычнага руху выступаюць па рэспубліканскім тэлебачаньні.
СУІСНАВАНЬНЕ СТАРЫХ І НОВЫХ ЭЛІТАЎ. БАЛЯНС СІЛАЎ У ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ
Да 1990 году нацыяльна-дэмакратычны рух разьвіваецца па-за дзяржаўнымі інстытутамі ўлады. Становішча зьмяняецца ўвесну 1990 году.
У сакавіку 1990 году адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет БССР. Прыхільнікі нацыянальнага адраджэньня і дэмакратызацыі валодалі невялікімі, у параўнаньні з партыйнай намэнклятурай, рэсурсамі для правядзеньня перадвыбарнай агітацыі. Апрача таго, значная частка насельніцтва не ўспрымала лёзунгаў нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі. На выбарах у Вярхоўны Савет БССР прайшлі толькі 37 дэпутатаў ад БНФ, якія склалі апазыцыю камуна-бюракратычнай бальшыні. Чальцамі БНФ у Вярхоўным Савеце быў створаны Дэмакратычны клюб, які налічваў да 100 дэпутатаў. Колькасьць саміх дэпутатаў ад БНФ складала каля 10% складу Вярхоўнага Савету. У той жа час беларуская савецкая намэнклятура была дастаткова млявай і лянівай, ня мела ніякіх асаблівых нацыяналістычных амбіцыяў і сур’ёзных ідэалягічных рэсурсаў, нягледзячы на кантроль над СМІ. Бальшыня Вярхоўнага Савету не магла нэўтралізаваць дэмакратычную меншыню. Аднак і сама гэтая меншыня не была дастаткова радыкальнай, каб пайсьці на абвастрэньне канфлікту са старой элітай.
У выніку такога раскладу сілаў у палітычнай сыстэме Беларусі 1990 году ўсталявалася своеасаблівая раўнавага: больш актыўная меншыня прыхільнікаў рэформаў супраць прадстаўнікоў старой, савецкай партнамэнклятуры. Ніводная з груповак ня мела дастатковых палітычных рэсурсаў, каб цалкам нэўтралізаваць іншую. За савецкай намэнклятурай захоўвалася ўся старая сыстэма сувязяў, стасункаў улады-ўласнасьці, наладжаная бюракратычная гіерархія і падтрымка Камуністычнай партыі Беларусі. Аднак вонкавыя працэсы мадэрнізацыі пазбаўлялі старую беларускую эліту яе эканамічных рэсурсаў. Пахіснулася субардынацыя Камуністычнай партыі Савецкага Саюзу і залежнасьць мясцовай адміністрацыі ад пастановаў Масквы і яе падпарадкаванасьць імпэрскаму цэнтру. Пры гэтым ідэалягічнае дамінаваньне Цэнтру, перавага агульнасаюзнага тэлебачаньня, палітыка публічнасьці і сам супольны характар інфармацыйнай прасторы Савецкага Саюзу спрыялі росту палітычнай актыўнасьці беларускага насельніцтва. Ініцыятыва ў зьменах ідэалягічнага клімату ў Беларусі на тле інфармацыйнай падтрымкі дэмакратычных працэсаў з Масквы і дзейнасьці дэмакратычных элітаў у суседніх рэспубліках належала нацыянальна-дэмакратычнаму руху.
У 1990 годзе ў Беларусі адбываюцца акцыі ў падтрымку дэмакратычных рэформаў. 25 сакавіка ў Менску легальна адзначаюцца ўгодкі абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі. 26 красавіка ў Гомелі бастуюць працоўныя прадпрыемстваў, патрабуючы паскорыць ліквідацыю наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. У траўні 1990 году была створаная Партыя незалежнасьці Беларусі. Тады ж прайшоў шэраг грамадзкіх акцыяў, зьвязаных з працай 1-й сэсіі Вярхоўнага Савету БССР. 2 чэрвеня Рабочы саюз Беларусі арганізаваў мітынг памяці ахвараў Навачаркаскага расстрэлу рабочых у 1962 годзе. 16 чэрвеня ствараецца арганізацыйны камітэт Беларускай каталіцкай Грамады. 16–17 чэрвеня ў Горадні адбываецца ўстаноўчы зьезд «Саюзу палякаў Беларусі». 23–24 чэрвеня ў Менску праходзіць устаноўчы зьезд Нацыянальна-дэмакратычнай партыі Беларусі.
1990 год быў годам заняпаду савецкай імпэрыі. Вынікам цэнтрабежных сілаў у СССР стаў так званы парад сувэрэнітэтаў. На працягу 1990 году саюзныя рэспублікі прымалі афіцыйныя акты аб сувэрэнітэце. 30 чэрвеня — 1 ліпеня 1990 году на канфэрэнцыі БНФ была прынятая Дэклярацыя аб дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі. Паводле гэтай дэклярацыі, найважнейшым заданьнем руху было дасягненьне поўнага сувэрэнітэту Беларусі. Апазыцыя БНФ у Вярхоўным Савеце настойвала на прыняцьці адпаведных дакумэнтаў, аднак бальшыня Вярхоўнага Савету, прадстаўленая савецкай партыйнай намэнклятурай, блякавала ініцыятывы апазыцыі, вінавацячы яе ў сэпаратызьме і нацыяналізьме.
Тым ня менш, 27 ліпеня 1990 году Вярхоўны Савет Беларусі, на прапанову старшыні Мікалая Дземянцея, прыняў Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце БССР. Дэклярацыя абвяшчала поўны дзяржаўны сувэрэнітэт Беларускай ССР як вяршэнства, самастойнасьць і паўніню дзяржаўнай улады Беларусі ў межах яе тэрыторыі, яе незалежнасьць ў замежных стасунках. Было заяўлена пра вяршэнства Канстытуцыі і законаў Беларусі на яе тэрыторыі; зямля, яе нетры абвяшчаліся ўласнасьцю беларускага народу. Ствараліся Нацыянальны банк, уласная падатковая й мытная службы. Артыкул 110 прадугледжваў права Беларусі на ўласныя ўзброеныя сілы, органы бясьпекі. Вайсковыя фармаваньні і базы іншых дзяржаваў маглі быць разьмешчаныя на тэрыторыі рэспублікі толькі пры згодзе Вярхоўнага Савету. Былі абвешчаныя бязьядравы статус і нэўтралітэт Беларускай ССР. Дзень 27 ліпеня быў прагалошаны дзяржаўным сьвятам.
Абвяшчэньне сувэрэнітэту Вярхоўным Саветам БССР не было прадыктаванае лібэральна-капіталістычнымі або нацыяналістычнымі памкненьнямі. Гэтая гістарычная для Беларусі падзея была ў найбольшай ступені абумоўленая вонкавымі чыньнікамі. Дэклярацыя аб сувэрэнітэце была прынятая Вярхоўным Саветам БССР толькі пасьля таго, як Зьезд народных дэпутатаў Расіі і Вярхоўная Рада Ўкраіны прынялі такія дакумэнты. Цяпер ужо беларуская намэнклятура імкнулася выкарыстаць незалежнасьць, каб засьцерагчы сябе ад імпарту рэформаў з Масквы. Прыняцьцё Дэклярацыі зацягвалася беларускім Вярхоўным Саветам наколькі гэта было магчымым. А калі Дэклярацыя была ўсё ж прынятая, яна разглядалася бальшынёй у Вярхоўным Савеце БССР як магчымасьць для савецкай беларускай эліты захаваць прывілеі. Дэмакратычна настроеныя дэпутаты, тым больш прыхільнікі рынкавай эканомікі і адпаведнай палітычнай сыстэмы, былі ў меншыні.
ЖНІВЕНЬСКІ ПУТЧ 1991 ГОДУ. АСЛАБЛЕНЬНЕ ПАЗЫЦЫЯЎ САВЕЦКАЙ ЭЛІТЫ. СПАЛУЧЭНЬНЕ ПРАЦЭСАЎ ДЭМАКРАТЫЗАЦЫІ І РЭАКЦЫІ
Тым часам у Беларусі працягвалася фармаваньне новай палітычнай прасторы. 9–10 верасьня ў Менску прайшла ўстаноўчая канфэрэнцыя Аб’яднаньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына». 3–4 лістапада ў Менску праходзіць устаноўчы зьезд Аб’яднанай Дэмакратычнай партыі Беларусі. Насельніцтва актывізуецца. 7 лістапада на пляцы Леніна ў Менску адбыўся антыкамуністычны мітынг; 26 лістапада — палітычны страйк работнікаў транспарту.
Праціўнікі рэформаў таксама зьдзяйсьняюць захады ў адказ. 1991 год пачаўся з пагромаў. Пагромы адбыліся ўначы 4 студзеня 1991 году ў рэдакцыях газэты «Літаратуры і мастацтва», часопісаў «Полымя», «Нёман», «Беларусь». Тады ж, у студзені, адбываюцца хваляваньні ў Прыбалтыцы. 13 і 20 студзеня ў Менску ў сувязі з падзеямі ў Вільні прайшлі мітынгі пратэсту.
23 лютага 1991 году ў Менску адбыўся ўстаноўчы зьезд Беларускай Сялянскай партыі. 2–3 сакавіка там жа праходзіць ўстаноўчы зьезд Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады. 23–24 сакавіка Беларускі народны фронт «Адраджэньне» праводзіць 2-гі зьезд, дзе прымаецца новы статут БНФ.
Магутны штуршок разьвіцьцю палітычнай сытуацыі ўнутры Беларусі надалі падзеі ў Расіі. У жніўні 1991 году Бюро Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі падтрымала путч, узначалены ДКНС (ГКЧП), і выступіла са спэцыяльнай заявай, у якой вітала гэтую падзею. Бюро прыняло «Зварот да камуністаў, усіх працоўных рэспублікі». Путч падтрымаў і Старшыня Вярхоўнага Савету БССР Мікалай Дземянцей, які ацаніў дзеяньні ДКНС як канстытуцыйныя[4].
БНФ ад пачатку безумоўна асудзіў путч. 20 жніўня на пляцы Леніна БНФ правёў мітынг пратэсту. Пасьля паразы путчу ў Маскве Вярхоўны Савет пад ціскам апазыцыі БНФ замест Мікалая Дземянцея абраў старшынём Станіслава Шушкевіча. Вярхоўны Савет Беларусі быў змушаны надаць Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статус канстытуцыйнага закону. Была прынятая і пастанова пра эканамічную і палітычную незалежнасьць Беларусі. Назвай дзяржавы замест БССР стала Рэспубліка Беларусь. Была прынятая новая сымболіка: бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня». Дзейнасьць КПБ-КПСС была прыпыненая.
Пасьля паразы ДКНС пачаўся хуткі распад СССР. У сьнежні 1991 году ў Белавескай пушчы Станіслаў Шушкевіч і Вячаслаў Кебіч падпісалі дакумэнты пра спыненьне існаваньня СССР і ўтварэньне СНД. Беларуская намэнклятура, якая рэагавала на разьвіцьцё падзеяў у Маскве, пазбылася ініцыятывы. З гэтага моманту Масква, якая для старых беларускіх элітаў усё яшчэ заставалася імпэрскім адміністрацыйным і ідэалягічным цэнтрам, канчаткова абірае шлях палітычных і эканамічных рэформаў. Адбываецца актыўны дэмантаж сацыялістычнай сыстэмы ў Расіі. Перамога нацыяналістычных і дэмакратычных рухаў у Прыбалтыцы і Ўкраіне паставілі старыя беларускія эліты перад неабходнасьцю зьдзяйсьненьня самастойнай палітыкі.
Аднак раўнавага сілаў паміж прыхільнікамі рэформаў і старой савецкай элітай, дасягнутая ў 1990 годзе, у цэлым захоўвалася. Пасьля атрыманьня незалежнасьці старая беларуская эліта памяняла сваю кіруючую структуру. Месца Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі заняў Савет міністраў. Вярхоўны Савет практычна цалкам кантраляваўся ўрадавым лёбі, што аб’ядналася ў фракцыю «Беларусь». Аднак, захаваўшы ўладу, старая намэнклятура ня ведала, як яе далей выкарыстоўваць. Яна стала не гаспадаром становішча, а закладнікам[5] . У адрозьненьне ад старой эліты, апазыцыя на чале з БНФ мела адносна ясную праграму, што прадугледжвала ўмацаваньне незалежнасьці, адыход ад Расіі і збліжэньне з Захадам, беларусізацыю, рынкавыя рэформы і дэмакратызацыю грамадзтва. Застаючыся ў меншыні, дэпутаты апазыцыі стала выкарыстоўвалі СМІ, апэлявалі да грамадзкай думкі, набывалі ўплыў, які часткова кампэнсаваў іх малалікасьць у Вярхоўным Савеце.
Знаходзячыся пад ціскам апазыцыі, ня маючы ўласнага пляну дзеяньняў, кіруючая савецкая эліта пайшла на кампраміс. Яна па-ранейшаму захоўвала пад сваім кантролем уладу ў цэнтры і на месцах, кантралявала эканоміку — усё яшчэ дзяржаўную, працэс прыватызацыі і вонкавую палітыку. Ідэалягічная і культурная сфэры, дзе ўжо і без таго дамінавалі прадстаўнікі нацыянальна-дэмакратычнага руху, былі часткова аддадзеныя апазыцыі.
Узімку 1991 і ўвесну 1992 году БНФ выступае з прапановай правесьці агульнанацыянальны рэфэрэндум па пытаньні пра датэрміновыя выбары Вярхоўнага Савету ўвосень 1992 году. Сьпікер Вярхоўнага Савету Станіслаў Шушкевіч ня выкарыстаў сваіх паўнамоцтваў і не падтрымаў БНФ. 1 кастрычніка 1992 году Вярхоўны Савет адхіліў прапанову датэрміновых выбараў, хоць у падтрымку рэфэрэндуму было сабрана 442 000 подпісаў.
ПАРТЫЙНАЕ БУДАЎНІЦТВА
30–31 траўня 1993 году БНФ праводзіць 3-і зьезд. На ім афіцыйна абвяшчаецца стварэньне партыі БНФ і прымаецца праграма, якая сьцьвярджае аднолькавую значнасьць вырашэньня праблемаў нацыянальнага самавызначэньня Беларусі і яе дэмакратызацыі, раўназначнасьць правоў нацыі і правоў асобы. Структура і кіраўніцтва Фронту-руху і Фронту-партыі заставаліся тымі самымі.
БНФ абвясьціў сябе партыяй хутчэй выходзячы з прагматычных меркаваньняў. Паводле ідэалёгіі, БНФ ня партыя, а нацыянальна-вызвольны рух, «як бы рух усяго народу, арыентаваны не на суіснаваньне зь іншымі партыямі і ратацыю ўва ўладзе, а на «татальную» перамогу і радыкальныя пераўтварэньні грамадзтва»[6]. Да ўтварэньня новых партыяў БНФ ставіцца насьцярожана. Тым ня менш, у 1990–1992 гадох ідзе актыўны працэс утварэньня новых партыяў.
Яшчэ ў лістападзе 1990 году на базе беларускіх прыхільнікаў «Дэмакратычнай плятформы ў КПСС» узьнікла Аб’яднаная Дэмакратычная партыя. На 2-м зьезьдзе ў 1991 годзе яе ачоліў народны дэпутат СССР Аляксандар Дабравольскі. АДП займае памяркоўную пазыцыю ў адносінах да дзяржаўнасьці беларускай мовы і аб’ядноўвае пераважна расейскамоўную інтэлігенцыю.
У лютым 1991 году ствараецца Беларуская сялянская партыя. У сакавіку 1991 году праходзіць устаноўчы зьезд Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады, якая абвясьціла пераемнасьць зь Беларускай Сацыялістычнай Грамадой, партыяй, якая існавала ў пачатку ХХ стагодзьдзя. У БСДГ сышла памяркоўная і зьвязаная з ранейшым істэблішмэнтам частка БНФ. У яе таксама ўступілі некаторыя прадстаўнікі істэблішмэнту, якія не былі ў БНФ. У ідэалягічным пляне БСДГ нязначна адрозьнівалася ад БНФ. Гэта была хутчэй не сацыял-дэмакратычная, а нацыянальна-дэмакратычная партыя.
У чэрвені 1991 году адбываецца ўстаноўчая канфэрэнцыя Беларускай Хрысьціянска-дэмакратычнай злучнасьці. У ліпені ўзьнікае Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусі (для яе сяброў было пажаданым валоданьне беларускай мовай).
Пры канцы 1991 году група расійскамоўнае інтэлігенцыі далучылася да расійскага Руху за дэмакратычныя рэформы і стварыла арганізацыю РДР «Дэмакратычная Беларусь». РДР была зарэгістраваная ў лютым 1992 году. Пазьней частка яго ўдзельнікаў увайшла ў АГП. Іншая частка створыць у 1996–1997 годзе прарасійскае дэмакратычнае аб’яднаньне «Яблоко».
У 1992 годзе ўзьнікае Партыя народнай згоды (ПНЗ) на чале з мэрам гораду Маладэчна, дэпутатам Вярхоўнага Савету Генадзем Карпенкам. У яе ўвайшлі многія прадстаўнікі кіруючай эліты сярэдняга ўзроўню. Варта адзначыць, што ў 1992 годзе будучы прэзыдэнт Беларусі Аляксандар Лукашэнка быў адным з двух сустаршыняў ПНЗ. Гэтая партыя была першай у ліку тых, хто падтрымаў маладога і незалежнага Аляксандра Лукашэнку на прэзыдэнцкіх выбарах 1994 году. Партыя ня мела выразнай ідэалёгіі. У далейшым Генадзь Карпенка быў выключаны з партыі, а шэраг лідэраў другога эшалёну стаў супрацоўнічаць з Аляксандрам Лукашэнкам.
АДП і РДР-ДБ, схільныя да лібэральнай ідэалёгіі, у выніку прыйшлі да стварэньня Аб’яднанай Грамадзянскай партыі.
Стасункі паміж БНФ і новымі дэмакратычнымі партыямі разьвіваліся дастаткова складана. Партыі імкнуліся да альянсу з БНФ — найбольш магутнай арганізацыяй, апазыцыйнай старой савецкай эліце. На пачатку 1992 году Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада выйшла з ініцыятывай стварэньня шырокага блёку «Новая Беларусь». Меркавалася аб’яднаць у ім усе дэмакратычныя партыі і прафэсійныя саюзы, улучна з афіцыйнымі. БНФ быў рэзка супраць. Пры канцы 1992 году была створаная для сталай працы Кансультацыйная рада дэмакратычных сілаў, але БНФ пагадзіўся браць удзел у радзе толькі ў якасьці назіральніка. Кансалідацыі ўсіх дэмакратычных сілаў, здольных супрацьстаяць старой сыстэме ўлады, не адбылося.
