Саксафон Чынгісхана

Падбярэзскі Зміцер

---

Саксафон Чынгісхана, альбо „хворыя” грошы - Сола ад Бранiслава Зубчонка

a/ Empty Bed Blues ("Блюз пустога ложка"). Бэйсi Смiт

Усю ноч па падаконнiку барабанiў дождж. Гэта быў першы веснавы дождж, якi змываў бруд, што пакiнула па сабе зiма, i шырокiя патокi вады бруiлiся па асфальце, несучы пясок, галлё, паперы, ачышчаючы зямлю i рыхтуючы яе да сустрэчы цёплых сонечных дзён.

Слухаючы начную музыку вясны, я спачатку сядзеў нерухома, атрымлiваючы асалоду ад аднаго гэтага настойлiвага i толькi знешне аднастайнага яе пошчаку. Мне здавалася, што там, за шыбамi, каторую гадзiну iграе нейкi адмысловы барабаншчык i вядзе сваю партыю беспамылкова, цалкам аддаючыся Яго вялiкасцi рытму — той аснове, на якой i нараджаецца музыка. Ягоныя палачкi з надзвычайнай хуткасцю малацiлi па шкле, па падаконнiку, але я адчуваў у гэтым апантаным пошчаку не хаос, бязладдзе, а дакладнасць, выверанасць, звышнатуральныя свабоду i гармонiю, якiмi пазначана iгра толькi сапраўдных музыкантаў — вiртуозаў не па адукацыi цi вывучцы, а па стылi жыцця ў мастацтве.

Гэта быў не рокавы рытм, якi звычайна задае навальнiчная залева. У гуках веснавога дажджу мне чуўся блюз — музыка часам знешне даволi стрыманая, але поўная неўтаймоўных страсцей, агню, эмоцый. Блюз, асаблiва класiчны, — свайго роду наркотык, i чым больш яго слухаеш, тым глыбей апускаешся ў ягоную чарадзейную атмасферу, поўную невыказных пачуццяў: болю, роспачы, узнёсласці, радасцi, слёз i весялосцi. I нiхто яшчэ ва ўсiм свеце не здолеў дакладна вызначыць, што ж гэта такое — блюз. А як можна падабраць дакладнае вызначэнне таму, што змяняецца штохвiлiнна? Як сфармуляваць спевы салаўя, туман над ранiшняй ракой, святло барвовага месяца над блiзкiм лесам, перастук колаў электрычкi i чырвоныя лiхтары на апошнiм яе вагоне? Бо гэта блюз. А блюз — усё тое, што менавiта ты асабiста ўспрымаеш з наваколля, гэта музыка выключна для аднаго цябе. Блюз — гэта галiнка слiвы, якая вось цяпер лашчыцца да шыбы пакоя, блюз — гэта пырскi з-пад колаў тралейбуса i мiлiцыянеры, што сталi пад дажджом i назiраюць, як у акне дома насупраць цалуюцца двое, блюз — гэта чорныя ажурныя калготы, якiя сохнуць на спiнцы крэсла, i папяльнiчка з раздушанай у ёй цыгарэтай. Нарэшце, блюз — гэта дзяўчына, якая вось ужо трэцюю гадзiну сядзiць у маiм ложку i маўчыць, што для яе не дужа характэрна. Блюз нават тое, што ёй давядзецца такi пайсцi дадому, таму што класцiся з ёй у ложак мне сёння зусiм не хочацца. Чаму? Я слухаю блюз дажджу...

— Зуб, а чаму цябе ўсё-такi любяць жанчыны? — раптам пытае Жужа.

