Даследаванні, папулярызацыя, гістарычная дыпламатыя. Чым будзе займацца Беларускі Інстытут публічнай гісторыі?

У навіне, што днямі разышлася па нашых СМІ, Беларускі інстытут публічнай гісторыі заяўлены як грамадская арганізацыя, заснаваная ў Польшчы беларускімі гісторыкамі, што апынуліся ў эміграцыі і вырашылі пачаць навукова-асветніцкую дзейнасць.

«Галоўныя мэты інстытута — падтрыманне нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў, стварэнне погляду на мінулае без аўтарытарных і ідэалагічных установак, захаванне памяці пра трагічныя перыяды гісторыі Беларусі, фармуляванне бачання на складаныя і неадназначныя тэмы гісторыі нашай краіны, а таксама папулярызацыя і прасоўванне нацыянальнага гістарычнага наратыву ў Беларусі і на міжнародным узроўні», — гаворыцца ў афіцыйным тэлеграм-канале «Інстытуту публічнай гісторыі».

«Інстытут паўстаў хутчэй як нізавая ініцыятыва супольнасці гісторыкаў. Не было нейкай дырэктывы зверху, было адчуванне патрэбы ў стварэнні інстытуцыі, якая б аб’ядноўвала супольнасць і дапамагала гісторыкам, якія імкнуцца па-іншаму бачыць гісторыю Беларусі, чым гэта зараз прэзентуецца дзяржаўнай прапагандай, —  кажа Аляксей Ластоўскі. — На жаль, мы маем такую сітуацыю, што гісторыя ў сённяшняй Беларусі — вельмі палітызаваная справа, асабліва гэта было адчувальна ў 2022-м, аб'яўленым уладамі Годам гістарычнай памяці. Тады было бачна, наколькі прыярытэтна зараз для беларускіх уладаў выкладаць тую версію гісторыі, якая падыходзіць выключна пад іх палітычныя запыты. І згадаю іншы бок гэтай сітуацыі: рэпрэсіі ў акадэміі, звальненні ў Інстытуце гісторыі, у розных універсітэтах. Шмат хто з гісторыкаў быў вымушаны выехаць з краіны. Большая частка з вядомых навукоўцаў, якія заўжды адстойвалі іншы, непраўладны погляд на гісторыю краіны, зараз па-за Беларуссю».

Паводле дырэктара БІПГ, эміграцыя стварыла «выклік, калі навукоўцы пачынаюць выбудоўваць нейкія індывідуальныя траекторыі выжывання, але пры гэтым адсутнічае нейкі калектыўны голас». «Фактычна мы апынуліся ў сітуацыі, што беларуская ўлада кантралюе найбольш важныя інстытуцыі, і фармуе позірк на гісторыю Беларусі. А магчымасці неяк адстойваць іншыя пазіцыі, выступаць з крытыкай — няма.

Па-другое, трэба і абараняць інтарэсы супольнасці.

Мы набліжаемся да такой трагічнай сітуацыі, што мы можам фактычна страціць нейкую перспектыву гісторыі Беларусі, якая падавалася б не з палітычнага пункту, не ў такім палітычным ключы, як гэта зараз робяць беларускія ўлады.

Ідзе разбурэнне многіх рэчаў, спыняюць працу многія выдавецтвы, якія выпускалі гістарычныя кнігі, спынілі працу многія часопісы, як навуковыя, так і навукова-папулярныя, адзінае нейкае месца, дзе можна нешта публікаваць, распавядаць, тлумачыць і г.д. — гэта беларускія незалежныя СМІ, якія таксама, як вядома, перажываюць не лепшыя часы».

З гэтага ўсяго і выйшла ідэя «пераходзіць ад нейкіх індывідуальных высілкаў да таго, каб аб’яднацца і стварыць інстытуцыю, якая б дазваляла прадстаўляць інтарэсы гістарычнай супольнасці і змагацца за навуковыя погляды на гісторыю Беларусі».

«Тут у нас, як заўжды, ёсць нейкія разыходжанні, таму што толькі ва ўлады ёсць нейкі адзіны погляд на гісторыю, у навукоўцаў жа гісторыя — гэта заўжды дыскусія. Але мы зыходзім з таго, што крытычнае стаўленне павінна сумяшчацца з павагай да мінулага, да ўяўленняў тых людзей, якія жылі ў ранейшыя часы, і з улікам тых патрэбаў, якія стаяць зараз перад нашай краінай, у тым ліку захавання нацыянальнай ідэнтычнасці. Вось што мы вызначылі ў якасці прыярытэтаў», — сказаў Аляксей Ластоўскі.

Паводле дырэктара інстытута, першыя захады па стварэнні БІПГ пачаліся год таму, «перамовы, абмяркоўванне канцэпцыі і таго, якім чынам гэта ўсё інстытуцыялізаваць».