Паралельна з разьвіцьцём партый на падмурку нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Беларусі паступова адбываўся паўзучы камуністычны рэванш. Пасьля правалу путчу ДКНС у жніўні 1991 году дзейнасьць камуністычнай партыі ў Беларусі была часова прыпыненая. Аднак ужо 7 сьнежня 1991 году ў Менску пры ўдзеле 320 дэлегатаў адбыўся ўстаноўчы зьезд Партыі камуністаў Беларусі. Ініцыятарамі выступілі партыйныя функцыянэры сярэдняга і ніжняга зьвёнаў КПБ-КПСС, такія як Віктар Чыкін, Васіль Новікаў, Сяргей Калякін. У 1992 годзе ствараецца фракцыя ПКБ у Вярхоўным Савеце Беларусі, якая налічвала 58 дэпутатаў. Бальшыню фракцыі склалі дэпутаты ад арганізацыяў вэтэранаў і інвалідаў. Толькі 12 чальцоў фракцыі былі беспасярэднімі чальцамі ПКБ.
14 лютага 1993 году, пасьля шматлікіх патрабаваньняў ПКБ, Вярхоўны Савет Беларусі скасаваў пастанову пра часовае спыненьне дзейнасьці КПБ. Легалізацыі Камуністычнай партыі Беларусі дапамагло расьсьледаваньне пракуратуры, якое не пацьвердзіла ўдзелу КПБ у змове ДКНС. Асабліва трывалыя пазыцыі ў параўнаньні з партыямі дэмакратычнай арыентацыі, чыё зьяўленьне і разьвіцьцё зьвязаныя пераважна зь Менскам, камуністы заваявалі ў беларускіх рэгіёнах.
У праграме ПКБ адной з асноўных мэтаў абвяшчалася аднаўленьне СССР. У гэтым імкненьні камуністы былі блізкія да партыяў, што вызнавалі ідэі панславізму і адзінства «славяна-рускага народу». Усе яны так ці йначай адмаўлялі беларускай нацыі ў гістарычнай самастойнасьці. Характэрна, што партыі, аналягічныя расійскім нэафашыстам, якія адсутнічалі ў іншых былых рэспубліках СССР, зьяўляліся ў Беларусі зь яе русіфікаваным, маргіналізаваным у этнакультурных адносінах насельніцтвам.
Няхай і ня так шырока, як у Расіі, у Беларусі ўзьнік фэномэн, аналягічны расійскаму нацыяналізму. Славянскі Сабор «Белая Русь», створаны ў чэрвені 1992 году, найбольш вядомая некамуністычная партыя, якая выступае за дзяржаўнае аб’яднаньне славянаў на чале з Расіяй. Партыя супрацоўнічала з Расійскім нацыянальным саборам. Увесну 1993 году яна выступіла адным з ініцыятараў стварэньня Народнага Руху Беларусі, НРБ, які на нейкі час аб’яднаў камуністаў і панславістаў. У верасьні 1993 году НРБ арганізаваў так званы Кангрэс народу Беларусі, які патрабаваў скасаваць белавескія пагадненьні. У 1993–1994 гадох НРБ сумесна з камуністамі падтрымлівалі прэм’ер-міністра Беларусі Вячаслава Кебіча пры стварэньні адзінай грашовай сыстэмы Беларусі і Расіі.
У 1992 годзе была створаная Аграрная партыя, якая аб’яднала старшыняў калгасаў. У 1993–94 гадох яе кіраўнік Сямён Шарэцкі быў дарадцам прэм’ер-міністра Беларусі Вячаслава Кебіча па сельскай гаспадарцы.
У цэлым, узьніклыя партыі запаўнялі палітычны спэктар Беларусі. Але, як адзначаюць Галіна Дракахруст, Юры Дракахруст і Дзьмітры Фурман, «гэтая нібыта ўсеахопная палітычная сыстэма была вельмі слабой і нетрывалай»[7]. Прыхільнікі партыяў і іх склад былі крайне малалікія, за выключэньнем БНФ. Ніводная з партыяў не знаходзілася ўва ўладзе. Сама ж кіруючая эліта, старая савецкая намэнклятура, пасьля страты канстытуцыйных прывілеяў кампартыі зьдзяйсьняла сваю ўладу па-за ўсялякай партыйнай сыстэмай.
Тыя ж аўтары дакладна характарызуюць спэцыфіку беларускай палітычнай прасторы і кіруючай эліты. У Расіі й ва Ўкраіне ўва ўладзе апынуліся Барыс Ельцын і Леанід Краўчук, былыя камуністычныя дзеячы, цяпер беспартыйныя, якія атаясамілі сябе з пэўнымі ідэямі пабудовы буржуазнай дэмакратыі ці незалежнай дзяржавы. «А ў беларускай «партыі ўлады» ўвогуле не было ніякай дакладнай пазыцыі. Гэта былі проста апартуністы. Спачатку яны вінавацілі ўва ўсіх эканамічных бедах Маскву й імкнуліся засьцерагчы сябе ад расійскай дэмакратыі, пайшоўшы на «сувэрэнізацыю» і «беларусізацыю». Але й абвяшчэньне незалежнасьці, і прызнаньне дзяржаўнасьці беларускай мовы, і забарона КПБ былі хутчэй актамі баязьлівасьці. Ніякага нацыянальнага пачуцьця, усьведамленьня сваёй гістарычнай місіі, якія гэтак перапаўнялі, напрыклад, Краўчука, у іх не было. Беларускі прэм’ер-міністар Вячаслаў Кебіч шукаў хаўрусу з Расіяй і збліжаўся з камуністамі і «панславістамі». Ніякіх партыйных структураў гэта «партыя ўлады» праз свае безыдэйнасьць і апартунізм не стварыла і не магла стварыць»’[8] .
Старая кіруючая эліта ня мела ідэалёгіі й палітычнай праграмы, але яна была аб’яднаная магутнымі карпаратыўнымі інтарэсамі і асабістымі сувязямі. Савецкі рэжым спарадзіў адмысловую прывілеяваную сацыяльную групу, што існавала пад прыкрыцьцём КПСС. Савецкая намэнклятура зьдзяйсьняла сваё панаваньне пры дапамозе фармальных структураў савецкай дзяржавы. Аднак сама сыстэма стасункаў пры ўладзе ў Савецкім Саюзе не была ў строгім сэнсе палітычнай. Гэта былі клянавыя, крэўна-сваяцкія і карпаратыўныя, дапалітычныя, патэстарныя стасункі і сувязі. Фармальныя, вонкавыя структуры савецкай дзяржавы распадаліся ці трансфармаваліся, але падмурак самой сыстэмы ўладных стасункаў захаваўся разам з старой намэнклятурай.
Вячаслаў Кебіч, які выражаў інтарэсы старой, савецкай эліты, абапіраўся на бальшыню Вярхоўнага Савету, што складалася з усё той жа намэнклятуры. Яго падтрымлівала самая буйная фракцыя «Беларусь», створаная ў 1993 годзе адумысьля дзеля падтрымкі прэм’ер-міністра і якая ўлучала амаль палову дэпутацкага корпусу.
БЕЛАРУСІФІКАЦЫЯ І ПРАБЛЕМЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА АДРАДЖЭНЬНЯ
Кампанія беларусіфікацыі праводзілася з ініцыятывы нацыянальна-дэмакратычных сілаў на чале з БНФ. Укараняліся новыя дзяржаўныя сымбалі. У школах і вышэйшых навучальных установах пачалося выкладаньне беларускай гісторыі, пазбаўленае савецкай ідэалёгіі. Кардынальна пераглядаліся ідэі адзінства гістарычных лёсаў расійцаў і беларусаў, іх гістарычнага братэрства. Значная частка цэнтральных і рэгіянальных СМІ прапагандавалі ідэі нацыянальнага адраджэньня. Павялічылася колькасьць выданьняў на беларускай мове. У 1993 годзе ў параўнаньні з 1992 іх было выпушчана на 43% больш па назвах і на 53% — па накладзе[9].
Асноўную ўвагу ў разьвіцьці беларускай культуры апазыцыя надавала ўкараненьню беларускай мовы ў якасьці дзяржаўнай, вызнаючы ідэю пра мову як пра падмурак фармаваньня нацыі. Сыстэма адукацыі пераводзілася на беларускую мову навучаньня: да 1994 году ў школах на беларускай мове навучалася больш за 60% вучняў першых клясаў. Паралельна зьдзяйсьняўся пераход на беларускую мову ў тэхнікумах і вышэйшых навучальных установах, у першую чаргу выкладаньне гуманітарных дысцыплінаў. Значна менш пасьпяхова ішло ўкараненьне беларускай мовы ў сфэры дзяржаўнага справаводзтва.
Але разам з пашырэньнем беларусізацыі ўзрастала незадавальненьне як у асяродку пэдагогаў і чыноўнікаў, так і сярод расійскамоўных інтэлектуалаў, якія складалі значную частку прыхільнікаў беларускай апазыцыі. У СМІ распачалася зацятая дыскусія наконт інтэнсіўнага ўкараненьня беларускае мовы. Перавага была ў прыхільнікаў хуткага й шырокага распаўсюджаньня беларускай мовы, якія мелі ключавыя пазыцыі ў СМІ. Але ў цэлым бальшыня насельніцтва ставілася да беларускай мовы абыякава і не вітала ейнага інтэнсіўнага ўкараненьня. Паводле перапісу насельніцтва, што праводзіўся ў Савецкім Саюзе ў 1989 годзе, 20% этнічных беларусаў лічылі сваёй роднай мовай расійскую. Аднак, паводле перапісу, што праводзіўся ў 1999 годзе, у паўсядзённым жыцьці беларускай мовай карыстаецца менш за 40% насельніцтва.
КРЫЗЫСНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЭКАНОМІЦЫ Й НАМЭНКЛЯТУРНАЯ ПРЫВАТЫЗАЦЫЯ
Захаваньне савецкай намэнклятурай старых пазыцыяў у эканамічнай і адміністрацыйнай сфэры (у выпадку з цалкам дзяржаўнай эканомікай гэтыя сфэры супадалі) рабіла старую эліту адказнай за пагаршэньне эканамічнай сытуацыі. Дзеля рэабілітацыі ў ваччу насельніцтва старая эліта эксплюатавала міталягізаваныя ўяўленьні савецкіх беларусаў пра функцыянаваньне эканомікі. Крытыка самога прынцыпу цэнтралізаванага кантролю вытворчасьці і разьмеркаваньня пачалася ў Беларусі толькі з распадам СССР. Бальшыня насельніцтва, чые ўяўленьні пра эканоміку абмяжоўваліся школьным курсам грамадазнаўства — вульгарызаванымі трактоўкамі асноваў марксісцкай палітэканоміі — проста ня мела катэгарыяльнага апарату, каб асэнсаваць працэсы, якія адбываліся. (Пасьля, значна больш эфэктыўна, антыкапіталістычную мэнтальнасьць беларускага насельніцтва будзе скарыстоўваць у сваёй папулісцкай рыторыцы Аляксандар Лукашэнка.)
Пераход да рынкавай эканомікі азначаў страту ўлады-ўласнасьці і пераўтварэньне бюракратыі ў звычайнага выканаўцу інтарэсаў уласьнікаў. У 1990–1991 гадох беларуская намэнклятура спрабавала кансэрваваць сацыялістычную сыстэму. Дзеля гэтага трэба было наладзіць цэнтралізаванае забесьпячэньне прадпрыемстваў рэсурсамі і захаваць дзяржаўную ўласнасьць.
5 жніўня 1990 году па ініцыятыве беларускага ўраду адбылася рабочая нарада кіраўнікоў урадаў Беларусі, Летувы, Латвіі, Эстоніі й прадстаўнікаў Расіі й Малдовы. Нарада была прысьвечаная праблемам беспасярэдніх гаспадарчых сувязяў паміж гэтымі рэспублікамі СССР. На ініцыятыву Беларусі быў створаны своеасаблівы рынак — не для вытворцаў і спажыўцоў, а для ўрадаў рэспублік. Дзякуючы гэтаму ўдалося аднавіць нейкае падабенства сыстэмы цэнтралізаванага плянаваньня і блякаваць разьвіцьцё рынкавых стасункаў, хоць такая сыстэма забесьпячэньня функцыянавала зь перабоямі[10]. Старыя адміністрацыйныя мэханізмы ўжо ня дзейнічалі.
Эканамічны крызыс, які ўсё больш нарастаў, кіраўніцтва Беларусі тлумачыла дзеяньнямі Масквы. Старшыня Савету міністраў БССР Вячаслаў Кебіч увесь час падкрэсьліваў, што ў пагаршэньні жыцьця людзей вінаваты саюзны Цэнтар. Характэрна, што лідэр БНФ Зянон Пазьняк таксама вінаваціў у крызысе ня толькі беларускую партыйную намэнклятуру, якая па-ранейшаму заставалася ўва ўладзе, але і Маскву, што імкнулася задушыць беларускую незалежнасьць. Такім чынам, ува ўяўленьнях насельніцтва як прадстаўнікамі старой эліты, так і БНФ (хоць і міжволі) укаранялася думка пра згубныя наступствы распаду СССР. У першым выпадку намэнклятура сьвядома пераносіла адказнасьць на Расію. У другім — ня ўлічваўся магчымы эфэкт антысавецкіх і антырасійскіх выступленьняў у сытуацыі падзеньня ўзроўню жыцьця ў краіне, дзе рэсурс савецкай сыстэмы ня быў вычарпаны гэтак, як ува Ўкраіне, а нацыянальны рух быў значна слабейшым за астатнія рэспублікі СССР.
Акурат дзеяньнямі Масквы тлумачыўся рост бюджэтнага дэфіцыту, разбурэньне спажывецкага рынку, развал фінансавай і грашова-крэдытнай сыстэмаў. Беларускае кіраўніцтва імкнулася засьцерагчы сябе ад дзеяньняў саюзнага кіраўніцтва. Савет міністраў Беларусі прыняў пастанову пра вываз тавараў масавага спажываньня за межы рэспублікі толькі з дазволу ўраду. Аднак спробы захаваць сацыялістычную эканоміку і спыніць эканамічны спад ня мелі посьпеху.
Спробы ізаляцыі не прыносілі жаданых вынікаў. Акрамя таго, функцыянаваньне эканомікі БССР залежала ад паставак сыравіны, энэрганосьбітаў і камплектуючых з Расіі й іншых рэспублік СССР — якія не купляліся, а разьмяркоўваліся саюзнымі інстытутамі. Пры канцы 1991 году Расія абвясьціла пра пачатак радыкальный рынкавай рэформы і лібэралізацыі цэнаў. Тады ўрад Беларусі таксама быў вымушаны аб’явіць пра лібэралізацыю цэнаў з 1 студзеня 1992 году. Аднак цэны на хлеб, мясамалочныя прадукты, дзіцячыя тавары, жыльлёва-камунальныя паслугі і транспарт заставаліся фіксаванымі.
Ужо пасьля ўтварэньня СНД, улетку 1993 году Беларусь перажыла энэргетычны крызыс. Савет міністраў пачаў прапагандаваць ня проста ідэю эканамічнага хаўрусу з Расіяй, а ідэю палітычнага і дзяржаўнага аб’яднаньня, канфэдэрацыі краінаў СНД.
У верасьні 1993 году Беларусь і Расія падпісалі пагадненьне пра стварэньне адзінай рублёвай зоны. Канкрэтную дамову меркавалася падпісаць у студзені 1994 г. Прадугледжвалася ўвядзеньне ў Беларусі і Расіі супольнай грашовай адзінкі, расійскага рубля. Але, разам з тым, Нацыянальны банк Беларусі захоўваў усе функцыі, улучаючы эмісійную. Урадавая прапаганда Беларусі абяцала павышэньне даходаў грамадзянаў у 2–3 разы. Але ў верасьні-сьнежні 1993 году ў Расіі разьвіваўся збройны канфлікт паміж выканаўчай і заканадаўчай уладамі. Перамога Барыса Ельцына і яго прыхільнікаў паставіла ўрад Вячаслава Кебіча ў складанае становішча. Савецкія кансэрватары з Савету міністраў і беларускага Вярхоўнага Савету былі змушаныя супрацоўнічаць з расійскімі рэфарматарамі. Захаваньне ранейшага высокага статусу старой беларускай эліты патрабавала моцнага ўмяшальніцтва дзяржавы ў эканамічныя працэсы. Аднак Расія, зь перамогай ельцынскай групоўкі, абрала больш лібэральную мадэль эканамічнага разьвіцьця.
У выніку разрыву гаспадарчых сувязяў, што існавалі ў СССР, і пераходу былых савецкіх рэспублік да рынкавай эканомікі, старая беларуская эліта была вымушаная прыстасоўвацца да новай эканамічнай сытуацыі. Паралельна з спробамі паразытаваць на руінах старой адміністрацыйнай эканомікі СССР і расійскіх рэсурсах, беларуская намэнклятура пачала працэс прыватызацыі. Пасьля набыцьця незалежнасьці і роспуску камуністычнай партыі фактычным гаспадаром у Беларусі стала дзяржаўная бюракратыя. Гэта была ўсё тая ж старая савецкая эліта, якая адмовілася ад камуністычнай ідэалёгіі, але якая захавала сваё становішча і доступ да рэсурсаў улады-ўласнасьці. Час яе панаваньня прыпаў на пэрыяд паўнамоцтваў ураду Вячаслава Кебіча, 1991–1994 гады.
Першапачатковаму назапашваньню капіталу дзяржаўнай бюракратыяй спрыялі палітыка стрымліваньня росту цэнаў на тле іх шпаркага росту ў іншых рэспубліках былога СССР і маніпуляваньне валютнымі курсамі. Прыватызацыя фінансаў зрабіла магчымай прыватызацыю дзяржаўнай маёмасьці, але Вярхоўны Савет не стварыў адпаведнага заканадаўчага забесьпячэньня прыватызацыі. І таму прыватызацыя пачалася паводле часовых нормаў, зацьверджаных Саветам міністраў. Спробы вышэйшага кіраўніцтва працягваць разьвіцьцё Беларусі паводле сацыялістычнай мадэлі стварылі спрыяльныя ўмовы для злоўжываньняў і прысабечаньня дзяржаўнай маёмасьці. Ацэньваньне маёмасьці рабілася не паводле яе рынкавага кошту, а паводле рэшткавага кошту бугальтарскага балянсу. Прыватызаваныя аб’екты купляліся за бесцань. У 1992–1994 гадох старая беларуская эліта пераходзіла ад канчаткова збанкрутаванай сацыялістычнай эканамічнай мадэлі да алігархічнага капіталізму[11].