Зуб — гэта я. Дакладней, адна з некаторых маiх мянушак. У маiм пашпарце запiсана: Бранiслаў Янавiч Зубчонак, беларус. Зуб — мянушка яшчэ са школы. У кансерваторыi былi прычапiлiся да iмя, таму што Бранiслава там сустрэнеш куды радзей, чым, скажам, Сямёна цi Iллюшу. Вось чаму на маё iмя вострасловы накiнулiся адразу: Бранiслава спачатку перарабiлi ў Бронетранспарцёр, адкуль i вывелi канчатковы варыянт — Бэтээр. Канешне, мянушка адпавядала маёй спецыяльнасцi, бо, забраўшыся ўнутр вялiкай тубы, я сапраўды адчуваў сябе ўнутры баявой машыны. А вось у апошнiя гады мяне часцей за ўсё называлi Пэтам. Усё з-за таго, што я гадзiнамi мог слухаць свайго любiмага гiтарыста Пэта Мэцiнi. Туба i па сённяшнi дзень урачыста вiсiць на цвiку, а на хлеб я зарабляю з дапамогай сваёй любімай “швайкі” — гiтары "Iбанэц стандарт".

— Зуб, а чаму ты мяне не любiш? — зноў запытала Жужа.

Яе сапраўднае iмя Iна. Многiя думаюць, што яна з ліку тых рэстаранных iнтурыстаўскiх дзяўчатак — "зондарш". Не, Жужы ў iх кола нiколi не прабiцца. Яна сама неяк прызналася, што ёй не стае майстэрства быць элегантнай шлюхай. Што-небудзь адно з гэтага багатага набору — калi ласка, а вось каб усё разам... Тлумачачы гэта, Жужа смяялася, але даволi нацягнута. У яе былi i выдатная фiгура, i прыгожы тварык, i гардэроб — дай божа, аднак "зондаршы", хоць i дазвалялi ёй быць побач, але ў сваё кола ўсё роўна не прымалi. Таму Жужа i працавала ўдзень недзе ў бiблiятэцы, а вечарам нязменна ацiралася ў "Зорным дажджу" — рэстаране iнтурыстаўскай гасцiнiцы, дзе iграе наш ансамбль. У народзе рэстаран называюць проста "Зорка", i Жужа робiць там свае дробныя справы, такiя зрэшты звычайныя ў наш час: нешта купляе, прадае, дастае, мяняе... Швейцара Андрэя Захаравiча — адзiнага сярод швейцараў, каго завуць па бацьку, а не проста "конь", Жужа купiла тым, што пачала прыносiць яму замежныя газеты i часопiсы на нямецкай мове, прычым свежыя, i "захрыбетныя" турысты звычайна вылуплялi вочы, калi бачылi Андрэя Захаравiча з нумарам "Шпiгеля" ў руцэ каля ўваходных дзвярэй. Мушу дадаць, што ў канфлiкт з законам Жужа нiколi не ўступала, i не было, бадай, нiводнага чалавека, якога б яна калi-небудзь пакрыўдзiла цi падманула. Адно слова: добрая, прыгожая i спагадлiвая. Яна — iдэальны варыянт жонкi для кожнага музыканта, калi б сярод нас не было гэтак шмат прахiндзеяў i боўдзiлаў.

Я паглядзеў на Жужу. Яна сядзела ў маiм халаце ў ложку, накрыўшыся коўдрай. Пасля ваннай, з нейкай доўгай цыгарэцiнай у руцэ яна выглядала амаль на "пяць". Амаль таму, што я не люблю нахабства. У нахабства ўсё ж маюцца нейкiя межы. Адна справа, калi б я сам пагнаў яе ў ванную, а потым упiхнуў у ложак, што для яе i не было нечым незвычайным. Зусiм iншая — самой успёрцiся пад коўдру i пры гэтым нахабна падганяць партнёра. Нездарма ж я ў вочы называў Жужу "некiруемая ядзерная боегалоўка iндывiдуальнага навядзення".

Вось i цяпер я глядзеў на яе i думаў, што ў канцы верасня з Алжыра вернецца Алена i наўрад цi сцерпiць такiя мiлыя сцэны. Алена мне — амаль нявеста. З ёй мяне пазнаёмiла сама Жужа, i Алена, думаю, здагадвалася пра мае з ёю адносiны яшчэ ў параўнальна недалёкiм мiнулым. Ды Алена была першая i адзiная, хто пакiнуў у маёй двухпакаёўцы свой халат i паведаміла сваiм бацькам, дзе яна часам начуе.