«Былі пададзеныя дакументы на юрыдычную рэгістрацыю ў Польшчы. На жаль, пакуль гэты працэс яшчэ не завершаны. І шукалі гэтым часам нейкую аптымальную форму дзейнасці. На дадзены момант вынікае так, што ёсць актыўнае ядро, якое ўзначальваюць дзве асобы: журналіст, даследчык сталінскіх рэпрэсій Ігар Станкевіч, які займаецца больш практычнымі рэчамі, і я, Аляксей Ластоўскі, які выступае ў якасці акадэмічнага дырэктара, адказвае за публічную рэпрэзентацыю і за тое, каб дзейнасць інстытута адпавядала навуковым стандартам. Але ёсць рада інстытута, у якую ўваходзіць каля 15 чалавек, не буду пералічваць паіменна ў цяперашнія часы, але магу сказаць, што гэта сапраўды лепшыя беларускія гісторыкі і што ініцыятыва з’яўлення інстытута паўстала менавіта ад супольнасці», — зазначыў Аляксей Ластоўскі.

Паводле Аляксея Ластоўскага, гісторыкі доўга дыскутавалі пра назву інстытуцыі, бо «публічная гісторыя — гэта такая спецыфічная сфера актыўнасці, інстытут не называецца як інстытут гістарычных даследаванняў — у нас не ставілася задача займацца выключна нейкімі навуковымі пытаннямі, паколькі для гэтага павінны быць іншыя формы арганізацыі».

«Абмяркоўвалі ў тым ліку такую ідэю назвы, як «інстытут нацыянальнай памяці», паколькі гэта назва досыць пашыраная ў нашым рэгіёне, у тым ліку ў Польшчы, ва Украіне, і ў некаторых іншых дзяржавах існуюць падобныя арганізацыі. Але трэба разумець, што там ІНП уяўляюць сабой дзяржаўную інстытуцыю, якая павінна прасоўваць версію мінулага з пункту гледжання дзяржаўных інтарэсаў, — тлумачыць дырэктара БІПГ. — Ясна, што ў нас зусім іншая задача, зусім іншыя магчымасці і рэсурсы, таму вырашылі сканцэнтравацца на тым, што для нас важная ў першую чаргу дзейнасць гісторыкаў у публічным полі.

Паколькі зараз такая сітуацыя, што ўяўленні людзей пра гісторыю пераважна складаюцца, хутчэй за ўсё, праз медыі, нават у большай ступені, чым праз школьную адукацыю, то

задача інстытута стварыць контур супрацьдзеяння прапагандзе, якая імкнецца да аднабаковай падачы гістарычных пытанняў і да скажэнняў у палітычнай кан’юнктуры, наша задача паказаць, што ёсць даследчыкі, якія маюць экспертызу, якія працуюць у адпаведнасці з сучаснымі навуковымі стандартамі, якія могуць даваць гэтую веду пра гісторыю таксама і ў публічнай прасторы».

Дзейнасць новага Інстытута Аляксей Ластоўскі акрэслівае так: «Ёсць і даследчы накірунак палітыкай памяці.

Далей мы плануем развіваць накірунак, які можна назваць папулярызатарскім.

Трэці накірунак, на маю думку, таксама прынцыповы, хоць у анонсе мы пакуль што пра яго не казалі. Гэта ўсё ж такі спроба знайсці паразуменне наконт мінулага з суседзямі. На жаль, зараз такая сітуацыя вакол, што абвастраюцца гістарычныя спрэчкі наконт супольнага мінулага, якое, здавалася б, павінна было аб’ядноўваць, але бачым, што хутчэй яно раз’ядноўвае. Асабліва калі мова ідзе пра дачыненні з літоўцамі, у меншай ступені — з украінцамі, але ідзе такое паступовае разыходжанне поглядаў на мінулае. І гэта, канечне, сітуацыя не вельмі добрая, бо яна і разбурае прафесійныя кантакты, і адбіваецца ў тым ліку на статусе беларусаў, якія знаходзяцца, напрыклад, у Літве. Мы ўяўляем, што адной з задач інстытута стане тое, што можна назваць гістарычнай дыпламатыяй, спробай знайсці шляхі паразумення датычна супольнага мінулага з суседнімі народамі».

На думку Аляксея Ластоўскага, зараз трэба ў першую чаргу дамаўляцца навукоўцам, «бо калі мы кажам пра выпрацоўку нейкіх супольных падыходаў, то лепш, каб гэта рабілі гісторыкі, а не палітыкі». «Таму што для палітыкаў вельмі важна, наадварот, раздзьмуць канфлікты і на гэтым зарабіць сабе палітычны капітал, тое, што ў прынцыпе і бачна. Вось калі мы кажам пра феномен літвінізму, то такое адчуванне, што гэта ў большай ступені раздзьмута літоўскімі палітыкамі з досыць празрыстымі палітычнымі мэтамі. Мы ж павінны прасоўваць шлях у першую чаргу праз працу гісторыкаў, якія прафесійна займаюцца гэтымі тэмамі і могуць знайсці глебу для паразумення. Як ні дзіўна, найменш спрэчак ідзе паміж гісторыкамі, у большай ступені спрэчкі ідуць паміж палітыкамі, а таксама «неафітамі», людзьмі, якія не займаюцца прафесійна гісторыяй, але пачынаюць чапляцца за нейкія гістарычныя тэмы ў змаганні за сваю ідэнтычнасць», — падкрэсліў Аляксей Ластоўскі.

Кіраўнік Беларускага інстытуту публічнай гісторыі зазначыў, што «інстытуцыя яшчэ ў працэсе станаўлення, у нас шмат планаў, сярод якіх і ёсць ідэі па стварэнні супольных дыялогавых пляцовак з польскімі, літоўскімі, украінскімі гісторыкамі».