Аднак раўналежна з намэнклятурнай прыватызацыяй расла незадаволенасьць насельніцтва. Эканамічнае становішча пагаршалася. Папулісцкія захады ўраду выклікалі высокую інфляцыю. У 1992–1994 гадох цэны ўзрасьлі ў 432 разы, а аб’ем ВУП зьнізіўся на 20%. Узровень жыцьця за пэрыяд з 1990 да 1994 году ўпаў амаль удвая. Рэзка ўзрасло сацыяльнае расслаеньне. Розьніца ў даходах 10% найбольш багатых і 10% найбольш бедных сем’яў павялічылася ў 13 разоў (у Расіі — у 15 разоў у 1995 годзе з 4,5 разу ў 1991 годзе)[12]. У савецкага істэблішмэнту не было неабходнага рэпрэсіўнага апарату для задушэньня незадаволенасьці і ўзурпацыі ўлады. Не было і неабходнага палітычнага мэханізму легітымацыі старой эліты ў якасьці новай кіруючай клясы. Тым часам набліжаўся канец паўнамоцтваў старога Вярхоўнага Савету зь яго намэнклятурным лёбі. Насельніцтва не рабіла ніякіх сур’ёзных антыўрадавых выступаў, аднак, калі б у той час у Беларусі зьявілася палітычная сіла, здольная яго кансалідаваць і накіраваць яго энэргію супраць старой эліты, урад спыніў бы сваё існаваньне. Становішча старой эліты захоўвалася дзякуючы слабасьці апазыцыі, разгубленасьці і разьяднанасьці насельніцтва Беларусі.
ПРЭЗЫДЭНЦКІЯ ВЫБАРЫ 1994 ГОДУ. ПЕРАРАЗЬМЕРКАВАНЬНЕ РЭСУРСАЎ УЛАДЫ. ТРАНСФАРМАЦЫЯ ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ ПРЭЗЫДЭНЦКАЯ РЭСПУБЛІКА ЯК СРОДАК РЭПРАДУКЦЫІ СТАРОЙ ЭЛІТЫ
Старая беларуская эліта катэгарычна не жадала дзяліцца эканамічнай і палітычнай уладай беспасярэдне з суб’ектамі гаспадараньня. Дэмакратычныя працэсы ў беларускім грамадзтве, рух за нацыянальнае адраджэньне сустрэлі яе супраціў. Захаваўшы адміністрацыйныя рэсурсы, палітычны й эканамічны ўплыў, яна канчаткова страціла легітымнасьць у ваччу бальшыні беларускага насельніцтва.
Пакуль ня скончыўся тэрмін паўнамоцтваў старога Вярхоўнага Савету, савецкая эліта не рабіла яўных спробаў зьмяніць існуючы лад. Аднак выбары ў новы Вярхоўны Савет маглі сур’ёзна аслабіць яе пазыцыі. Насельніцтва ж, нават тая частка, што ўсё яшчэ падзяляла камуністычныя ідэі, ненавідзела намэнклятурны істэблішмэнт.
Надыход заканчэньня тэрміну паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету змусіў савецкую эліту шукаць новыя спосабы захаваньня ўлады. Паколькі моцнай падтрымкі насельніцтва ў яе не было, спатрэбіўся легітымны мэханізм канцэнтрацыі і пераразьмеркаваньня рэсурсаў на яе карысьць. Такім мэханізмам меў стаць інстытут прэзыдэнта. Дзеля ўвядзеньня пасады прэзыдэнта трэба было прыняць новую Канстытуцыю і правесьці выбары.
Перад выбарамі намэнклятура ўзмацніла свае пазыцыі. У верасьні 1993 году прэзыдыюм Вярхоўнага Савету адмовіўся падтрымаць ініцыятыву Станіслава Шушкевіча склікаць пазачарговую сэсію дзеля разгляду сытуацыі ў эканоміцы, прыняцьця Канстытуцыі і прызначэньня датэрміновых выбараў. Сам Станіслаў Шушкевіч быў зьняты з пасады Старшыні Вярхоўнага Савету. Прычынай адстаўкі сталі беспадстаўныя абвінавачаньні ў карупцыі, высунутыя супраць Станіслава Шушкевіча Аляксандрам Лукашэнкам. Істотную ролю ў адхіленьні Станіслава Шушкевіча таксама адыгралі камуністы і прадстаўнікі праімпэрскага Нацыянальнага Руху Беларусі, што сядзелі ў Вярхоўным Савеце. А ў студзені 1994 году на гэтую пасаду быў абраны прадстаўнік парлямэнцкай бальшыні Мечыслаў Грыб.
У сакавіку 1994 году была прынятая новая Канстытуцыя, якая вызначала Беларусь як унітарную дэмакратычную сацыяльную прававую дзяржаву зь вяршэнствам і паўнінёй улады на сваёй тэрыторыі, што самастойна праводзіць унутраную і замежную палітыку. У якасьці асноваў канстытуцыйнага ладу Канстытуцыя замацоўвала палітычны плюралізм, падзел уладаў, прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права, роўнасьць формаў уласнасьці, прынцып неўжываньня сілы альбо пагрозы сілай у стасунках зь іншымі дзяржавамі. Забесьпячэньне правоў і свабодаў грамадзянаў абвяшчалася найвышэйшай мэтай дзяржавы. Але ў сацыяльна-эканамічнай сфэры рэдакцыя адпаведных артыкулаў новай Канстытуцыі захавала пераемнасьць з старой Канстытуцыяй 1978 году.
Галоўнай мэтай прыняцьця новай Канстытуцыі для старой эліты была зьмена формы кіраваньня. Парлямэнцкая рэспубліка станавілася прэзыдэнцкай рэспублікай. Валодаючы дастатковымі адміністрацыйнымі і фінансавымі рэсурсамі, старая эліта разьлічвала паставіць на чале выканаўчай улады свайго чалавека, Вячаслава Кебіча ці, у горшым выпадку, Аляксандра Лукашэнку, захаваць сваё лёбі ў той ці іншай форме.
ПАРАЗА КАНДЫДАТАЎ АД НАМЭНКЛЯТУРЫ І АПАЗЫЦЫІ. АБРАНЬНЕ АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКІ
Аналізуючы ход прэзыдэнцкай кампаніі 1994 году, Валер Карбалевіч піша: «Выбары 1994 году ў Рэспубліцы Беларусі былі ўнікальныя. Беларусь заставалася адзінай дзяржавай у Эўропе, дзе ўва ўладзе знаходзілася кіраўніцтва, абранае яшчэ за камуністычным рэжымам. Апошні раз беларускія грамадзяне прыходзілі да выбарчых скрыняў у 1990 г. За гэты час у суседніх краінах (напрыклад, у Польшчы) ужо двойчы пераабіраўся парлямэнт, былі выбары прэзыдэнта. Зьмянілася эпоха, зьмянілася дзяржава, пачаўся пераход да іншай эканамічнай і палітычнай сыстэмы. А тут час быццам застыў. Ува ўладзе быў усё той самы ўрад, сфармаваны яшчэ ЦК КПБ»[13].
Старая эліта валодала значна большымі адміністрацыйнымі і эканамічнымі рэсурсамі дзеля прасоўваньня свайго кандыдата і забесьпячэньня яго выбарчай кампаніі. Апрача таго, рабіўся разьлік на ўзрастаньне ідэалягічнага рэсурсу за кошт уваходжаньня Беларусі ў грашовую сыстэму Расіі. Меркавалася, што імгненны эфэкт ад зьліцьця грашовых сыстэмаў і паразытаваньне на расійскіх рэсурсах падвысяць рэйтынг Вячаслава Кебіча. Таму прысьпешваўся працэс прыняцьця новай Канстытуцыі, якая прадугледжвала пасаду прэзыдэнта. Нацыяналістычная і дэмакратычная апазыцыя імкнулася парушыць пляны ўраду. Стараючыся перашкодзіць падпісаньню дамовы аб рублёвай зоне, у студзені 1994 году лідэр БНФ Зянон Пазьняк апублікаваў у «Народнай газэце» артыкул «Аб рускім імпэрыялізьме і яго небясьпецы». Артыкул зьмяшчаў беспрэцэдэнтна рэзкія абвінавачаньні Расіі ў імпэрыялістычнай палітыцы што да Беларусі.
Кандыдатамі ў прэзыдэнты былі зарэгістраваныя шасьцёра прэтэндэнтаў: Старшыня Савету міністраў Беларусі Вячаслаў Кебіч, старшыня Сойму Беларускага народнага фронту Зянон Пазьняк, дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі, дырэктар саўгасу «Гарадзец» Шклоўскага раёну Аляксандар Лукашэнка, былы Старшыня Вярхоўнага Савету Беларусі, дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі Станіслаў Шушкевіч, старшыня калгасу «Прагрэс» Гарадзенскага раёну, старшыня Рады калгасаў Беларусі Аляксандар Дубко, сакратар ЦК Партыі камуністаў Беларусі Васіль Новікаў.
Прыхільнікамі старой савецкай сыстэмы ў тым ці іншым выглядзе, за саюз з Расіяй і супраць рынкавых рэформаў выступілі Вячаслаў Кебіч, Аляксандар Лукашэнка, Васіль Новікаў, Аляксандар Дубко. За рынкавыя рэформы, незалежнасьць ад Расіі і супраць адзінай рублёвай зоны выступалі Зянон Пазьняк і Станіслаў Шушкевіч.
Выбары адбываліся ў два туры. У першым адсеяліся ўсе прэтэндэнты, акрамя Аляксандра Лукашэнкі і Вячаслава Кебіча. Але ўжо ў першым туры за Аляксандрам Лукашэнкам замацавалася яўная перавага (гл. таб.).
У другім туры Аляксандар Лукашэнка перамог. За яго прагаласавала 80% ад тых, хто ўзяў удзел у выбарах, або 56% грамадзянаў Беларусі з правам голасу.
АЛЯКСАНДАР ЛУКАШЭНКА І ЭЛЕКТАРАЛЬНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ
У выбарчай кампаніі дэпутат Вярхоўнага Савету Аляксандар Лукашэнка выкарыстаў ужо адпрацаваны ў час барацьбы за дэпутацкае крэсла імідж чалавека з народу, ужо апрабаваныя раней прыёмы: выкрыцьцё ўлады, прапанова простых рашэньняў складаных праблемаў, абвінавачаньні.
Перад выбарамі Аляксандар Лукашэнка ачольваў антыкарупцыйную камісію Вярхоўнага Савету. Яе стварэньне было зьвязанае з тагачаснай намэнклятурнай прыватызацыяй, якая выклікала незадаволенасьць насельніцтва і давала апазыцыі сур’ёзную перавагу ў змаганьні з камандай Вячаслава Кебіча і прасавецкай бальшынёй у Вярхоўным Савеце. Акурат пад ціскам апазыцыі і грамадзкасьці 4 чэрвеня 1993 году была створаная «Часовая камісія Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі для вывучэньня дзейнасьці камэрцыйных структураў, якія дзейнічаюць пры рэспубліканскіх і мясцовых органах улады і кіраваньня». Камісія атрымала даволі вялікія паўнамоцтвы, уключаючы праверку любой дакумэнтацыі ўсіх арганізацыяў, у тым ліку недзяржаўных. На прызначэньні Лукашэнкі настояў Станіслаў Шушкевіч, спадзеючыся, што бескампрамісны дэпутат выкрые незаконныя дзеяньні каманды Вячаслава Кебіча.
Але ні бальшыня Вярхоўнага Савету, ні апазыцыя не ацанілі амбіцыяў Аляксандра Лукашэнкі. Па сутнасьці, уся ягоная дзейнасьць на чале антыкарупцыйнай камісіі была прапагандысцкай кампаніяй, пасьпяховай барацьбой за павелічэньне ўжо атрыманых ідэалягічных і адміністрацыйных рэсурсаў. Дзейнасьць Аляксандра Лукашэнкі ўжо ў той пэрыяд стала пачаткам ягонай прэзыдэнцкай кампаніі.
З пачатку 1994 г. Лукашэнка разьвіваў дасягнуты посьпех, выступаючы ў Вярхоўным Савеце, увесь час ківаў на кампрамат супраць высокіх асобаў, у тым ліку дэпутатаў. Абвастраўся канфлікт паміж Аляксандрам Лукашэнкам і часткай старой намэнклятуры. У прэсе і па радыё ён вінаваціў у незаконных махінацыях віцэ-прэм’ераў Станіслава Брыля і Мікалая Косьцікава, міністра абароны Паўла Казлоўскага, міністра замежных справаў Пятра Краўчанку і міністра вонкаваэканамічных сувязяў Уладзімера Радкевіча, а Вячаслава Кебіча — у спрыяньні парушальнікам закону. Ён езьдзіў па Беларусі, выступаў перад працоўнымі калектывамі і расказваў пра беззаконьне ўва ўладзе. Напярэдадні выбараў, насуперак намаганьням СМІ, якія тады былі падкантрольныя камандзе Вячаслава Кебіча, рэйтынг Лукашэнкі імкліва рос.
Запозьненасьць сацыяльных пераўтварэньняў адыграла важную ролю ў вызначэньні пажаданьняў насельніцтва. Першыя дэмакратычныя выбары першага беларускага прэзыдэнта адбываліся ў пэрыяд больш глыбокага сыстэмнага крызысу, чымся ў суседніх дзяржавах. Аднак і сам мэнталітэт беларускага насельніцтва, у тым ліку і палітычных элітаў, спрыяў захаваньню ранейшай сыстэмы патэстарных дачыненьняў, улады дзяржаўнай бюракратыі і гамаваньню рынкавых рэформаў.
Аляксандар Лукашэнка і Вячаслаў Кебіч істотна адрозьніваліся па сваім статусе. Кебіч быў прадстаўніком найвышэйшага зьвяна кіруючай эліты, Лукашэнка выйшаў зь нізкіх слаёў савецкага дзяржаўнага апарату, пачаў палітычную кар’еру на пасадзе дырэктара саўгаса «Гарадзец» у Магілёўскай вобласьці. Але, ня лічачы асабістых якасьцяў, гэта было іх адзінае сур’ёзнае адрозьненьне. Абодва не абапіраліся на партыі, ня мелі дакладнай праграмы і ідэалёгіі, кіраваліся кан’юнктурай, былі блізкія да камуністаў. Супрацьстаяньне Аляксандра Лукашэнкі і Вячаслава Кебіча было супрацьстаяньнем іміджаў: чалавека з народу і прадстаўніка намэнклятурнай эліты. Хаця яны ў той ці іншай ступені выкарыстоўвалі рынкавую й дэмакратычную рыторыку ў барацьбе за электарат, яны абодва былі прадстаўнікамі савецкай сыстэмы, заснаванай на адзінстве ўлады і ўласнасьці. У другім туры беларусы выбіралі паміж двума савецкімі ўрадоўцамі. Але Аляксандар Лукашэнка, блізкі насельніцтву і паходжаньнем, і манэрамі, не ўспрымаўся як паўнавартасны прадстаўнік намэнклятуры.
Выбары прайшлі па-за межамі ўласна палітычнай прасторы і сталі хутчэй рэфэрэндумам аб даверы састарэлай дзяржаўнай машыне — Аляксандар Лукашэнка сьвядома супрацьпастаўляў народ палітыкам, дыскрэдытаваў дзяржаўныя ўстановы, палітычныя інстытуты і ўладу ўвогуле[14]. Папулісцкая прапаганда накіравала незадаволенасьць насельніцтва на адмаўленьне рынкавых рэформаў і дэмакратыі. Стаўленьне масы насельніцтва да рынкавай эканомікі станавілася ўсё больш нэгатыўным[15].
Перамога папуліста Аляксандра Лукашэнкі на першых дэмакратычных выбарах стала адмысловай электаральнай рэвалюцыяй. У Беларусі ўлада надта доўга заставалася ў руках старой намэнклятуры. Адмовіўшыся ад камуністычнай ідэалёгіі, старая эліта выкарыстоўвала мэханізмы рынку і палітычнай дэмакратыі дзеля сваёй рэпрадукцыі. Праводзіліся ня рынкавыя рэформы, а іх імітацыя. За час намэнклятурнай прыватызацыі, раскраданьня дзяржаўнай маёмасьці бюракратыяй, непасьлядоўнасьці рэформаў, накіраваных на фармаваньне алігархічнага капіталізму, ідэя рынкавай эканомікі была дыскрэдытаваная, так і не атрымаўшы сваёго рэальнага ўвасабленьня. На тле рэзкага абвастрэньня эканамічных праблемаў і зьбядненьня насельніцтва пачалося зьліцьцё чыноўнікаў з прадпрымальнікамі. І таму назапашаны ў грамадзтве і дасюль не мабілізаваны апазыцыяй пратэстны патэнцыял быў скіраваны адначасова й супраць намэнклятуры, і супраць прадпрымальніцкага слою, які толькі нараджаўся. У выніку ў Беларусі своеасаблівая электаральная рэвалюцыя аказалася адначасова й антынамэнклятурнай, і антыбуржуазнай. Перамог кандыдат-папуліст, які найбольш пасьлядоўна выступаў і супраць намэнклятуры, і супраць прыватнага бізнэсу.
ФАРМАВАНЬНЕ ГІБРЫДНАГА РЭЖЫМУ: АДАПТАЦЫЯ ДЭМАКРАТЫЧНЫХ ІНСТЫТУТАЎ ДА СЫСТЭМЫ ПАТЭСТАРНЫХ* АДНОСІНАЎ РАЗЬВІЦЬЦЁ АЎТАРЫТАРНЫХ ТЭНДЭНЦЫЯЎ. РАЗБУРЭНЬНЕ СЫСТЭМЫ РАЗЬДЗЯЛЕНЬНЯ ЎЛАДАЎ
Першапачаткова ў каманду прэзыдэнта ўваходзілі прадстаўнікі розных палітычных плыняў. Разам з Аляксандрам Лукашэнкам да ўлады ўпершыню прыйшлі па-рэфарматарску настроеныя спэцыялісты: Міхаіл Чыгір, Станіслаў Багданкевіч, Анатоль Лябедзька, Дзьмітры Булахаў, Аляксандар Фядута, Уладзімер Нісьцюк і іншыя. Дзякуючы ім дзеля дапамогі Аляксандру Лукашэнку на выбарах быў мабілізаваны расійскі капітал і найбольш уплывовыя беларускія выданьні[16]. Аднак даволі хутка яны самі адмовіліся працаваць у камандзе першага беларускага прэзыдэнта. Першы сышоў галава тэрытарыяльнага дэпартамэнту Віктар Цярэшчанка. Сыходзячы, ён абвінаваціў абкружэньне прэзыдэнта Лукашэнкі ў некампэтэнтнасьці. 8 сьнежня 1994 году празь нязгоду з курсам прэзыдэнта сышоў Віктар Ганчар. У 1996 годзе, ужо ў пэрыяд супрацьстаяньня прэзыдэнта і Вярхоўнага Савету, падаў у адстаўку прэм’ер-міністар Міхал Чыгір. Спэцыялістаў, якія пайшлі, замянялі кіраўнікі калгасаў і дзяржаўных прадпрыемстваў.
Прыйшоўшы да ўлады, Аляксандар Лукашэнка абвясьціў барацьбу супраць усіх сілаў, якія нібыта перашкаджалі простаму волевыяўленьню народу, — супраць бюракратыі, незалежных судоў, прэсы, прадпрымальнікаў, парлямэнту, палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў. На справе гэта была барацьба з сыстэмай стрымак і процівагаў выканаўчай уладзе.