— Зуб, ну што здарылася? Ты маўчыш ужо другую гадзiну, — капрызiла Жужа, напусцiўшы на сябе нейкую млявасць.

Як жа яна пачне квахтаць, калi я папрашу яе пакiнуць мой ложак!

— Дай папяльнiчку! — прыўзнялася яна.

Я моўчкi паднёс ёй бляшанку з-пад фiнскага пiва i вярнуўся ў крэсла.

— Я змерзла, — не спынялася Жужа.

Дождж мiж тым на вулiцы не сцiхаў.

— Ну што з табой? — амаль крыкнула яна.

— Блюз, — адказаў я. — Ты ведаеш, што такое блюз?

— Гэта калi жанчына кажа, што ёй халодна, а мужчына разважае пра выкананне квартальнага плана!

Ай да Жужа! Куды там да яе тым "зондаршам"! У iх жа на такое проста мазгоў не хопiць. Але сёння, Жужа, нiчога ў нас не будзе. Мiнулага не вярнуць, на жаль! А да таго ж — блюз вакол, сапраўдны блюз...

— Апранайся, Жужа, i валi дадому, — сказаў нарэшце я.

— Ты звар'яцеў? Я ж толькi калготы памыла!

— Дык iдзi босая, а калготы сунь у кiшэню: усё адно дождж, — прапанаваў я.

— Дурань, — адказала Жужа, усё яшчэ думаючы, што мая гульня пад назваю "блюз" працягваецца.

— Я цябе, здаецца, нiколi яшчэ не выганяў. Таму вось i прашу, каб ты сама пайшла дамоў.

— Тады закажы мне таксi, — гнула яна сваё.

— Калi ласка! — Я ўзяў тэлефон i набраў нумар. Дом, дзе жыла Жужа, быў на гэтай жа вулiцы метраў за чатырыста ад майго. Але спрачацца з ёй мне зусiм не хацелася.

— Ну i што табе сказалi? — усмiхнулася Жужа.

— Дыспетчар сказала, што заплацiць сама, каб толькi зiрнуць на таго, хто паедзе. Давядзецца табе пехам.

— Дай сюды тэлефон! — Жужа нарэшце зразумела, што я не жартую. — Зараз сам пераканаешся, што дадому я ўсё ж паеду на таксi.

Яна ведала, як гэта рабiць. У адну хвiлiну Жужа расказала дыспетчару жудасную казку пра вядомага барытона з опернага тэатра, якi заўтра спявае прэм'еру, а сёння пакутуе на горла, i амаль адразу паўтарыла нумар машыны. Кiнула, бессаромнiца, на падлогу халат сваёй лепшай сяброўкi i на голае цела апранула кашулю.

— Вучыся, Зуб, — сказала яна. — Трэба ўмець дамаўляцца з людзьмi.

М-да, фiгурка ў яе — самы высокi клас! Тут нават Ваўчыца нiчога не стане аспрэчваць, хоць яна сярод "зондаршаў" — i аўтарытэт, i своеасаблiвы эталон.

— Прынясi мае калготы, — загадала Жужа.

Я падняўся з крэсла i кiнуў ёй, скамячыўшы, калготы. Жужа ледзь не лопнула са злосцi, але моўчкi нацягнула яшчэ вiльготныя калготы на свае выключныя ножкi.

— Я абавязкова напiшу Ленцы, якi ты ўважлiвы кавалер, — паабяцала яна.

— Машына прыехала...

— Дай рубель, — папрасiла Жужа.

Не, яна ўсё ж умела трымаць марку.

— Манеткамi, — удакладнiла яна, калi я працягнуў ёй рублёўку.

Я ссыпаў ёй у далонь усю дробязь, што знайшоў у кiшэнi курткi.

— Зуб, але ж ты — жудасны жлоб, — раптам жаласна сказала Жужа i прытулiлася да мяне. — Я сапраўды змерзла.

Але ўжо праз якое iмгненне яна зноў зрабiлася такой, якой была амаль заўсёды, — дзелавой i нечым вечна заклапочанай.

— Што там Маркiз такое плёў сёння, не зразумела? — спытала яна, апранаючы плашч. — Каго ён яшчэ збiраецца браць у ваш бэнд?

— Ён на нейкiм хутары адкапаў саксафанiста. Сказаў, што ў нас галовы паадвальваюцца, калi мы яго пачуем.

— I ён што, сапраўды будзе ў вас лабаць?

— Не бачу ў тым вялiкага сэнсу... — адказаў я. — Нашто нам гэтая дудка? Больш народу — заўсёды больш праблем.

— Ну, вы ж цяпер будзеце iграць джаз, — сказала Жужа. — Музыку тоўстых... А джазавы бэнд без сакса, што мен без грошай.

— Бывай, — адказаў я.

— Я сёння хацела застацца ў цябе, — сумна сказала Жужа, пацалавала мяне i выскачыла за дзверы.

Я вярнуўся ў свой пакой i зноў павалiўся ў крэсла. На вулiцы iшоў дождж...

б/ Out Of Nowhere ("З нiадкуль"). Джонi Грын

Сапраўды, Маркiз зноў нешта прыдумаў. На яго час ад часу такое находзiла, таму што кiраўнiк нашага славутага комба марнаваць час не любiў.

Уласна кажучы, менавiта таму сам ён і iграў мала. Увесь час "вырашаў праблемы". Маркiз — ён жа Марк Шулькiн — любiў, калi яго так называлi, i сам пры гэтым трымаўся адпаведна: увесь — саліднасць, увага, далiкатнасць, гатоўнасць штохвiлiнна сказаць вырашальнае слова. Вось толькi вочы ў яго бегалi па баках, нiбы стралялi, i iмгненна даносiлi патрэбную iнфармацыю ягонаму "бартавому камп'ютэру" — лабастай кучаравай галаве.

У нас жа клопат заставаўся адзiн: лабаць. Усiм iншым займаўся Маркiз. У тым лiку i размеркаваннем нашых заробкаў, уключаючы i "хворыя" паступленнi. I калi аднойчы Маркiз паведамiў, што мы садзiмся ў "Зорку", нiхто з нас асаблiва не здзiвiўся i не кiнуўся высвятляць, колькi i чаго яму гэта каштавала. Дакладней — нам усiм. Таму што мы разумелi: якiя б нi былi нашыя выдаткi, максiмум праз паўгода будзем мець усё назад утрая. "Зорка" — лепшы, найбольш прэстыжны рэстаран горада, у iм i ўсе багатыя каўказскiя хлопцы сiлкуюцца, i замежнiкаў штовечар некалькi дзесяткаў бавяцца. Адпаведна i "хворых" iдзе, як нi ў якiм iншым рэстаране. Да таго ж часта на барабаны кладуць валюту. А гэта стымул — ого якi!

Сам Маркiз скончыў музычную адзiнаццацiгодку. У яго быў добры слых, здольнасцi да клавiшных iнструментаў, веды ў галiне аранжыроўкi. Раней ён працаваў у фiлармонii, але хутка стамiўся ад бясконцых паездак па вёсках. Яму патрэбна была ўласная, пастаянная "кропка", дзе можна было адчуваць сябе няхай невялiкiм, але ж — гаспадаром i пры гэтым рабiць уласны "iнтарэс". I паступова ён гэтага дасягнуў: столiк трэба заказаць — iдуць да Маркiза, iнструменты з выгадай прадаць цi дастаць нешта сабе — да яго, што з прадуктаў дэфiцытных патрэбна — да нашага менеджэра на паклон. Ён i кухню, i бар у сваiх руках трымаў, так што калi хто пра спiртное пытаў апоўначы, праз Маркiза рэдка калi праходзiў. А ён шанаваў i такую лiшнюю капейчыну прыбытку.