Захопу ўлады прэзыдэнтам і яго абкружэньнем спрыяла слабасьць дэмакратычных сілаў у самім Вярхоўным Савеце. У кастрычніку 1994 году Вярхоўны Савет 12 скліканьня прыняў закон, згодна зь якім кіраўнікі мясцовых адміністрацыяў надалей не абіраліся мясцовымі Саветамі, а прызначаліся асабіста прэзыдэнтам. Парлямэнцкая бальшыня, якая належала старой савецкай эліце, спадзявалася пасьля завяршэньня паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету атрымаць пасады на месцах, і скасавала мясцовае самакіраваньне.
У сьнежні 1994 году Аляксандр Лукашэнка забараніў друкаваць у газэтах даклад дэпутата Сяргея Антончыка пра злоўжываньні ў Адміністрацыі прэзыдэнта. Агульнанацыянальныя газэты выйшлі зь белымі палосамі, дзе павінны былі публікавацца выдаленыя цэнзурай матэрыялы з дакладу Сяргея Антончыка. У пачатку 1995 году амаль усе рэдактары агульнанацыянальных газэт былі замененыя. Таксама была ўсталяваная поўная манаполія выканаўчай улады на тэлебачаньне.
Пачынаючы зь вясны 1995 году прэзыдэнцкая ўлада бярэцца за перадзел уласнасьці. Упраўленьне справаў прэзыдэнта на чале зь Іванам Ціцянковым перавяло на свой балянс усе найбольш прэстыжныя будынкі ў Менску, якія раней знаходзіліся на балянсе дзяржаўных установаў. Плата за арэнду ў гэтых будынках пераводзіцца ў прэзыдэнцкую скарбонку.
У траўні 1995 году ў Беларусі адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет. Выканаўчая ўлада стварала максымальна неспрыяльныя ўмовы для правядзеньня выбараў: абмежаваны доступ да СМІ; забаронена праводзіць агітацыію за межамі выбарчых акругаў, па якіх балятаваліся кандыдаты; максымальна дапушчальныя сродкі, выдаткаваныя на выбарчую кампанію аднаго дэпутата, абмяжоўваліся 50 USD. Усім ахвотным работнікам прадпрыемстваў даваўся адпачынак з 1 да 15 траўня. Гэта да мінімуму зьнізіла іх удзел у выбарах, аднак паставіла ў выгадныя ўмовы кандыдатаў, зьвязаных з старой элітай, — дырэктараў саўгасаў і заводаў, дзяржаўных установаў.
Выбары ў Вярхоўны Савет праводзіліся па мажарытарнай сыстэме, якая раней дазваляла старой намэнклятуры кантраляваць працэс выбараў на пэрыфэрыі і стрымліваць уплыў палітычных партыяў. Але цяпер выбары не адбыліся празь нізкую яўку выбарцаў. 8 траўня адбыўся другі тур выбараў. У выніку было абрана толькі 119 дэпутатаў. Гэтай колькасьці не ставала для правядзеньня першага правамоцнага паседжаньня Вярхоўнага Савету. Для пачатку працы новага Вярхоўнага Савету патрабавалася ня менш за 174 дэпутаты, згодна з Канстытуцыяй, — дзьве траціны ад 260, г. зн. ад агульнай колькасьці дэпутатаў. Зь ліку абраных дэпутатаў пераважную бальшыню складалі прадстаўнікі левых палітычных сілаў і супрацоўнікі выканаўчай улады. Стары склад працягнуў працу, іначай Беларусь засталася б без заканадаўчай улады.
Няўдалыя травеньскія выбары дазволілі прэзыдэнцкай групоўцы, спасылаючыся на Канстытуцыю, аспрэчваць правамоцнасьць Вярхоўнага Савету 12 скліканьня. Паводле артыкулу 81 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі, Вярхоўнаму Савету адводзіўся пяцігадовы тэрмін працы. Аднак, паводле артыкулу 91, завяршэньне тэрміну працы старога Вярхоўнага Савету вызначалася датай першага паседжаньня Вярхоўнага Савету новага скліканьня. Працяг працы старога Вярхоўнага Савету быў абгрунтаваны пацьверджаньнем Цэнтравыбаркаму пра тое, што выбары ў Вярхоўны Савет 13 скліканьня не адбыліся[17]. Аднак заставалася яшчэ адна падстава для зрыву працы парлямэнту — няпэўнасьць кворуму, неабходнага для прыняцьця пастановаў. У 1990 годзе, пры выбарах дэпутатаў Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, колькасьць дэпутатаў склала 254. Для кворуму было дастаткова 237 дэпутатаў, або дзьве траціны ад колькасьці абраных. Але на верасьнёўскай сэсіі 1995 году збіралася максымум 204 дэпутаты. Гэта давала Аляксандру Лукашэнку падставы не падпісваць законы, прынятыя Вярхоўным Саветам, бо на момант прыняцьця законапраекту не было кворуму. Старому дэпутацкаму корпусу перасталі плаціць заробак. Упраўленьне справаў прэзыдэнта захапіла маёмасьць Вярхоўнага Савету: вытворчае аб’яднаньне «Кастрычніцкае» з гатэлем, сталоўкай і аўтабазай[18].
Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусі разгледзеў пытаньне пра правамоцнасьць паседжаньняў Вярхоўнага Савету 12 скліканьня. 11 кастрычніка 1995 году ім было вынесенае заключэньне аб праве Вярхоўнага Савета 12 скліканьня зьдзяйсьняць свае паўнамоцтвы ў якасьці вышэйшага прадстаўнічага сталага органа ў поўным аб’ёме да першага паседжаньня Вярхоўнага Савету 13 скліканьня, калі той будзе абраны ў дастатковым складзе[19].
Але хаця фармальна Вярхоўны Савет ўсё яшчэ захоўваў свой статус вышэйшага заканадаўчага органа, фактычна яго ўлада была падарваная яшчэ ўвесну 1995 году. 11 красавіка прэзыдэнт Лукашэнка выступіў ў Вярхоўным Савеце з ініцыятывай правядзеньня рэфэрэндуму па 4 пытаньнях: аб наданьні расійскай мове статусу дзяржаўнай; аб зьмене дзяржаўнай сымболікі; аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй і аб надзяленьні прэзыдэнта правам распускаць парлямэнт. Дэпутаты адхілілі ўсе пытаньні акрамя пытаньня аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй. Аляксандар Лукашэнка заявіў, што рэфэрэндум будзе праведзены, нягледзячы на пастанову парлямэнту. У адказ на гэта 18 дэпутатаў ад дэмакратычнай апазыцыі абвінавацілі прэзыдэнта ў парушэньні Канстытуцыі і абвясьцілі галадоўку. Уначы з 11 на 12 красавіка яны былі гвалтоўна выдаленыя з будынку Вярхоўнага Савету. У апэрацыі бралі ўдзел вайскоўцы ўнутраных войскаў, атрад міліцыі асаблівага прызначэньня, служачыя галоўнага ўпраўленьня аховы МУС, а таксама падразьдзяленьні, чыя ведамасная прыналежнасьць не была высьветленая старшым сьледчым па асабліва важных справах пры Генэральным пракурору Рэспублікі Беларусі[20]. У дзяржаўных СМІ гэты факт практычна не асьвятляўся. Ніякіх радыкальных дзеяньняў у адказ на разгон дэпутатаў Вярхоўны Савет не зрабіў. На наступны дзень дэпутаты Вярхоўнага Савету прынялі прапанову прэзыдэнта. Да міжнароднай супольнасьці Вярхоўны Савет не зьвярнуўся.
Увесну 1996 году ў Менску праходзілі масавыя выступленьні супраць аб’яднаньня Беларусі і Расіі. Выступленьні жорстка здушаліся, дзясяткі ўдзельнікаў былі схопленыя і атрымалі розныя тэрміны арышту. У турму трапілі лідэры БНФ Юры Хадыка і Вячаслаў Сіўчык, журналісты Ўладзімер Дзюба і Алег Трызна.
У жніўні 1995 году быў здушаны страйк у менскім мэтро. У арганізацыі страйку Лукашэнка абвінаваціў ЗША і польскую «Салідарнасьць». Арганізатары страйку былі звольненыя з працы, некалькі прафсаюзных актывістаў, у тым ліку дэпутат парлямэнту, былі арыштаваныя. Дзейнасьць Свабоднага прафсаюзу Беларусі была прыпыненая прэзыдэнцкім указам.
Увосень 1995 году Аляксандр Лукашэнка агучыў ідэю падпарадкаваньня ўсіх галінаў улады кіраўніку дзяржавы. Пад выглядам простага прэзыдэнцкага кіраваньня ён адкрыта дамагаецца ўвядзеньня рэжыму асабістай улады. Дысбалянс паміж галінамі ўлады ўзмацняўся. У верасьні 1995 году Вярхоўны Савет 12 скліканьня пад ціскам прэзыдэнта спыніў працу. Той жа восеньню прэзыдэнт Лукашэнка адмовіўся выконваць пастановы Канстытуцыйнага Суду. Суд страціў вызначаныя яму Канстытуцыяй функцыі і стаў, па сутнасьці, кансультацыйным органам.
У кастрычніку 1995 году беспасярэднім загадам з адміністрацыі прэзыдэнта дзяржаўныя друкарні Беларусі скасавалі дамовы на друкаваньне ўплывовых апазыцыйных газэт: «Наша Ніва», «Свабода», «Имя», «Белорусская деловая газета». Гэтыя выданьні былі выключаныя з падпісных каталёгаў. Дзяржаўная агенцыя распаўсюджваньня СМІ «Белсаюздрук» адмовілася распаўсюджваць іх у раздроб.
Пры канцы 1995 году прэзыдэнт аднавіў дзеяньне сваіх указаў, скасаваных Канстытуцыйным Судом.
На паўторных выбарах у Вярхоўны Савет 29 лістапада — 10 сьнежня 1995 году былі даабраныя 80 дэпутатаў. Неабходны мінімум быў абраны. У падкантрольных прэзыдэнту СМІ ўжо актыўна праводзілася кампанія па дыскрэдытацыі дэпутатаў і ў цэлым Вярхоўнага Савету як інстытуту дзяржаўнай улады.
У пачатку 1996 году была нацыяналізаваная міжбанкаўская валютная біржа і на паўгоду спыненая рэгістрацыя суб’ектаў гаспадараньня. У 1996 годзе паводле дамовы аб мытным саюзе паміж Беларусяй і Расіяй была ліквідаваная мытная мяжа паміж дзьвюма краінамі, што дазваляла беларускаму боку атрымліваць зыск ад ільготнага ўвозу тавараў на супольную мытную тэрыторыю.
РЭФЭРЭНДУМ 1995 ГОДУ. КРЫЗЫС НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ
Першы беларускі прэзыдэнт знаходзіўся на пасадзе ўжо блізу год, але яўнага паляпшэньня ўзроўню жыцьця не назіралася. Тым часам нарасталі супярэчнасьці паміж Вярхоўным Саветам і прэзыдэнтам. Патрэбны быў сродак, здольны ўзмацніць пазыцыі Аляксандра Лукашэнкі, умацаваць яго ідэалягічныя рэсурсы ў барацьбе за адміністрацыйныя і эканамічныя. Аляксандар Лукашэнка дзейнічаў паводле апрабаванай папулісцкай схемы. Пасьля выдаленьня пратэстуючых дэпутатаў з будынку Вярхоўнага Савету ў красавіку 1995 году прэзыдэнт дамогся правядзеньня рэфэрэндуму.
14 траўня, у дзень выбараў новага складу Вярхоўнага Савету, адбыўся ініцыяваны прэзыдэнтам рэфэрэндум з пытаньнямі пра статус расійскай мовы, дзяржаўную сымболіку і паўнамоцтвы прэзыдэнта. Галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ўзмацненьне ідэалягічнага рэсурсу прэзыдэнцкай групоўкі і асабіста Аляксандра Лукашэнкі, атрыманьне народнага дазволу на парушэньне прынцыпу разьдзяленьня ўладаў.
На рэфэрэндум былі вынесеныя 4 пытаньні. Першае пытаньне, пра мову, улічваючы, што працэс русіфікацыі зайшоў глыбока, было загадзя выйгранкавым. Трэцяе і чацьвертае пытаньні не былі дакладна сфармуляваныя. Гэта былі сафістычныя пытаньні, якія дазвалялі тлумачыць іх у залежнасьці ад кан’юнктуры. А вось у першым пытаньні не канкрэтызавалася, што трэба разумець пад роўнасьцю статусаў расійскай і беларускай моваў. Аднак бальшыня насельніцтва, не валодаючы дастатковай інтэлектуальнай культурай, не зьвярнула ўвагі на сафістычны характар фармулёвак. На рэфэрэндуме ўсе прапановы Аляксандра Лукашэнкі былі падтрыманыя бальшынёй (гл. таб.).
Рэфэрэндум паклаў канец спробам на працягу 1990–1995 гадоў умацаваць статус беларускай мовы. Гэты ж рэфэрэндум стаў санкцыяй да павелічэньня аўтарытарнай улады прэзыдэнта.
Пры аналізе пытаньняў, вынесеных на рэфэрэндум 1995 году, цікавасьць выклікае пытаньне пра дзяржаўную сымболіку Рэспублікі Беларусі. Замена бел-чырвона-белага сьцяга і герба «Пагоня» на стары, чырвона-зялёны сьцяг БССР без камуністычных сымбаляў, сярпа і молата, а таксама герба, што вельмі нагадваў савецкі, выконвала пэўную функцыю ў барацьбе прэзыдэнта за электарат. Замена герба й сьцяга была папулісцкім захадам. Але каб зразумець сэнс гэтага акту, трэба разгледзець, чаму ж гэтае дзеяньне было сапраўды папулісцкім.
Другое пытаньне, пра герб і сьцяг, было сфармуляванае найбольш карэктна з чатырох. Акурат у другім пытаньні, пазбаўленым лягічных хібаў, была схаваная схема, адпаведна зь якой будаваліся адносіны беларускага прэзыдэнта і яго электарату. І далей кіруючыся гэтай схемай, прэзыдэнт забясьпечыў сабе падтрымку найбольш кансэрватыўнай, агрэсіўна-пасіўнай часткі беларускага грамадзтва.
Прэзыдэнт Лукашэнка выкарыстоўваў савецкія міталягічныя комплексы і спэцыфічныя стэрэатыпы. Да 1995 году значная частка насельніцтва так і ня вызначылася са сваімі палітычнымі прыярытэтамі. Прыхільнікі Аляксандра Лукашэнкі, што забясьпечылі ягоную перамогу на прэзыдэнцкіх выбарах, адчувалі настальгію па часах, калі Беларусь уваходзіла ў склад СССР, сумавалі па гарантаваным спажывецкім мінімуме і стабільнасьці. Шматлікі савецка-беларускі электарат жадаў не ліквідацыі заганнага савецкага ладу, бо проста не ўсьведамляў ягонай заганнасьці, а паляпшэньня матэрыяльнага дабрабыту.
Вярнуць СССР, сацыялістычны лад і ягоныя мізэрныя гарантыі не маглі ні Вячаслаў Кебіч, ні Аляксандар Лукашэнка. Супярэчнасьць паміж незваротнасьцю гісторыі й апраўданьнем электаральных спадзеваў на вяртаньне ў СССР разьвязвалася, як і цяпер, у адпаведнасьці са схемай, выкарыстанай на рэфэрэндуме 1995 году. Аляксандар Лукашэнка, ад імя народу замяняючы герб і сьцяг на квазісавецкія сымбалі, прапанаваў свайму электарату сублімацыю вяртаньня ў савецкія часы. У сытуацыі прынцыпова немагчымага звароту да ранейшага сацыялістычнага ладу ён даў электарату сымбалічную замену гэтага вяртаньня.
Замест рэальнага разьвязаньня праблемаў грамадзтву паказвалі разьвязаньне гэтых праблемаў па тэлебачаньні, як і ў Савецкім Саюзе. Прэзыдэнцкія прапагандысты вярталі прыкметы сацыялізму. Дзяржаўны сьвяточны каляндар зноў быў перароблены пад афіцыйную гісторыю Савецкай Беларусі. Выкладаньне гісторыі вярнулася да савецкіх схемаў.
РЭФЭРЭНДУМ 1996 ГОДУ. СУПРАЦЬСТАЯНЬНЕ ПРЭЗЫДЭНТА, ВЯРХОЎНАГА САВЕТУ І КАНСТЫТУЦЫЙНАГА СУДУ[21]
У студзені 1996 году пачаў сваю працу Вярхоўны Савет 13 скліканьня, аднак ён ня стаў супрацьвагай выканаўчай уладзе. Савет ня меў доступу да дзяржаўных СМІ, самастойнага інфармацыйнага і матэрыяльнага забесьпячэньня. А дэпутаты, што прыйшлі ў Вярхоўны Савет, ня мелі дастатковай палітычнай волі, каб супрацьстаяць дыктату прэзыдэнта. Тым ня менш, існаваньне нават такога Вярхоўнага Савету і Канстытуцыйнага Суду стварала ў пэрспэктыве пагрозу асабістай уладзе прэзыдэнта Лукашэнкі. Ён імкнуўся юрыдычна замацаваць дасягнутыя аўтарытарныя пазыцыі і дамагчыся, каб бальшыня насельніцтва ўспрымала такую ўзурпацыю як легітымную і мэтазгодную.
Аляксандар Лукашэнка і яго каманда зьвярнуліся да чарговага рэфэрэндуму, на гэта раз у пытаньні новай Канстытуцыі. Новая Канстытуцыя прадугледжвала канцэнтрацыю ўсёй улады ў руках прэзыдэнта і пераўтварэньне Вярхоўнага Савету, Канстытуцыйнага Суду і мясцовых органаў улады ў выключна фармальныя інстытуты, што ня маюць рэальнай улады. Цалкам гэтыя інстытуты нельга было ліквідаваць. Яны павінны былі забясьпечваць працэдуры, якія б імітавалі разьдзяленьне ўладаў. А Лукашэнка і ягоная каманда пасьлядоўна зьдзяйсьнялі ліквідацыю зародкаў дэмакратычнай сыстэмы. Ужо назапашаныя адміністрацыйныя, фінансавыя і ідэалягічныя рэсурсы цалкам гэта дазвалялі.
Сродкі масавай інфармацыі былі сканцэнтраваныя ў руках прэзыдэнцкай групоўкі. Афіцыйныя СМІ прапагандавалі неабходнасьць адзінаасобнай улады. У якасьці ўзору разглядаліся Арабскія эміраты, Саудаўскае каралеўства, дзе «на тле абсалютнай адзінаасобнай улады... прадстаўнічыя органы калі й існуюць, дык толькі ў якасьці дэкарацыі, каб не нэрваваць сусьветнай прагрэсіўнай грамадзкасьці»[22]. Публікаваліся лісты прыхільнікаў прэзыдэнта з масы шараговых грамадзянаў, у якіх яны патрабавалі ўвядзеньня простага прэзыдэнцкага кіраваньня.