I комба ён згуртаваў з такiх людзей, якiя яму не замiналi нiколi. Як нi дзiўна, каманда ў нас сабралася даволi прыстойная. Лабухi не ганарыстыя, але цану сабе ведалi, майстры на ўсе рукi, любы матэрыял па зубах. Мы iгралi i папулярныя песенькi, i рок, i джаз, часам запiсвалiся на радыё з рознымi заслужанымi салiстамi. Гэта калi кампазiтар разумеў, што ягоная новая песня — так сабе, мякка кажучы. Тады ён прыходзiў вечарам у "Зорку", Маркiз заводзiў яго ў наш пакойчык, мы сабе лабалi, а наш шэф тым часам шукаў шляхi да ратавання чарговага эстраднага сачынення. Да таго ж лiшняя дзесятка-другая, што выляталi з кiшэнi кампазiтара адразу ж па запiсе, нам яўна не шкодзiлi, тым больш што падаходны падатак цi там алiменты з гэтага ганарара ў нас нiхто не вылiчваў.

Без Маркiза нас у комба было пяць чалавек.

Побач са мной на сцэне звычайна мясцiўся Анатоль Валяй. Мянушкi ён не меў, яго так i называлi — Валяй. Ён аднолькава добра iграў як на бас-гiтары, так i на кантрабасе. Адукацыя, зразумела, вышэйшая, толькi што зусiм не музычная. Меў дыплом радыёэлектроншчыка, а iграць вывучыўся сам. Разведзены i, бадай, з усiх нас найбольш незалежны. Днём ён працаваў па дагаворы наладчыкам радыёапаратуры, а вечарам — лабаў. Я спачатку здзiўляўся, як у яго галава не лопаецца ад такой колькасцi пачутай музыкi, а потым зразумеў, што мой сусед па комба — музычны наркаман. Як толькi ў нас здараўся перапынак, Валяй нацягваў на вушы стэрэатэлефоны i паглыбляўся ў сябе. Меў магнiтафон i ў машыне. Нам апаратуру зрабiў выдатную: што адрамантаваў, што сам сабраў. Пра яго ў музычных колах ведалi i высока цанiлi, таму што многiя штучкi ён вырабляў не горшыя за фiрмовыя. Маркiз часта браў з нас грошы, аддаваў Валяю, той нешта купляў i збiраў, таму грошы вярталiся пасля продажу апаратуры да нас з добрым працэнтам.

Зажымiстым яго назваць нельга было. Ягоная "тачка" лiчылася цi не агульным нашым набыткам. Валяй часта развозiў нас па дамах, калi здаралася iграць для "хворых" цi на вяселлях, ахвотна пазычаў грошы i нiколi не патрабаваў, каб пазыку вярнулi ў абумоўлены тэрмiн. Можа, менавiта таму яго рэдка калi падманвалі.

Шамiль Чаркiзаў — Чырык — мог iграць лiтаральна на кожным iнструменце. Праўда, вiртуозам яго наўрад цi хто назваў бы, але скрыпка, клавiшныя, флейта, гармонiк у ягоных руках гучалi лёгка i прафесiйна. Калi неяк спатрэбiлася, на маiх вачах за два тыднi навучыўся iграць на дудзе. Кроў чалавека з гор i ўсходняя знешнасць дапамагалi яму хутка згаварыцца з пастаяннымi наведвальнiкамi "Зоркi" — гандлярамi з гарадскiх рынкаў. Ён быў здольны праспяваць "Сулiко", падрабiць Кiкабiдзе, зымiтаваць Чэлентана... Карацей кажучы, Чырык быў для нас сапраўднай знаходкай. Маркiз выцягнуў яго з агiтбрыгады нейкага даследчага iнстытута, дзе Чырык сталярнiчаў i займаўся любоўнымi iнтрыгамi. Але калi i тое i другое ён выконваў гэтак жа старанна, як i працаваў на сцэне, можна было не сумнявацца: памяць па сабе ў iнстытуце ён пакiнуў добрую і трывалую.