З 9 да 24 лістапада 1996 году ў Беларусі на ініцыятыву прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі быў праведзены чарговы рэфэрэндум. Прававой падставай для правядзеньня рэфэрэндуму стала пастанова Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ад 6 верасьня 1996 году «Аб правядзеньні рэспубліканскага рэфэрэндуму ў Рэспубліцы Беларусі і захадах для яго забесьпячэньня». У адпаведнасьці з пунктам 2 гэтай пастановы на рэфэрэндум былі вынесеныя дзьве групы пытаньняў: ініцыяваныя прэзыдэнтам і прапанаваныя групай дэпутатаў Вярхоўнага Савету.
Прэзыдэнт прапанаваў чатыры пытаньні:
1. Перанесьці Дзень незалежнасьці Рэспублікі Беларусі (Дзень Рэспублікі) на 3 ліпеня — Дзень вызваленьня Беларусі ад гітлераўскіх захопнікаў у Вялікай Айчыннай вайне. 2. Прыняць Канстытуцыю Рэспублікі Беларусі 1994 году зь зьменамі і дапаўненьнямі (новая рэдакцыя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі), прапанаванымі Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусі А. Лукашэнкам. 3. Ці выступаеце Вы за свабодныя, без абмежаваньняў, куплю і продаж зямлі? 4. Ці падтрымліваеце Вы скасаваньне сьмяротнага пакараньня ў Рэспубліцы Беларусі?
Група дэпутатаў Вярхоўнага Савету ініцыявала тры пытаньні:
1. Прыняць Канстытуцыю Рэспублікі Беларусі 1994 году зь зьменамі і дапаўненьнямі, прапанаванымі дэпутатамі фракцыяў камуністаў і аграраў. 2. Ці выступаеце Вы за тое, каб кіраўнікі мясцовых органаў выканаўчай улады выбіраліся беспасярэдне жыхарамі адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі? 3. Ці згодныя Вы, што фінансаваньне ўсіх галінаў улады павінна зьдзяйсьняцца публічна і толькі зь дзяржаўнага бюджэту?
Згодна з пунктам 3 пастановы, пытаньні пра прыняцьцё Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі 1994 году з прапанаванымі зьменамі і дапаўненьнямі выносіліся на абавязковы рэфэрэндум.
На просьбу Старшыні Вярхоўнага Савету Сямёна Шарэцкага, а таксама на ўласную ініцыятыву, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусі праверыў шэраг палажэньняў гэтай пастановы Вярхоўнага Савету з гледжаньня адпаведнасьці Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусі. У выніку судовага разьбіральніцтва Канстытуцыйны Суд прызнаў, што пункт 3 пастановы, які прадугледжваў вынясеньне пытаньняў зьменаў і дапаўненьняў на абавязковы рэфэрэндум, не адпавядае Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусі.
На падставе гэтага заключэньня Вярхоўны Савет зьмяніў сваю пастанову ад 6 верасьня 1996 году. На абавязковы рэфэрэндум былі вынесеныя толькі пытаньні пра перанос Дня незалежнасьці Рэспублікі Беларусі (Дня Рэспублікі) і выбарнасьць кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады.
Прэзыдэнт Лукашэнка не пагадзіўся з заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада і пастановай Вярхоўнага Савету ад 6 лістапада 1996 году. Ён выдаў два ўказы, што датычылі будучага рэспубліканскага рэфэрэндуму.
Ува ўказе ад 5 лістапада 1996 году № 455, парушаючы Канстытуцыю і Закон «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусі», Аляксандар Лукашэнка вызначыў парадак уступленьня ў сілу рашэньняў рэспубліканскіх рэфэрэндумаў аб зьменах і дапаўненьнях Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі. Далей, ува ўказе ад 7 лістапада 1996 году № 459 было пастаноўлена, што заключэньне Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада 1996 ня дзейснае, бо істотна разыходзіцца з Канстытуцыяй і абмяжоўвае канстытуцыйнае права грамадзянаў на ўдзел у рэфэрэндуме. Таксама ўва ўказе была беспасярэдняя пагроза на адрас дзяржаўных органаў, якія перашкаджаюць правядзеньню рэспубліканскага рэфэрэндуму. Паводле пункту 5 гэтага ўказу, дзейнасьць такіх дзяржаўных органаў спынялася, а вінаватыя прыцягваліся да адказнасьці.
9 лістапада 1996 году, або за два тыдні да рэфэрэндуму, пачалося галасаваньне. Прычым праводзілася яно яшчэ да публікаваньня канчатковых тэкстаў зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі. Праект прэзыдэнцкай Канстытуцыі выйшаў чатырохмільённым накладам 12 лістапада. Альтэрнатыўны праект Канстытуцыі, прапанаваны дэпутатамі Вярхоўнага Савету, быў апублікаваны толькі 21 лістапада. Грамадзяне практычна ня мелі магчымасьці зь ім азнаёміцца. Такім чынам, фармальна, абодва праекты былі прапанаваныя для абмеркаваньня, але фактычна насельніцтву накідваўся прэзыдэнцкі праект.
19 лістапада 1996 году на ініцыятыву 73 дэпутатаў Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ў Канстытуцыйным Судзе пачаўся разгляд справы «Аб парушэньні Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусі Лукашэнкам Аляксандрам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі». Разгляд быў прызначаны на 22 лістапада 1996 году. У той жа час з боку прэзыдэнта зьдзяйсьняўся ўціск на дэпутатаў, якія падпісалі прапанову аб праверцы адпаведнасьці ўказаў прэзыдэнта Канстытуцыі. Выкарыстоўваліся кампрамат, пагрозы звальненьня з працы, а ў некаторых выпадках і пагрозы фізычнай расправы.
У ноч з 21 на 22 лістапада паміж прэзыдэнтам Лукашэнкам і Старшынём Вярхоўнага Савету Шарэцкім было падпісанае Пагадненьне аб грамадзка-палітычнай сытуацыі і канстытуцыйнай рэформе ў Беларусі. Цікава, што падпісаньне адбылося пры ўдзеле найвышэйшых службовых асобаў Расійскай Фэдэрацыі, якія адумысьля прыехалі ў Менск і ўзялі на сябе ролю арбітраў у спрэчцы беларускіх галінаў улады.
У склад расійскай дэлегацыі ўваходзілі віцэ-прэм’ер па сувязях з краінамі СНД Валер Сяроў, старшыня Дзяржаўнай думы Расійскай Фэдэрацыі Генадзь Селязьнёў і, пазьней, прэм’ер-міністар Віктар Чарнамырдзін. Пры іх удзеле ў ноч з 21 на 22 лістапада і прайшлі перамовы паміж Сямёнам Шарэцкім, Старшынём Канстытуцыйнага Суду Валерам Ціхінем і Аляксандрам Лукашэнкам.
Паводле Пагадненьня, прэзыдэнт Лукашэнка абавязваўся скасаваць свае ўказы ад 5 лістапада 1996 году № 455 і ад 7 лістапада 1996 году № 459. Гэтым ён прызнаваў рэкамэндацыйны характар рэфэрэндуму па пытаньнях зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі 1994 году. А Вярхоўны Савет у асобе старшыні Сямёна Шарэцкага мусіў адклікаць з Канстытуцыйнага Суду прапанову дэпутатаў аб імпічмэнце прэзыдэнта.
22 лістапада паўнамоцныя прадстаўнікі дэпутатаў Вярхоўнага Савету хадайнічалі аб прыпыненьні справы, а прадстаўнікі прэзыдэнта — аб яе поўным спыненьні. Падставай для абодвух бакоў было падпісаньне пагадненьня паміж сьпікерам Вярхоўнага Савету, Старшынём Канстытуцыйнага Суду і прэзыдэнтам. Разгледзеўшы хадайніцтвы, суд прыпыніў справу.
Аднак пагадненьне не было выкананае. Для таго каб яно атрымала юрыдычную моц, патрабавалася ратыфікацыя Вярхоўнага Савету. Аднак прапрэзыдэнцкая фракцыя дэпутатаў Вярхоўнага Савету «Згода» садзейнічала зрыву ратыфікацыі. Напярэдадні перамовінаў фракцыя «Згода» зьвярнулася да дэпутатаў з заклікам супрацоўнічаць з выканаўчай уладай[23]. Але пры галасаваньні па ратыфікацыі пагадненьня яе чальцы прагаласавалі супраць ратыфікацыі. Гэта дазволіла прэзыдэнту абвінаваціць Вярхоўны Савет у няздольнасьці ісьці на кампрамісы і адмовіцца ад абавязкаў, узятых на сябе ў сувязі з падпісаньнем пагадненьня. Напярэдадні рэфэрэндуму прэзыдэнт Лукашэнка аднавіў дзеяньне сваіх указаў аб абавязковым характары рэфэрэндуму па пытаньні прыняцьця зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі.
Увесь гэты час працягвалася прапагандысцкая кампанія на карысьць ініцыятываў беларускага прэзыдэнта. У электронных СМІ, практычна цалкам падкантрольных прэзыдэнцкай групоўцы, гледачам дзясяткі разоў на дзень прапаноўвалася падтрымаць пытаньні, ініцыяваныя прэзыдэнтам Лукашэнкам.
Асабліва актыўна ў часе падрыхтоўкі рэфэрэндуму дзейнічалі органы выканаўчай улады. Кіраўнікі прадпрыемстваў, установаў, арганізацыяў, камандаваньне вайсковымі часткамі атрымалі канкрэтныя дырэктывы забясьпечыць перамогу прэзыдэнцкага праекту Канстытуцыі. Штабы па правядзеньні рэфэрэндуму ахапілі сваім уплывам ці ня ўсё насельніцтва краіны. Грамадзян з розных прычын, у тым ліку й пад прымусам, схілялі галасаваць датэрмінова, хаця гэта было парушэньнем Закону аб рэфэрэндуме. Вялася беспрэцэдэнтная агітацыйная праца на карысьць прэзыдэнцкіх пытаньняў. Аляксандар Лукашэнка з мэтай прапаганды наведаў шэраг гарадоў, буйных прадпрыемстваў, выступаў на шматлюдных форумах. Усе рэсурсы выканаўчай улады былі накіраваныя на дасягненьне перамогі на рэфэрэндуме.
Дзеля перамогі ішлі нават на адкрытыя парушэньні закону. 14 лістапада 1996 году адбылося незаконнае адхіленьне ад пасады старшыні Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў Віктара Ганчара. Гэты акт быў выкліканы папярэдняй публічнай заявай Ганчара, які папярэдзіў, што адмовіцца падпісваць выніковы пратакол рэфэрэндуму, калі й надалей будуць працягвацца парушэньні заканадаўства.
24 лістапада 1996 году адбывалася афіцыйнае галасаваньне грамадзянаў. У гэты ж дзень праводзіліся паўторныя выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савету і мясцовых Саветаў у акругах, дзе яны раней не адбыліся.
Афіцыйна абвешчаныя вынікі паказалі поўную перамогу прэзыдэнта. У першыя ж дні пасьля рэфэрэндуму ляяльныя Аляксандру Лукашэнку дэпутаты Вярхоўнага Савету перайшлі ў створаную прэзыдэнтам Палату прадстаўнікоў — марыянэткавы орган, пакліканы імітаваць заканадаўчую ўладу. У Палаце атрымалі месцы 70 адсоткаў чальцоў фракцыі «Згода», палова дэпутатаў аграраў і палова камуністаў.
28 лістапада Палата прадстаўнікоў прыняла пастанову адклікаць зварот дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў Канстытуцыйны Суд, пад якім засталося толькі 63 подпісы, недастатковыя для такога звароту.
АФІЦЫЙНЫЯ ВЫНІКІ РЭФЭРЭНДУМУ 1996 ГОДУ І ДАДЗЕНЫЯ САЦЫЯЛЯГІЧНЫХ ДАСЬЛЕДАВАНЬНЯЎ
Паводле афіцыйных зьвестак, апублікаваных Цэнтральнай камісіяй Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў, вынікі плебісцыту 24 лістапада 1996 году па кожным з пытаньняў выглядаюць наступным чынам[24] (гл. табл.).
Крыху іншыя лічбы былі атрыманыя ў Менску. Тут у галасаваньні ўзялі ўдзел 850.627 чалавек, — 68,9 адсотку ад агульнай колькасьці выбарцаў. Зь ліку тых, хто, паводле афіцыйных дадзеных, браў удзел у галасаваньні, 73,1 адсотку менчукоў падтрымалі прапанову аб пераносе сьвяткаваньня Дня незалежнасьці з 27 на 3 ліпеня — Дзень вызваленьня Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. 24,6 адсотку выказаліся супраць.
45,2 адсотку менчукоў ад агульнай колькасьці выбарцаў — жыхароў гораду прагаласавалі за прэзыдэнцкі праект Канстытуцыі, і толькі 14 адсоткаў — за дэпутацкі. Супраць прагаласавалі адпаведна 18,1 і 48,1.
71,6 адсотку грамадзянаў, што ўдзельнічалі ў галасаваньні, выказаліся супраць свабоднай (без абмежаваньняў) куплі і продажу зямлі. «За» прагаласавалі 25,6.
«Супраць» скасаваньня сьмяротнага пакараньня ў Менску прагаласавалі 68,2 адсотку грамадзянаў, што прыйшлі на выбарчыя ўчасткі, «за» — 29,1.
Адрозьніваюцца ад агульнарэспубліканскай карціны ў Менску і вынікі галасаваньня па шостым і сёмым пытаньнях. За прапанову аб абраньні кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады беспасярэдне жыхарамі адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў сталіцы выказаліся 52,6 адсотку галасуючых, «супраць» — 4,1. Наконт прапановы аб публічным фінансаваньні ўсіх галінаў улады і толькі зь дзяржаўнага бюджэту: «за» выказаліся 61,8 адсотку, «супраць» — 34,9 адсотку грамадзян ад колькасьці галасуючых[25].
Афіцыйныя вынікі галасаваньня розьняцца ад дадзеных сацыялягічных дасьледаваньняў. Напрыклад, лябараторыя «Новак», адна з найбольш аўтарытэтных сацыялягічных службаў Беларусі пад кіраўніцтвам прафэсара Андрэя Вардамацкага, за два месяцы да рэфэрэндуму і напярэдадні рэфэрэндуму праводзіла апытаньне розных групаў выбарцаў. Звычайны каэфіцыент хібнасьці пры аналягічных дасьледаваньнях складае 3–4%. Але ў выпадку зь беларускім рэфэрэндумам 24 лістапада 1996 году розьніца па шэрагу пытаньняў дасягала 30%. Гэта змушае засумнявацца ў афіцыйных выніках плебісцыту (гл. таб.).
АЦЭНКІ ВЫНІКАЎ РЭФЭРЭНДУМУ
Падазрэньні што да аб’ектыўнасьці вынікаў рэфэрэндуму таксама выклікае параўнаньне зьвестак пра яўку выбарцаў на галасаваньне па рэфэрэндуме і на давыбары дэпутатаў Вярхоўнага Савету. Колькасьць выбарцаў, што бралі ўдзел у давыбарах, была значна меншай за колькасьць грамадзян, якія прагаласавалі на тых жа выбарчых участках па пытаньнях рэфэрэндуму. Гэта наводзіць на думку пра фальсыфікацыю вынікаў рэфэрэндуму, асабліва ў пэрыяд з 18.00 да 22.00. Калі а 18.00 было зафіксавана, што ў галасаваньні ўзялі ўдзел толькі 59,5 адсотку выбарцаў, то праз чатыры гадзіны, а 22.00 прагаласавала ўжо 84,2 адсотку.
25 лістапада 1996 году, пасьля падвядзеньня папярэдніх вынікаў галасаваньня, Аляксандар Лукашэнка правёў прэсавую канфэрэнцыю. На ёй было заяўлена, што рэфэрэндум прайшоў беззаганна і апанэнтам прэзыдэнта будзе цяжка настойваць на незаконнасьці і парушэньнях у часе галасаваньня. Тое, што напярэдадні а 18.00 удзел у галасаваньні ўзялі толькі 59,5 адсотку выбарцаў, а да 22.00 — ужо 84,2 адсотку, Аляксандар Лукашэнка растлумачыў тым, што жыхары гарадоў да таго часу ўжо вярнуліся з дачных участкаў. На пытаньні, колькі каштаваў рэфэрэндум і адкуль былі ўзятыя грошы на яго правядзеньне, прэзыдэнт адказаў, што фінансаваньне вялося з дабрачынных унёскаў; каля 13 мільярдаў рублёў паступіла на разьліковы рахунак ад грамадзянаў і прадпрыемстваў. Аляксандар Лукашэнка падкрэсьліў, што перадачы, трансьляваныя ў дзень галасаваньня па беларускім радыё, ён ня лічыць агітацыяй на сваю карысьць, бо людзей проста прасілі прыйсьці на выбарчыя ўчасткі.
26 лістапада Служба інфармацыі і інфармацыйных тэхналёгіяў Савету Эўропы распаўсюдзіла прэс-рэліз з заявай прэзыдэнта Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы Лені Фішар, што рэфэрэндум у Беларусі можа мець толькі кансультацыйнае значэньне.
Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі прызнаў вынікі рэфэрэндуму незаконнымі. Была прынятая адпаведная заява ад 26 лістапада 1996 году з асуджэньнем рэфэрэндуму і шматлікіх парушэньняў, дапушчаных пры яго правядзеньні.
Пытаньні аб зьменах і дапаўненьні Канстытуцыі выносіліся адпаведна з заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада і пастановай Вярхоўнага Савету ад 6 лістапада 1996 году на кансультацыйны рэфэрэндум. Аляксандар Лукашэнка сваім указам надаў вынікам галасаваньня па гэтых пытаньнях абавязковы характар. Валер Ціхіня, старшыня Канстытуцыйнага Суду, у лісьце ад 26 лістапада 1996 году на імя Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі і сьпікера Вярхоўнага Савету адзначыў, што ўсе дзяржаўныя органы і службовыя асобы пры ацэнцы вынікаў рэфэрэндуму павінны кіравацца заключэньнем Канстытуцыйнага Суду і пастановай Вярхоўнага Савету.
Рэакцыя расійскага кіраўніцтва на вынікі беларускага рэфэрэндуму была дастаткова стрыманай, аднак Расія прызнала перамогу Аляксандра Лукашэнкі.
Заходнія дзяржавы на вынікі рэфэрэндуму адрэагавалі зусім не зычліва. Яшчэ 21 лістапада прэзыдэнт Рады Эўрапейскага Зьвязу Дзік Спрынг накіраваў Аляксандру Лукашэнку ліст з выказваньнем заклапочанасьці напружаным становішчам у беларускім грамадзтве напярэдадні рэфэрэндуму. Дзік Спрынг падкрэсьліў, што Эўрапейскі Зьвяз падзяляе сумненьні ў канстытуцыйнасьці правядзеньня рэфэрэндуму, выказаныя АБСЭ.
24 лістапада Беларусь наведала дэлегацыя Эўрапарлямэнту на чале з Гербэртам Бэршэм. Адбыліся рабочыя сустрэчы з кіраўніцтвам Вярхоўнага Савету і прадстаўнікамі парлямэнцкіх фракцыяў. Асноўная ўвага надавалася парушэньням, дапушчаным пры падрыхтоўцы і правядзеньні рэфэрэндуму.
Прадстаўнік Дзярждэпартамэнту ЗША Глін Дэвіс на брыфінгу 25 лістапада заявіў, што афіцыйны Вашынгтон расчараваны правядзеньнем беларускім кіраўніцтвам рэфэрэндуму, які, паводле АБСЭ і іншых міжнародных арганізацыяў, быў незаконны. ЗША таксама далучыліся да іх ацэнак. Прадстаўнік Дзярждэпартамэнту пералічыў парушэньні, дапушчаныя выканаўчай уладай у часе рэфэрэндуму. Беларускаму ўраду было прапанавана выправіць становішча, абвясьціўшы вынікі рэфэрэндуму неабавязковымі.
Дадзеныя пра вынікі беларускага плебісцыту ня выклікалі даверу ў міжнароднай супольнасьці. Афіцыйныя вынікі паказваюць на яўную перавагу прэзыдэнта ў супрацьстаяньні Вярхоўнаму Савету ў пытаньнях абмежаваньня паўнамоцтваў заканадаўчай улады. Аднак гэтыя вынікі выклікаюць абгрунтаваныя сумненьні. Назіральнікі, прадстаўнікі палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў зафіксавалі шматлікія парушэньні заканадаўства ў пэрыяд датэрміновага галасаваньня і ў дзень рэфэрэндуму.
ПАРУШЭНЬНІ, ДАПУШЧАНЫЯ Ў ЧАСЕ РЭФЭРЭНДУМУ
Парадак прызначэньня і правядзеньня рэфэрэндумаў на момант правядзеньня рэфэрэндуму па Канстытуцыі ў Рэспубліцы Беларусі рэгуляваўся нормамі Канстытуцыі і Закону 1991 году «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) ў Рэспубліцы Беларусі». Паводле гэтага закону, падрыхтоўка і правядзеньне рэфэрэндуму мусяць зьдзяйсьняцца публічна. Але дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі аднабакова ўзьдзейнічалі на насельніцтва, пра што, у прыватнасьці, гаворыць дасьледаваньне групы міжнародных назіральнікаў ад Эўрапейскага інстытуту па СМІ. Гэтая група вызначыла, што 90 адсоткаў этэрнага часу, прысьвечанага рэфэрэндуму, было разьмеркавана на карысьць прэзыдэнта. «Выбарцы Беларусі былі пазбаўленыя магчымасьці дэмакратычнага выбару, паколькі перадвыбарная кампанія вялася аднабакова»[26].
У адпаведнасьці з Законам (артыкул 9), падрыхтоўка прызначанага рэфэрэндуму і яго правядзеньне павінны ажыцьцяўляцца за кошт бюджэту. Таксама могуць быць выкарыстаныя і добраахвотныя ўнёскі прадпрыемстваў і арганізацыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў і грамадзянаў, якія перадаюцца адпаведным камісіям па рэфэрэндуме. Па словах прэзыдэнта Лукашэнкі, рэфэрэндум нічога не каштаваў для бюджэту, бо яго правядзеньне забясьпечылі дабрачынныя ўнёскі. Аднак пазабюджэтнае фінансаваньне рэфэрэндуму стварыла сур’ёзныя праблемы ў кантраляваньні за разьмеркаваньнем выкарыстаных сродкаў.
Згодна з артыкулам 15 Закону, тэкст праекту рашэньня, што выносіцца на рэфэрэндум, мае быць апублікаваным не пазьней за дзесяць дзён пасьля прыняцьця пастановы аб правядзеньні рэфэрэндуму. Аднак ужо пасьля апублікаваньня праекту зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі ў ім былі зробленыя істотныя папраўкі.
Артыкул 28 Закону прадугледжвае, што ў выпадку, калі менш чым за пятнаццаць дзён да рэфэрэндуму высьветліцца, што ўключаны ў сьпіс галасуючых грамадзянін ня мае магчымасьці прагаласаваць у дзень рэфэрэндуму, ён мае права атрымаць ува ўчастковай камісіі бюлетэнь для галасаваньня. Датэрміновае галасаваньне дапускаецца толькі ў выключных выпадках. У пастанове Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ад 14 лістапада 1996 году «Аб тлумачэньні асобных артыкулаў Закону Рэспублікі Беларусі «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) ў Рэспубліцы Беларусі» вызначана, каго лічыць грамадзянамі, якія ня маюць магчымасьці прыбыць у дзень рэфэрэндуму для галасаваньня. Да іх ліку належаць грамадзяне, якія не раней за пятнаццаць дзён пакідаюць межы Рэспублікі Беларусі, не вяртаюцца назад да дня правядзеньня рэфэрэндуму і здольныя пацьвердзіць гэта дакумэнтальна. Участковая выбарчая камісія абавязана весьці асаблівы ўлік такіх выбарцаў з указаньнем дакумэнтальных зьвестак, што пацьвярджаюць матывы кожнага факту датэрміновага галасаваньня. Але, насуперак Закону і пастанове Вярхоўнага Савету, у Беларусі праводзілася масавае датэрміновае галасаваньне. Выбарцаў адкрыта заклікалі прагаласаваць да афіцыйна прызначанай даты, 24 лістапада.
Спэцыяльная камісія Савету Эўропы, якая знаходзілася ў Менску з 24 да 27 лістапада на запрашэньне Старшыні Вярхоўнага Савету Сямёна Шарэцкага, заклікала прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнку паважаць парлямэнцкую дэмакратыю і законнасьць. Камісія прызнала нелегітымнасьць рэфэрэндуму і яго вынікаў, канстатавала неадпаведнасьць спосабаў правядзеньня канстытуцыйнай рэформы і арганізацыі рэфэрэндуму дэмакратычным стандартам. Паводле закону і ў адпаведнасьці з пастановай Канстытуцыйнага Суду, вынікі рэфэрэндуму, што датычылі канстытуцыйных зьменаў, мелі толькі кансультацыйны характар. Таксама камісія адзначыла адсутнасьць доступу да сродкаў масавай інфармацыі ўсіх палітычных сілаў, што не дазволіла правесьці сапраўдныя публічныя абмеркаваньні праекту Канстытуцыі. Доступ выбарцаў да канчатковых варыянтаў праектаў Канстытуцыі ня быў забясьпечаны загадзя. Больш за тое, праекты былі апублікаваныя пасьля таго, як ужо пачалося датэрміновае галасаваньне. Старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Віктар Ганчар быў незаконны адхілены ад пасады.
У цэлым, у часе правядзеньня рэфэрэндуму ў лістападзе 1996 году былі адзначаныя наступныя асноўныя парушэньні:
1. Камісіі па рэфэрэндуме, згодна з Законам, павінны стварацца адпаведнымі Саветамі дэпутатаў не пазьней чым за месяц да рэфэрэндуму. На справе яны ствараліся за 5–7 дзён і не Саветамі дэпутатаў, а органамі выканаўчай улады. 2. У самы адказны пэрыяд падрыхтоўкі рэфэрэндуму ўказам прэзыдэнта быў незаконна адхілены ад пасады старшыня Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў В. Ганчар. Адстаўка паралізавала працу органу, правамоцнага зьдзяйсьняць кантроль за законнасьцю галасаваньня і падводзіць вынікі рэфэрэндуму. 3. На момант датэрміновага галасаваньня, 9 лістапада, на ўчастках для галасаваньня адсутнічалі тэксты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі. Грамадзяне ня ведалі, за што яны галасуюць. 4. Парушэньнем артыкулу 28 Закону быў заклік выбарцаў, а ў многіх выпадках і прымус да датэрміновага галасаваньня. У выніку, да дня рэфэрэндуму прагаласавала амаль чвэрць выбарцаў. 5. Бюлетэні для галасаваньня друкаваліся Ўпраўленьнем справаў прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі. Яны паступалі на выбарчыя ўчасткі, мінаючы Цэнтравыбаркам і абласныя камісіі. Ніхто ня ўлічваў колькасьці бюлетэняў. 6. Насуперак артыкулу 9 Закону падрыхтоўка рэфэрэндуму і яго правядзеньне фінансавалася не зь бюджэту, а выключна за кошт невядомых дабрачынных унёскаў. Цэнтральная выбарчая камісія была цалкам адхіленая ад дзейнасьці па фінансаваньні рэфэрэндуму. 7. У аднабаковым парадку вялася агітацыя і прапаганда прэзыдэнцкіх пытаньняў. У шэрагу выпадкаў агітацыя вялася проста на ўчастках для галасаваньня. 8. У дзень рэфэрэндуму ствараліся перашкоды назіральнікам, прадстаўнікам палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў пры зьдзяйсьненьні кантролю за працэсам галасаваньня. Іх не пускалі на ўчасткі, не забясьпечвалі патрэбнай інфармацыяй. 9. Тыповымі парушэньнямі заканадаўства на ўчастках для галасаваньня былі наступныя: не было кабінаў для галасаваньня, адсутнічалі праекты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі, выбарцам дазвалялася галасаваць без дакумэнтаў, што сьведчылі асобу; плёмбы на скрынях для галасаваньня былі пашкоджаныя; былі факты фальшаваньня подпісаў выбарцаў.
Пералік парушэньняў дазваляе сьцьвярджаць, што вынікі рэфэрэндуму нелегітымныя. Аднак значная частка насельніцтва, электарат прэзыдэнта Лукашэнкі, падтрымала вынікі рэфэрэндуму. Таксама вялікая доля беларусаў успрыняла інфармацыю пра незаконны характар рэфэрэндуму індыфэрэнтна. А незадаволеныя не выказвалі адкрытага і арганізаванага непадпарадкаваньня. Сутыкнуўшыся зь безумоўным непрыняцьцём узурпацыі ўлады ў дэмакратычным сьвеце, Аляксандар Лукашэнка і яго атачэньне, пры маўклівай згодзе Расіі й слабасьці легітымнага Вярхоўнага Савету, атрымалі неабходны кантроль над палітычнай сытуацыяй унутры Беларусі.
АСНОВА ІДЭАЛЯГІЧНЫХ РЭСУРСАЎ АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКІ
Посьпех Аляксандра Лукашэнкі ў значнай ступені забясьпечваўся як нізкай эканамічнай, так і нізкай палітычнай культурай бальшыні беларускага насельніцтва. Да моманту прэзыдэнцкіх выбараў у краіне склалася спэцыфічная соцыякультурная сытуацыя, зьвязаная з далекасяжным працэсам індустрыялізацыі ў другой палове XX стагодзьдзя. «Фэномэн Беларусі ў тым, што розныя слаі насельніцтва жывуць нібы ў розныя гістарычныя эпохі. Узмацняецца разрыў паміж сацыяльна-культурнымі элемэнтамі постіндустрыйнага тыпу часткі гарадзкога насельніцтва і патрыярхальна-індустрыйным тыпам вясковых жыхароў (у асноўным пэнсіянэраў). Людзі з вышэйшай адукацыяй складаюць 12%, а больш за 20% грамадзянаў маюць менш за чатыры клясы адукацыі. А адносная вага нізкакваліфікаваных і паўпэрызаваных слаёў насельніцтва — блізу 25%»[27]. Аднак перажыткі патрыярхальных адносінаў у Беларусі істотна перамяшаныя з найноўшымі міталягічнымі комплексамі пэрыяду савецкага масавага грамадзтва, адносінамі, сфармаванымі ў спэцыфічных савецкіх варунках.
Рыторыка Аляксандра Лукашэнка абапіралася на комплекс савецкіх міталягем, што ўкараняліся савецкай ідэалягічнай машынай і функцыянавалі ў сьвядомасьці прэзыдэнцкага электарату на ўзроўні «здаровага розуму». Ідэя простага народаўладзьдзя, спрошчанае разуменьне дэмакратыі як скасаваньне гіерархіі ў палітычнай сыстэме, недавер да прадстаўнічых органаў санкцыянавалі антыдэмакратычныя дзеяньні Аляксандра Лукашэнкі. У стаўленьні электарату, кансалідаванага вакол постаці прэзыдэнта, да свайго абраньніка праявілася характэрная рыса масавага чалавека Артэгі-і-Гасэта — атаесамленьне сябе зь дзяржавай, успрыняцьцё тэрмінаў «грамадзтва» і «дзяржава» як сынонімаў.
Ідэалягічныя рэсурсы перамогаў Аляксандра Лукашэнкі закладваліся на працягу ўсяго савецкага пэрыяду беларускай гісторыі. Савецкая дзяржава ад пачатку маніфэставала сябе як дзяржаву народу — рабочых і сялянаў. У камуністычнай міталёгіі народ і дзяржава зьліваліся. Калі прыхільнікі дэмакратычнага разьвіцьця Беларусі ацэньвалі саму савецкую мадэль палітычнага і дзяржаўнага будаўніцтва як непаўнацэнную і заганную, дык бальшыня насельніцтва проста не атрымала ўяўленьняў пра магчымыя альтэрнатывы гэтай мадэлі.
У часы савецкага рэжыму ўлада камуністычнай партыі сьцьвярджала сябе ў якасьці народнай пры дапамозе інстытуту Саветаў народных дэпутатаў. Зь іх дапамогай монапартыйная сыстэма забясьпечвала адбор кандыдатаў, якія папаўнялі савецкія кіраўнічыя і партыйныя кадры, што, у прынцыпе, было адным і тым жа. Але разам з тым Саветы забясьпечвалі бачнасьць народнага волевыяўленьня.
Незадаволенасьць беларускага насельніцтва камуністычным рэжымам была, у першую чаргу, незадаволенасьцю фактычнай сацыяльнай няроўнасьцю, якая існавала ў савецкай сыстэме, але стала адмаўлялася яе ідэалягічнымі інстытутамі. Непразрыстая для шараговых грамадзянаў савецкая ўлада стварала квазістанавыя групы, партыйна-бюракратычную эліту, што мелі высокі сацыяльны статус, распараджаліся рэсурсамі ўлады-ўласнасьці ў сваіх інтарэсах. Аднак само існаваньне такіх групаў супярэчыла базысным савецкім міталягемам роўнасьці, народаўладзьдзя, ураўняльнай сацыяльнай справядлівасьці.
Камуністычная партыя дыскрэдытавала сябе ў ваччу беларускага насельніцтва. Аднак бальшыня, якая ня мела іншых уяўленьняў пра дэмакратыю апрача тых, што ўзьнікалі на падставе камуністычнай міталёгіі, пратэставала якраз супраць савецкага істэблішмэнту, аднак ня супраць саміх прынцыпаў, якія былі абвешчаныя, але не рэалізаваліся ў савецкай дзяржаве.
У Беларусі адсутнічала ў пэрыяд паміж абвяшчэньнем незалежнасьці і прэзыдэнцкімі выбарамі, а потым і ня ўзьнікла, сыстэма прадстаўніцтва інтарэсаў, характэрная для дэмакратычнага грамадзтва. Замест гэтага пасьля прэзыдэнцкіх выбараў разьвілася масавая практыка звароту насельніцтва беспасярэдне да прэзыдэнта з нагоды любых праблемаў, што былі ў кампэтэнцыі мясцовых органаў улады. У Адміністрацыю прэзыдэнта прыходзяць дзясяткі тысячаў зваротаў грамадзянаў, тысячы людзей імкнуцца патрапіць на асабісты прыём. Замест ідэнтыфікаваных апанэнтаў або прыхільнікаў беларускаму рэжыму супрацьстаіць хаатычны канглямэрат дэзарыентаваных, зьнявераных людзей[28].
ТРАНСФАРМАЦЫЯ ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ ПАСЬЛЯ ЎВЯДЗЕНЬНЯ ІНСТЫТУТУ ПРЭЗЫДЭНТА
У момант выбараў першага прэзыдэнта ў палітычнай прасторы Беларусі можна было вылучыць два супрацьлеглыя лягеры. Старая савецкая эліта, якія ня мела дакладнай палітычнай арганізацыі, але кантралявала ключавыя дзяржаўныя пасады і мела адмысловае палітычнае лёбі ў Вярхоўным Савеце, і нацыянальна-дэмакратычны рух, які афармляўся ў сыстэму палітычных партыяў. Барацьба за пасаду прэзыдэнта вялася абедзьвюма асноўнымі групамі з мэтай павялічыць рэсурсы легітымнага панаваньня, іх экспрапрыяцыі ў праціўніка і пераразьмеркаваньня на сваю карысьць.
Але ў выніку кансэрватыўнай электаральнай рэвалюцыі на выбарах 1994 году і потым, пры ўмацаваньні прэзыдэнцкай улады, гэтая бінарная сыстэма палітычнага супрацьстаяньня «старая эліта — апазыцыя» была трансфармаваная. Ніводзін з палюсоў улады — ні старая намэнклятура, ні нацыянал-дэмакратычны блёк — не атрымаў стратэгічнай перавагі ў выглядзе кантролю над інстытутамі выканаўчай улады. Замест гэтага сфармавалася яшчэ адна сіла, што сканцэнтравала ўладныя рэсурсы, зьвязаная зь першымі дзьвюма, але разам з тым і адносна незалежная. Прэзыдэнт Лукашэнка і яго атачэньне сталі трэцяй сілай, вакол якой сканцэнтраваліся ідэалягічныя і адміністрацыйныя рэсурсы.
Старая беларуская эліта, праводзячы перадвыбарную кампанію Вячаслава Кебіча, імкнулася ў цэлым захаваць ранейшую, бінарную сыстэму супрацьстаяньня намэнклятуры і нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі. Намэнклятура толькі хацела стабілізаваць сваё становішча, пераразьмеркаваўшы з дамапогай выбараў, як мэханізму легітымацыі найвышэйшай выканаўчай улады, ідэалягічныя і дадатковыя адміністрацыйныя рэсурсы на сваю карысьць. Заданьне нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі, наадварот, палягала ў тым, каб з дапамогай выбараў дэлегітымізаваць палітычнае панаваньне старой эліты, пераразьмеркаваўшы адміністрацыйны, а разам з тым, ува ўмовах усё яшчэ дзяржаўнай эканомікі, і эканамічны рэсурсы на сваю карысьць.
Але ў выніку выбараў сфармавалася трэцяя, спачатку нешматлікая група ўлады — прэзыдэнт і атачэньне. Дэмакратычна абраны прэзыдэнт Лукашэнка выступаў на беларускай палітычнай сцэне як самастойны актор, які супрацоўнічаў ці супернічаў з прадстаўнікамі абедзьвюх груповак.
З умацаваньнем прэзыдэнцкай улады ў палітычнай прасторы сфармаваліся тры групоўкі. Старая намэнклятура зь яе савецкімі традыцыямі, прэзыдэнт Лукашэнка і яго атачэньне зь сярэдняга зьвяна беларускай намэнклятуры, нацыянальна-дэмакратычныя групоўкі. У залежнасьці ад сытуацыі кожная з гэтых групаў выступала ці то супраць дзьвюх іншых, ці то сумесна з адной зь іх, абмяжоўваючы рэсурсы трэцяй.