Да грошай ён ставiўся лёгка, гуляючы. Магчыма, проста трымаў марку каўказца. Але асноўным клiентам у Валяя быў менавiта ён.

За барабанамi сядзеў Цiмафей Гразноў. Нездарма кажуць, што барабаншчык — сэрца кожнага бэнда. Што да мяне, дык я лiчыў: сэрца нашага комба даволi хворае. Не, Цэцэ iграў цалкам прыстойна. Ён меў камплект "Прэм'ер" з талеркамi "Пэйст" i iншымi фiрмовымi жалезкамi, а малы барабан быў пазначаны знакам фiрмы "Сонар". Да таго ж, Маркiз дапамог яму дастаць рытм-камп'ютэр "Роланд". Пакупка каштавала нам процьму грошай, затое Цэцэ мог цяпер урубiць праграму i пайсцi са сцэны, нават пакурыць з клiентурай у той час, як мы карачылiся перад публiкай. "Роланд" што — стукае сабе i стукае, не хварэе i не п'е, за халтуру сваёй долi не патрабуе, у спрэчкi не лезе. Жывога такога ўзорнага музыканта я нiколi не сустракаў. Гэта быў iдэал, на якi мы ўсе павiнны былi б раўняцца. У кожным разе, рытм-камп'ютэр па характары быў значна лепшы за свайго гаспадара.

Цэцэ i хвiлiны не мог сцярпець, каб не ўставiць уласныя тры грошыкi, соваў нос усюды, дзе толькi можна было, сварыўся з-за кожнай дробязi. Адзiн Маркiз мо меў права паставiць яго на месца. Ён узяў Цэцэ ў комба хiба толькi з-за фiрмовых барабанаў i трымаў, думаецца, толькi да тае пары, пакуль Цэцэ расквiтаецца з iм за японскую рытм-машынку. Што да грошай, дык пра iх з Цэцэ лепш было не пачынаць гутарку, хоць сам ён так цi iначай усё ў рэшце рэшт зводзiў менавiта да iх. Цыгарэту добрую стрэлiш у яго — ганi палцiну, бо ён нашых не курыў, толькi "Мальбара" цi "Чэстэрфiлд". Усе пустыя бутэлькi, што асядалi ў нашым пакойчыку, ён выносiў з рэстарана i здаваў. Але гэта ўжо так, выключна ягоныя прыватныя справы. Урэшце, у кожнага з нас у галовах лётаюць уласныя "мухi". А тым больш — у музыкантаў з кабакоў. Тут усяго можна набрацца, розныя псiхозы падхапiць — раз плюнуць, лягчэй за прастуду.

Была ў нас i спявачка. Монiка, жонка Маркiза. Тут я — пас. З яе такая ж спявачка, як з мяне — Сеговiя. Слых у яе быў, не спрачаюся. Але вось местачковасць выпiрала з яе ў кожным слове, што б яна ні спявала — цi то па-англiйску, цi што з беларускага народнага рэпертуару. Фiрмовае шмаццё, лепшае з таго, што даставаў Маркiз, вiсела на ёй як на пудзiле. Адзiнае, што ратавала становiшча, — дык гэта яе лагодны характар. Скажаш што — адразу ж выканае, не помню, каб запярэчыла. I яшчэ дзесяць разоў перапытае, цi добра ўсё робiцца.

Канешне, каб не Маркiз, у нас усё б iмгненна развалiлася, а Монiка i хвiлiны не пратрымалася б у "Зорцы" са сваiм вiсклiвым, ненатуральным голасам. На маю думку, гэтак, як яна, здольныя спяваць хiба што заводскiя сiрэны. Жанчына — нiколi!