Валодаючы магутным ідэалягічным і, забясьпечаным Канстытуцыяй, адміністрацыйным рэсурсамі, прэзыдэнт зьдзейсьніў пераразьмеркаваньне рэсурсаў улады-ўласнасьці на сваю карысьць. Нацыянальна-дэмакратычныя сілы засталіся ў становішчы апазыцыйных, аднак і частка намэнклятурнага істэблішмэнту, страціўшы ранейшыя пазыцыі, яўна ці няяўна таксама апынулася ў становішчы апазыцыянэраў прэзыдэнцкай групоўцы ўлады.
З фактычнай ліквідацыяй сыстэмы разьдзяленьня ўладаў, якая толькі нараджалася, Беларусь вярнулася да выходнай сыстэмы перадпалітычных мэханізмаў зьдзяйсьненьня ўлады, хаця і мадыфікаванай. Пераемнасьць з ранейшай савецкай сыстэмай захавалася ў імітацыі народаўладзьдзя — выбарах у мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, цалкам дэкарацыйныя ў палітычных адносінах. Нацыянальны Сход Рэспублікі Беларусі фармальна выступае спадкаемцам Вярхоўнага Савету і найвышэйшым заканадаўчым органам. Але фактычна ён пакліканы агучваць у якасьці законапраектаў ініцыятывы, што выходзяць ад прэзыдэнта. Як і пры савецкай сыстэме, улада застаецца непразрыстай для насельніцтва. Аснову дзяржаўнай улады, як і раней, складаюць не палітычныя інстытуты, а карпаратыўныя і сваяцкія сувязі ўладных асобаў.
Але ў новай беларускай сыстэме ўлады, сфармаванай пры канцы 1996 году, ёсьць істотныя адрозьненьні ад ранейшай, савецкай. Няма якой-колечы выразнай ідэалёгіі, здольнай кампэнсаваць камуністычную ідэалёгію ў БССР. У адрозьненьне ад таталітарнай савецкай сыстэмы, дзе дзяржава і камуністычная партыя выкарыстоўвалі свае ідэалягічныя рэсурсы для мабілізацыі насельніцтва на вырашэньне пастаўленых партыяй заданьняў, беларускі рэжым імкнецца да максымальнай дэмабілізацыі насельніцтва, нэўтралізацыі ягонай палітычнай актыўнасьці. Беларуская прапаганда, у адрозьненьне ад савецкай, не апэлюе да ідэі будаўніцтва лепшай будучыні. Яна ў першую чаргу зьвяртаецца да міталягізаванай савецкай мінуўшчыны. Афіцыйныя дзяржаўныя сьвяты, усталяваныя пасьля 1996 году, так ці гэтак, адрасуюць беларускае насельніцтва да беларуска-савецкага міту пра дзяржаву народнага дабрабыту. У адрозьненьне ад савецкай сыстэмы, мэханізм палітычных рэпрэсіяў значна слабейшы. Нягледзячы на паліцэйскія акцыі, у Беларусі, хаця і абмежаваная дзяржаўнай манаполіяй на СМІ, захавалася свабода слова.
Замест палітбюро манапольнай партыі, неаддзельнай ад дзяржавы, улада апынулася ў руках прэзыдэнта, які ня быў прадстаўніком ніводнай партыі. Выдаліўшы з сваёй каманды прыхільнікаў дэмакратычных рэформаў, Аляксандар Лукашэнка быў змушаны зьвярнуцца па дапамогу да старой бюракратыі. Такім чынам, старая эліта, абмежаваная ў сваіх уладных рэсурсах прэзыдэнцкай групоўкай, тым ня менш захавала доступ да рэсурсаў улады-ўласнасьці, дзякуючы кансэрвацыі адміністрацыйнай эканомікі.
Прэзыдэнт і яго атачэньне блякавалі намэнклятурную прыватызацыю ў тым выглядзе, у якім яна разьвівалася з 1990 па 1994 год. Але ў пляне захаваньня закрытай сыстэмы распараджэньня ўласнасьцю і ўладай інтарэсы прэзыдэнцкай групоўкі і старой эліты ў значнай ступені супалі. Сьветапоглядныя стэрэатыпы новага прэзыдэнта і старой намэнклятуры таксама былі блізкія. «Лукашэнка, правадыр «народнай рэвалюцыі», ідэалягічна вельмі мала адрозьніваўся ад свайго нібыта галоўнага антаганіста, правадыра «партыі ўлады», прэм’ера Кебіча. Асабліва яскрава і гратэскна гэта выявілася потым, калі Лукашэнка спрабаваў зрабіць акурат Кебіча, якога ён раней абяцаў, стаўшы прэзыдэнтам, пасадзіць у турму, сьпікерам Вярхоўнага Савету і, прагнаўшы групу інтэлігентаў, што першапачаткова далучыліся да яго, бо бачылі ў ім альтэрнатыву «застойнасьці», «затхласьці» кебічаўскага часу і разьлічвалі ім «кіраваць», абкружыў сябе нармальнымі прадстаўнікамі кебічаўскай намэнклятуры»[29].
Аляксандар Лукашэнка дамогся магчымасьці караць непажаданых чыноўнікаў, аднак гэта не закранула падмуркаў панаваньня старой эліты — права, гарантаванага пасадай, не валодаць, але распараджацца дзяржаўнай уласнасьцю і адміністрацыйнай уладай.
ПЕРАДУМОВЫ ПАРАЗЫ ДЭМАКРАТЫІ Ў БЕЛАРУСІ КРЫЗЫС ВАРТАСЬЦЯЎ
Леанід Злотнікаў, адзін зь вядучых беларускіх эканамістаў, трактуе ўсталяваньне рэжыму Аляксандра Лукашэнкі як перамогу коснай, інэртнай савецкай бальшыні, рэванш сацыяльных нізоў. «Новыя лідэры... абапіраюцца ў сваёй дзейнасьці на сыстэму традыцыяналісцкіх, дабуржуазных вартасьцяў, якія ў беларускім грамадзтве захаваліся ў большай ступені, чым у суседніх краінах. Адсюль нэгатыўнае стаўленьне прэзыдэнта да пасярэднікаў і фінансістаў, уяўленьні пра «натуральную» гіерархічную сыстэму аднаасобнай улады і арганічнае адзінства грамадзтва»[30].
Аднак трактоўка соцыякультурных асноваў рэжыму Аляксандра Лукашэнкі як традыцыяналісцкіх выклікае пэўныя сумненьні. Традыцыяналізм Аляксандра Лукашэнкі ня йдзе далей пэрыяду панаваньня камуністычнай партыі. Больш слушна будзе казаць пра квазітрадыцыяналізм, спэцыфічны савецкі кансэрватызм прэзыдэнцкага электарату, які мае мала супольнага з заходнім кансэрватызмам. Постсавецкая Беларусь — спадкаемца масавага савецкага грамадзтва часоў БССР зь яго дзяржаўным атэізмам і пасьлядоўнай палітыкай разбурэньня традыцыйных інстытутаў. Апэляцыі прэзыдэнта і прэзыдэнцкай прапаганды да праваслаўя маюць месца толькі ў кантэксьце невыразных ідэяў панславізму, апраўданьня антызаходняй палітыкі цяперашняга беларускага кіраўніцтва.
Беларускі рэжым абапіраецца не на пэўную сыстэму вартасьцяў, а на адсутнасьць агульнага стандарту вартасьцяў у беларускім грамадзтве. Гэты рэжым усталяваўся на хвалі стыхійнага пратэсту малаадукаванага насельніцтва супраць зьбядненьня і сацыяльнай несправядлівасьці і існуе за кошт адсутнасьці пазытыўных альтэрнатываў, зразумелых беларускаму грамадзтву.
Галоўныя ідэалягемы прэзыдэнцкай прапаганды, пасьля помсты багатым, — сытасьць і спакой. Але сытасьць і стабільнасьць любым коштам ня могуць быць вартаснай базай грамадзтва. Абраньне прэзыдэнта Лукашэнкі ацэньваецца як электаральная рэвалюцыя, у якой вартасьці традыцыйнага грамадзтва ўзялі гару над вартасьцямі лібэральнага грамадзтва[31]. Аднак, з улікам разбурэньня традыцыйных патрыярхальных структураў беларускага, да другой сусьветнай вайны пераважна аграрнага, грамадзтва ў пасьляваенны пэрыяд, больш слушна будзе гаварыць не пра перамогу традыцыйных вартасьцяў, а пра трыюмф антыкапіталістычнай мэнтальнасьці. На працягу ўсяго часу панаваньня камуністычнай партыі ў Беларусі разьвіваўся культываваны савецкай прапагандай комплекс антыкапіталістычных стэрэатыпаў. Усе гэтыя антыкапіталістычныя забабоны і іх наступствы падрабязна прааналізаваныя яшчэ Людвігам фон Мізэсам[32].
Валер Карбалевіч, апісваючы сытуацыю ў Беларусі пасьля прыходу Аляксандра Лукашэнкі да ўлады, характарызуе яе як палярызацыю, палітычны раскол паміж інтэлектуальнымі прыхільнікамі незалежнасьці і дэмакратыі й нізкаадукаванымі прыхільнікамі прэзыдэнта[33]. Аднак больш справядлівым тут будзе ўважаць, што якраз недастатковая палярызаванасьць сярод беларускай эліты ў комплексе зь нізкай палітычнай культурай насельніцтва спрыялі перамозе Аляксандра Лукашэнкі і ўсталяваньню беларускага рэжыму.
Духоўныя наступствы савецкага рэжыму выклікаюць істотныя праблемы кансалідацыі прыхільнікаў дэмакратычнага разьвіцьця. Разбурэньне традыцыйнай сыстэмы вартасьцяў патрыярхальнага грамадзтва адбывалася ў працэсе насаджэньня атэістычнай ідэалёгіі камунізму. Аднак сур’ёзнай альтэрнатыўнай сыстэмы вартасьцяў камунізм не стварыў. Сама ўнутраная супярэчлівасьць савецкай ідэалёгіі спараджала канфлікт сыстэмаў вартасьцяў на ўзроўні індывідуальнай сьвядомасьці. Разбурэньню сыстэмы рэлігійных вартасьцяў спрыяла складаная канфэсійная сытуацыя. Беларускія землі ўваходзілі ў рэгіён распаўсюджаньня хрысьціянства, аднак як заходняга, так і ўсходняга. Абедзьве царквы ў розныя пэрыяды гісторыі займалі дамінуючае становішча. У далейшым тут разьвівалася і пратэстанцтва. Насельніцтва беларускіх земляў было поліканфэсійным.
Ніводная з хрысьціянскіх канфэсій не дамінавала на тэрыторыі Беларусі дастаткова доўга. Для Беларусі была характэрная зьмена канфэсійнай прыналежнасьці на працягу некалькіх пакаленьняў. Асабліва інтэнсіўна гэты працэс разьвіваўся ў пэрыяд уваходжаньня беларускіх земляў у склад Расійскай імпэрыі. Пераважна ўніяцкае і каталіцкае беларускае насельніцтва пасьлядоўна, вельмі часта гвалтоўна, схілялася ў праваслаўе. У 1839 годзе ўніяцтва было ліквідаванае, аднак посьпехі ўкараненьня праваслаўя былі дастаткова павярхоўныя[34].
У наш час у Беларусі адсутнічае царква, у якой дамінуе беларуская мова. У праваслаўнай пераважае расійская, у каталіцкай — польская. Спробы аднавіць уніяцтва, зьнішчанае на беларускіх землях з 1839 году, пакуль даюць досыць сьціплы вынік. Мітрапаліт Філарэт, які ўзначальвае Беларускую праваслаўную царкву, застаецца пад юрысдыкцыяй Маскоўскай патрыярхіі. Аднак і само праваслаўе, што насаджалася расійскай імпэрскай адміністрацыяй, ды хутка губляла сваіх вернікаў пасьля адноснай лібэралізацыі расійскай рэлігійнай палітыкі на пачатку ХХ стагодзьдзя, падарванае затым камуністычнай дыктатурай, ня мае ў Беларусі тых магутных гістарычна-культурных падвалінаў, як ў Расіі.
У выніку складаных гістарычна-культурных працэсаў рэлігійныя асновы вартаснай кансалідацыі беларускага грамадзтва ў ХХ стагодзьдзі дастаткова слабыя. Па сутнасьці, працэс рэлігійнага адраджэньня толькі пачынаецца.
Ужо ў пэрыяд зараджэньня беларускага нацыянальнага руху ў позьнім СССР выявілася асноўная праблема разьвіцьця палітычнай сыстэмы Беларусі паводле дэмакратычнага сцэнару. Дэмакратычныя рухі ў савецкіх рэспубліках разьвіваліся шмат у чым дзякуючы кансалідацыі элітаў і насельніцтва вакол антыімпэрскіх настрояў, ідэяў нацыянальнага адраджэньня і будаўніцтва. Аднак у Беларусі незадаволенасьць насельніцтва камуністычнай бюракратыяй не падмацоўвалася шырокімі антыімпэрскімі настроямі. У далейшым нацыянальна-дэмакратычны рух ня выпрацаваў дакладнага мадэрнізацыйнага праекту — ягоныя нацыяналістычны і дэмакратычны кампанэнты канфліктавалі.
Ідэі дэмакратызацыі бальшыня насельніцтва засвойвала ў інтэрпрэтацыі СМІ, усё яшчэ падкантрольных камуністычнай партыі. І хаця іх падзяляла дастатковая колькасьць грамадзянаў БССР, яны не суадносіліся шчыльна з ідэямі пабудовы незалежнай нацыянальнай дзяржавы, да стварэньня якой імкнуўся БНФ. Для насельніцтва БССР і, пазьней, незалежнай Рэспублікі Беларусі былі характэрныя непасьлядоўнасьць, фрагмэнтарнасьць уяўленьняў пра прымальную палітычную сыстэму, альтэрнатыўную існай бюракратычнай мадэлі. Антыкамунізм, патрабаваньне сацыяльнай справядлівасьці (адпаведна з савецкай традыцыяй), прымітыўныя ўяўленьні пра народаўладзьдзе і жаданьне падкантрольнасьці ўлады спалучаліся з глыбока ўкаранёнымі ў савецкай соцыякультурнай сыстэме патэрналісцкімі звычаямі.
Канцэптуальнае асэнсаваньне працэсаў, што адбываліся ў беларускім грамадзтве, ускладнялася адсутнасьцю ў бальшыні прадстаўнікоў беларускай эліты неабходнай гуманітарнай адукацыі, катэгарыяльнага апарату і комплексу ўяўленьняў, выпрацаваных заходняй сацыяльнай навукай, але не запатрабаваных савецкай сыстэмай адукацыі. Пры ўсёй адрознасьці ідэалягічных плятформаў і палітычных лёзунгаў як Аляксандар Лукашэнка, так і прыхільнікі апазыцыі аб’яднаныя сваім савецкім мінулым. Раскол на ідэалягічным і палітычным узроўні не адлюстроўваў прынцыповага канфлікту сыстэмаў вартасьцяў. Такіх дакладных вартасных стандартаў, што спрыяюць дакладнай палярызацыі грамадзтва, яго радыкалізацыі ў супрацьстаяньні, у беларускай палітычнай практыцы проста не было. Беларускае грамадзтва, якое ў масе не чакала і не імкнулася да радыкальных палітычных і эканамічных рэформаў, аказалася грамадзтвам без соцыякультурных арыенціраў.
РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ЭЛІТЫ
У адрозьненьне ад рэспублік Прыбалтыкі або Ўкраіны, этнакультурная традыцыя Беларусі была найбольш слабой у працэсе супрацьстаяньня русіфікацыі. Дэмакратычныя вартасьці таксама ня сталі падмуркам для кансалідацыі элітаў, апазыцыйных старой камуністычнай намэнклятуры.
Складанасьць кансалідацыі на аснове лібэральных вартасьцяў тлумачыцца ня толькі патрыярхальным мінулым Беларусі. Слабасьць нацыянальнай ідэнтычнасьці абумоўленая спэцыфічнай гісторыяй беларускай нацыі і яе элітаў.
На пачатку ХХ стагодзьдзя фармаваньне беларускай нацыі засталося незавершаным. Тэндэнцыя нацыянальнай кансалідацыі і супрацьлеглая тэндэнцыя русіфікацыі беларусаў пасьля інкарпарацыі беларускіх земляў Расійскай імпэрыяй разьвіваліся адначасова. Аналізуючы працэсы фармаваньня беларускай нацыі ў канфлікце з палітыкай русіфікацыі, Валер Карбалевіч піша пра ўзаемааслабленьне гэтых працэсаў. Няпэўнасьць самаідэнтыфікацыі народу стварала ўмовы для размаітых варыянтаў ягонага разьвіцьця ў залежнасьці ад геапалітычнай сытуацыі[35].
Але аслабленьню этнакультурнай традыцыі, размываньню нацыянальнай ідэнтычнасьці спрыяла ня толькі мэтанакіраваная палітыка русіфікацыі. Працэс разбурэньня ідэнтычнасьці беларускага этнасу праходзіў у сытуацыі інтэнсіўнага размываньня этнакультурнай ідэнтычнасьці нацыянальнай эліты. Калі ў часы панаваньня польскай Кароны эліта палянізавалася, то пры расійскім панаваньні адбываўся працэс яе русіфікацыі, які суправаджаўся сустрэчным працэсам — фармаваньнем нацыянальнай літаратуры, літаратурнай мовы, станаўленьнем беларускамоўнай нацыянальнай эліты.
Па ўваходжаньні беларускіх земляў у склад СССР абедзьве тэндэнцыі, фармаваньня беларускай нацыі і русіфікацыі беларускага насельніцтва, захаваліся і разьвіваліся ў крыху мадыфікаваным выглядзе. Зьдзяйсьнялася фарсаваная русіфікацыя і «саветызацыя» беларускага грамадзтва. У працэсе урбанізацыі разбуралася самабытная народная культура ў беларускай вёсцы. Але, разам з тым, статус БССР у якасьці саюзнай рэспублікі фіксаваў існаваньне беларускай нацыі на дзяржаўным узроўні, спрыяў нацыянальна-дзяржаўнай самаідэнтыфікацыі беларусаў. Трэба адзначыць, што ідэя нацыянальнай дзяржаўнасьці сфармавалася ў нечым дзякуючы статусу Беларусі ў складзе СССР. З часоў падзелу Рэчы Паспалітай і да стварэньня БССР беларусы ня мелі сваёй дзяржавы. У Расійскай імпэрыі Беларусь называлася Паўночна-Заходнім краем, а беларусы не прызнаваліся асобнай нацыяй. Пасьля таго як была зрынутая дынастыя Раманавых, Беларуская Народная Рэспубліка, якая ўтварылася на месцы паўночна-заходняй правінцыі, была хутка ліквідаваная бальшавікамі. Магчыма, акурат гэтая спроба і змусіла бальшавіцкі ўрад абвясьціць Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку.
У пэрыяд адносна слабога кантролю з боку савецкага цэнтру ў 20-я гады ішоў працэс інтэнсіўнага фармаваньня нацыянальнай ідэнтычнасьці, аднак на чале яго стаяла камуністычная нацыянальная інтэлігенцыя. Яшчэ ў часы панаваньня нацыянал-камуністаў беларуская нацыянальная ідэалёгія была шчыльна зьнітаваная і падпарадкаваная камуністычнай ідэалёгіі. У далейшым рэпрэсіі сталінскага рэжыму супраць нацыянальнай эліты, зьнішчэньне беларусаў і беларускіх элітаў у часы другой сусьветнай вайны кардынальна зьмянілі ня толькі дэмаграфічны склад насельніцтва, але і трансфармавалі тэндэнцыі соцыякультурнага разьвіцьця.
Вайна раскалола нацыянальную эліту, што ацалела ад сталінскіх рэпрэсіяў. Пасьля перамогі Савецкага Саюзу частка яе, што супрацоўнічала з акупацыйным рэжымам, ня ўдзельнічала ў разьвіцьці падзеяў унутры Беларусі. У БССР засталася толькі прасавецкая, камуністычная эліта. Аднаўленьне нацыянальнай эканомікі суправаджалася аднаўленьнем таталітарнай партыйнай машыны. Хаця ўнутры Беларусі і сфармаваўся корпус камуністычных кіраўнікоў з былых партызанаў з моцнымі карпаратыўнымі сувязямі, яны не маглі стаць паўнавартымі праваднікамі нацыянальнай ідэі. У іх сьветапоглядзе нацыянальная ідэя не канкуравала з камуністычнай ідэалёгіяй. Апрача таго, у Беларусі ня склалася традыцыя дысыдэнцтва. У 70-я гады тут не было ніводнай гэльсынскай групы. Адсутнасьць дысыдэнтаў — адзін з чыньнікаў слабасьці Беларускага народнага фронту ў барацьбе з старой савецкай элітай.
Пасьля канчатковага зацьвярджэньня камуністычнага рэжыму і ачысткі ад старых нацыянал-камуністычных кадраў, савецкая сыстэма фармавала ўспрыняцьцё беларускай гісторыі выключна ў кантэксьце савецкай. Клясычныя творы нацыянальнай літаратуры выбіраліся для ўкладаньня падручнікаў у адпаведнасьці з патрабаваньнямі камуністычнае цэнзуры. Ідэалёгія нацыянальна-вызвольнага руху інтэрпрэтавалася з гледзішча сацыялістычнай рэвалюцыі. Увесь корпус афіцыйна дазволенай нацыянальнай літаратуры, ваенная міталёгія савецкай Беларусі спрыялі разьвіцьцю ня столькі нацыянальнай, колькі савецкай ідэнтычнасьці[36].
Пераважная бальшыня пасьляваеннай беларускай эліты на пачатак распаду СССР і была носьбітам такой ідэнтычнасьці або мела надзвычай слабую нацыянальную самасьвядомасьць. Насельніцтва Беларусі ў масе не ўспрыняло распад СССР і крах сацыялістычнай сыстэмы як вынік яе глыбокага ўнутранага крызысу.
Лідэры БНФ, які стаў цэнтрам нацыянальна-дэмакратычнага руху, і ў прыватнасьці Зянон Пазьняк, спрабавалі ўкараніць нацыяналістычную ідэалёгію, ня ўлічваючы соцыякультурнай спэцыфікі постсавецкай Беларусі ў параўнаньні з Украінай або Прыбалтыкай. Ядро БНФ складала гуманітарная і творчая інтэлігенцыя, перш за ўсё цесна зьвязаная з нацыянальнай культурай і мовай. Але ў параўнаньні з астатнім насельніцтвам гэтая група была дастаткова малалікая і недастаткова радыкальная ў сваіх дзеяньнях супраць старой эліты. Адзінства апазыцыі не было дасягнута з прычыны адсутнасьці кансалідацыі новых элітаў на аснове супольных вартасьцяў.
МАСКВАЦЭНТРЫЗМ СТАРЫХ І НОВЫХ ЭЛІТАЎ
Масквацэнтрысцкая гістарычная канцэпцыя накідалася насельніцтву ўсіх савецкіх рэспублік. Міталягема Масквы — цэнтру Савецкай Радзімы, русіфікацыя, пры аслабленьні ідэалягічнага кантролю, атрымлівалі ў нацыянальных элітаў нэгатыўную інтэрпрэтацыю. Палітыка русіфікацыі стала аргумэнтам нацыянальна-дэмакратычных рухаў у барацьбе за нацыянальную незалежнасьць. Аднак у Беларусі працэс русіфікацыі насельніцтва ішоў значна больш пасьпяхова.
У адрозьненьне ад астатніх рэспублік СССР, якія таксама атрымалі незалежнасьць праз дэмакратызацыю і дэмантаж савецкай сыстэмы, ініцыяваных Масквой, Беларусь найбольш моцна трымалася пазыцыяў масквацэнтрызму.
Кіруючая партыйна-намэнклятурная эліта імкнулася аднавіць сувязі з былым цэнтрам. Пагаршэньне эканамічнага становішча, зьніжэньне ўзроўню жыцьця насельніцтва зьвязваліся з разбурэньнем эканамічных сувязяў з Расіяй. Усе ініцыятывы беларускай партыі ўлады былі накіраваныя на аднаўленьне становішча, у якім была Беларусь да распаду СССР. Гэта значыць, на ўзнаўленьне расійскіх датацыяў і захаваньне нявыгадных для Расіі прывілеяў. Адпаведна, беларуская намэнклятурная эліта імкнулася атрымаць падтрымку антырэфармісцкіх сілаў у Маскве. Аднаўленьне ранейшых стасункаў было магчымае толькі пры рэанімацыі ранейшай савецкай палітычна-эканамічнай сыстэмы.
Насуперак фармальным атрыбутам незалежнасьці савецкай рэспублікі, кіруючая эліта БССР, а затым і Рэспублікі Беларусі, не праяўляла поўнай самастойнасьці, рэагуючы на дзеяньні Масквы.
Паразытаваньне на расійскіх рэсурсах засталося адзінай стратэгіяй беларускай намэнклятурнай эліты, якія ня мела ніякіх вартасных арыенціраў, апрача імкненьня захаваць уладу.
Паколькі ўнутры Беларусі не было дастаткова моцных элітаў, здольных істотна ўплываць на ўнутранае палітычнае становішча, асноўная крыніца пераменаў у беларускай сыстэме разьмеркаваньня ўлады-ўласнасьці знаходзілася па-за яе межамі. Нацыяналістычная апазыцыя, якая дасягнула пэўнага ўплыву на беларускім палітычным полі ў значнай ступені дзякуючы пераменам у Расіі, ад пачатку дэкляравала нэгатыўнае стаўленьне да мэтраполіі. Але пры гэтым яна гэтак жа ацэньвала Маскву як сур’ёзны цэнтар палітычнага ўплыву на ўнутрыбеларускія працэсы. Калі старая намэнклятурная эліта лічыла праімпэрскія, пракамуністычная сілы ў Маскве гарантам аднаўленьня савецкай сыстэмы, дык нацыяналістычная апазыцыя канструявала вобраз магутнага ворага, што ўвесь час пагражае беларускай незалежнасьці. Эканамічныя праблемы Беларусі і хібнасьць яе палітычнай сыстэмы тлумачыліся падкопамі Масквы.
Міталягема магутнай Масквы стала важным складнікам ідэалягічнай прасторы постсавецкай Беларусі. Яе глыбокае пранікненьне ў масавую сьвядомасьць савецкіх беларусаў служыла апраўданьнем беларускіх элітаў за свае ўласныя няўдачы на ўнутранай эканамічнай і палітычнай прасторы.
Старая намэнклятурная эліта, апэлюючы да неабходнасьці аднаўленьня Савецкага Саюзу, абапіралася на сыстэму ўяўленьняў савецкага насельніцтва.
Новая, нацыяналістычная і, часткова, дэмакратычная эліта выкарыстоўвала антымаскоўскі міт, хаваючы сваю слабасьць на ўнутрыбеларускім палітычным полі.
Ад пачатку, з часоў гарбачоўскай перабудовы, Масква выступала, хаця часьцяком і міжволі, ініцыятарам пераменаў у Беларусі.
У адрозьненьне ад Прыбалтыкі і Ўкраіны, распаду СССР і працэсу набыцьця незалежнасьці ў Беларусі не папярэднічаў рост нацыянальнай самасьвядомасьці. Старая, савецкая ідэнтычнасьць гняла бальшыню насельніцтва, абмяжоўваючы лік прыхільнікаў нацыянальна-дэмакратычнага руху, блякуючы ініцыятывы нацыяналістычнай апазыцыі, што не наважвалася на радыкальныя дзеяньні ў барацьбе з савецкай намэнклятурай.
ЦЫВІЛІЗАЦЫЙНАЕ АДСТАВАНЬНЕ, ІНТЭНСІЎНАЯ ІНДУСТРЫЯЛІЗАЦЫЯ, РАЗБУРЭНЬНЕ ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ
Такія чыньнікі, як фізычнае зьнішчэньне нацыянальнай эліты, здушэньне нацыянальнай ідэалёгіі ў інтарэсах камуністычнай і пасьлядоўная палітыка русіфікацыі ў пасьляваенны пэрыяд, дапоўніліся новымі магутнымі чыньнікамі, якія блякавалі разьвіцьцё нацыянальнай ідэнтычнасьці беларусаў. Пасьляваеннае аднаўленьне Беларусі было не аднаўленьнем, а, фактычна, стварэньнем беларускай індустрыі.
Да другой сусьветнай вайны цяжкая прамысловасьць знаходзілася ці не на зародкавай стадыі разьвіцьця. У Беларусі пераважала аграрная эканоміка, сельскае насельніцтва па сваёй колькасьці істотна дамінавала над гарадзкім. Аднак у пасьляваенны мірны час Беларусь стала «зборачным цэхам» Савецкага Саюзу. Тут выраблялася 30% электронна-вылічальнай тэхнікі і 23% радыёпрамысловай апаратуры, знаходзіліся галоўныя ў СССР прадпрыемствы сельскагаспадарчага машынабудаваньня і аўтамабілебудаваньня.
У канцы 80-х Беларусь лічылася эканамічна разьвітым рэгіёнам СССР. Тут былі найвышэйшыя тэмпы росту вытворчасьці, найвышэйшы ВУП на душу насельніцтва. Тут жа былі і найвышэйшыя тэмпы росту прадукцыйнасьці працы. Такі эканамічны рост шмат у чым быў абумоўлены няяўнымі датацыямі з боку Расіі, заснаванымі на сацыялістычнай, савецкай сыстэме цэнаўтаварэньня.
Працэс пасьляваеннай індустрыялізацыі ўклаўся ў пэрыяд жыцьця аднаго пакаленьня. У 1940 годзе на долю гарадзкога насельніцтва прыходзілася ўсяго 21,3%, у той час як у Расіі — 34,4%. Пасьля другой сусьветнай вайны ў Беларусі пачаўся бурны рост індустрыі. Пачынаючы з канца 50-х гадоў у Беларусі адбывалася імклівая урбанізацыя. За час з 1959 да 1987 году гарадзкое насельніцтва вырасла ў 2,62 раза. Значную долю сярод гарадзкога насельніцтва сталі складаць выхадцы зь вёскі ў першым пакаленьні.
Працэс індустрыялізацыі й урбанізацыі праходзіў у варунках татальнага панаваньня камуністычнай ідэалёгіі пасьля разбурэньня спэцыфічнага культурнага асяродзьдзя беларускіх гарадоў, пасьля фактычнага зьнішчэньня гарадзкой культурнай прасторы разам з самімі гарадамі ў часе другой сусьветнай вайны. Разам з будаўніцтвам новых паселішчаў на руінах старых культурных цэнтраў у сьвядомасьць беларускага насельніцтва ўкараняліся асноўныя клішэ беларускай савецкай міталёгіі — пра адзінства лёсаў расійскага і беларускага народаў, пра пралетарскі інтэрнацыяналізм, прыярытэт агульнасаюзных інтарэсаў над інтарэсамі нацыянальных рэспублік.
Сыстэма абмену таварамі, сыравінай, энэрганосьбітамі і грашовай масай у Савецкім Саюзе не была рынкавай. Абмен адбываўся цэнтралізавана, без адэкватнага ўліку ўкладаньняў кожнага рэгіёну ў вытворчасьць тавараў. Цэны на энэрганосьбіты, што пастаўляліся з Расіі, былі прыблізна ў 2,7 раза ніжэйшыя за сусьветныя. А вось цэны на тавары лёгкай прамысловасьці, што ішлі зь Беларусі ў Расію, з улікам якасьці былі ўтрая вышэйшыя за сусьветныя; а цэны на харчовыя тавары — у 2,6 вышэйшыя за сусьветныя[37]. Як найбольш пацярпелая ў Другой сусьветнай вайне, з магутным партызанскім лёбі, Беларусь сілкавалася расійскімі рэсурсамі. На тле нарастаньня крызысу савецкай сыстэмы Беларусь, захоўваючы свой прывілеяваны стан у разьмеркаваньні тавараў і рэсурсаў, мела найлепшы дабрабыт. Тут было значна менш незадаволенасьці савецкім рэжымам, чымся ў іншых рэспубліках СССР.
У пасьляваеннай Беларусі, стымуляваная індустрыялізацыяй і урбанізацыяй, разьвівалася соцыякультурная сытуацыя, яшчэ да другой сусьветнай вайны ахарактарызаваная Хасэ Аргэгам-і-Гасэтам як «паўстаньне масаў». Ішло фармаваньне савецкага масавага грамадзтва, зьвязанае з агульным падвышэньнем узроўню жыцьця, працэсамі разбурэньня ранейшых сацыяльных і культурных сувязяў, пераемнасьці пакаленьняў, ужо дастаткова аслабленых падзеямі нядаўняй беларускай гісторыі. Разьвівалася сыстэма масавай адукацыі і выхаваньня, што накідала савецкую ідэалёгію. Масы насельніцтва перамяшчаліся ў горад. У той жа час само гарадзкое культурнае асяродзьдзе фармавалася наноў. Старыя традыцыі былі ліквідаваныя ў працэсе разьвіцьця індустрыйнай сыстэмы. Размываньне этнакультурнай ідэнтычнасьці беларускага насельніцтва і разьвіцьцё спэцыфічнай савецкай працягвалася шпаркімі тэмпамі.
Працэс мадэрнізацыі «наўздагон», што накіроўваўся з Масквы ў комплексе з спадчынай русіфікацыі ў складзе Расійскай імпэрыі, а затым Савецкага Саюзу, стварыў у Беларусі адмысловую соцыякультурную сытуацыю, якая прывяла да слабасьці дэмакратычных сілаў у постсавецкай Беларусі.
1 Гл. Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ) // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 386.
2 Гл. Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ); Галина Дракохруст, Юрий Дракохруст, Дмитрий Фурман. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 386.
3 Гл.: Праграма Беларускага народнога фронту. — Менск, 1989.
4 Гл.: Раздрукоўка фанаграмы гутаркі.
5 Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988–1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).
6 Галина Дракохруст, Юрий Дракохруст, Дмитрий Фурман. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва. Издательство «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 116.
7 Тамсама. С. 123.
8 Тамсама.
9 Гл.: Звязда, 21 студзеня 1994 г.
10 Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск. 2001. — 336 с.
11 Тамсама.
12 Тамсама.
13 Валерий Карбалевич. Путь Лукашенко к власти // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 245.
14 Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988–1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).
15 Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск. 2001. — 336 с.
16 Гл.: Боярунец А., Голобуцкий А., Кулик В. Беларусь перед выбором: демократия или авторитаризм? Киев: УФПР, 1996. — 80 с. — С. 12.
17 Гл.: Грыб М. Шлях да паразумення яшчэ ёсць // Народная газета. 13.10.95, №206 (1221). С. 1, 2.
18 Гл.: «Парламент не павінен «кідацца ў атаку», рэагуючы такім чынам на кожнае выступленне прэзідэнта» (Інтэрв’ю карэспандэнта Інтэрфаксу В. Зянковіча). У кн.: Грыб М. На гістарычным скрыжаванні. Мн.: Тэхналогія, 1996. — 158 с. — С. 53–58. — C. 58; «…Не ператварыць сэсію ў палітычную гульню». Уступнае слова Старшыні Вярхоўнага Савету М.І. Грыба на адкрыцці чарговай XVIII сесіі Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі XII склікання 5 верасня 1995 г. // Звязда. №165 (22703) ад 06.09.95. С. 1,3.
19 Гл.: Заключэньне Канстытуцыйнага Суду Рэспублікі Беларусі «Аб адпаведнасьці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі артыкулу 7 Закону «Аб Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусі», артыкулу 10, часткі чацьвёртай артыкулу 63 Часовага рэглямэнту Вярхоўнага Савету РБ» // Народная газета. 17.10.95. №209 (1224). С. 1–2.
20 Гл.: Следствием по делу установлено… // Свабода, №27, 12.04.96. С. 2.
21 Асноўныя дадзеныя ўзятыя з брашуры Беларускага Гельсынскага камітэту: Референдум 1996. Цифры. Суждения. Законность. Брошюра. Белорусский Хельсинкский Комитет. — Минск, 1996.
22 Гл.: Народная газета, 4 октября 1996 г.
23 Гл.: Заявление собрания депутатов Верховного Совета Республики Беларусь // Народная газета. 22.11.96, №294 (1221). C. 1.
24 Гл.: Звязда. 1996, 27 лiстапада.
25 Гл.: Советская Белоруссия. 1996, 3 декабря
26 Гл.: Свабода. 1996, 29 лiстапада.
27 Валерий Карбалевич. Путь Лукашенко к власти // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека», 1998. — 432 с. — С. 252.
28 Гл.: Карбалевич Валерий. Беларусь: расколотое общество // Белорусская газета № 178 от 05.04.1999.
29 Дракохруст Г., Дракохруст Ю., Фурман В. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — 432 с. — С. 127.
30 Злотников Леонид. В петле популизма. // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск, 2001. — 336 с. — С. 94.
31 Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск, 2001. — 336 с.
32 Гл.: Мизес Людвиг фон. Социализм. Экономический и социологический анализ. — М.: «Catallaxy», 1994. — 416 c. Socialism/ an Economic and Sociological Analysis by Ludwig von Mises. Translated by J. Kahane B.Sc. (Econ).
33 Гл.: Карбалевич Валерий. Беларусь: расколотое общество // Белорусская газета № 178 от 05.04.1999.
34 Гл.: Канфесіі на Беларусі (канец XVIII–XX ст.). — Мінск: ВП «Экаперспектыва». — 1998. — 340 с.
35 Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988–1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).
36 Гл.: Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ) // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. — Москва: «Права человека», 1998. — 432 с.
37 Гл.: Dąbrowski M., Antezak R. Economic transition in Russia, the Ukraine and Belarus in comparative perspective. — Warsaw, 1995. — P. 9.