Такое вось i было нашае комба. Магчыма, i не лепшае з калектываў аб'яднання рэстаранных ансамбляў, але i не горшае. Адно я ведаю дакладна: нам зайздросцiлi i многiя усур'ёз марылi пра тое, каб сесцi на нашае месца. Разумеў тое i Маркiз. Нам патрэбны быў супер-музыкант, каб на iм трымалася ўсё, каб нам нiхто i слова не мог сказаць. Маркiз шукаў музыканта, каб адным iм можна было лёгка заткнуць рот кожнаму самаму вялiкаму начальнiку. Але пакуль нiчога ў яго не атрымлiвалася. Не, добрых музыкантаў у горадзе хапала. А вось супер-лабухаў не было. Тыя, хто маглi прэтэндаваць на такi ўзровень, лепшыя гады мелi за спiнай, таму мне проста цiкава зрабiлася: каго ж гэта i дзе здолеў выкапаць наш бясцэнны Маркiз?

в/ High Society ("Вышэйшае таварыства"). Рэгтайм

Прачнуўся я, як заўсёды, каля дзесятай гадзiны. Хуценька пачысцiў зубы, памыўся, апрануў спартыўны касцюм, красоўкi i выбег на свежае паветра. Такая ўжо была ў мяне завядзёнка: ранкам абавязкова размяцца, пабегаць, прачысцiць лёгкiя, якiя за адзiн вечар працы ў кабаку паглыналi неймаверную колькасць чаду.

Бегучы па вулiцы, я зноў у думках вярнуўся да таго, што пачуў ад Маркiза. Сапраўды, класная дудка нам была патрэбная. I тут Жужа не памылялася: саксафон — гэта адзiнае, чаго нам выразна не ставала. Але хто? Я ламаў галаву, аднак не мог прыгадаць нiкога, хто згадзiўся б да нас пайсцi. У горадзе было пяць-сем па-сапраўднаму класных саксафанiстаў, аднак нiхто з iх, наколькi я ведаў, не быў без работы. Наўрад цi хто з iх кiнуў бы па ўласнай ахвоце, скажам, дзяржаўны эстрадны аркестр, каб сесцi ў кабак, няхай сабе i самы лепшы ў горадзе. Там — сапраўдны прэстыж, канцэрты, афiшы, тэлебачанне. Хоць з грашыма, канешне, не вельмi. У нас, праўда, таксама прэстыжна, асаблiва цяпер. Я, напрыклад, на канцэрт эстраднага аркестра прайду спакойна, пальцам не паварушу, нават калi канцэрт урадавы, дзе кожны трэцi глядач — "арганiст" у цывiльным. А вось музыкантам з гэтага аркестра трапiць да нас у рэстаран не так i проста. Трэба загадзя сазванiцца, дамовiцца, каб іх пасадзiлi як людзей, падалей ад кухнi, каб афiцыянты не глядзелi на цябе, як на звычайнага клiента-дзятла. Так што мы, калi сур'ёзна падумаць, не так i шмат прайгравалi ў параўнаннi з лабухамi з дзяржаўнага аркестра.

Само сабой, з публiкай у нас праблем нiколi няма. Штовечар некалькi сталоў займаюць закардоннiкi. А гэты клiент — не тое што наш, якому толькi i падай што-небудзь з iтальянцаў цi адпаведную iм айчынную музычную макулатуру. Тым, не нашым, значна больш па душы, калi гучыць не песенька пра зоркi i кветкi, а нештачкі больш сур'ёзнае, накшталт "Як высока месяц". Таму джаз нам даводзiлася выконваць вельмi часта. А калi ў зале знаходзiцца якая-небудзь замежная дэлегацыя цi поезд дружбы, дык працаваць нам — адна асалода. I паапладзiруюць табе пасля нават кароценькага сола, i падзякуюць у канцы вечара. А то i ў валютны бар экскурсiю нам наладзяць, пачастуюць, як мае быць.

Зарабляем мы няблага. Аклад за дзве сотнi, прэмii штомесяц. Ну i сёй-той прыбытак маем ад тых нашых гасцей, хто пажадае што-небудзь спецыяльнае, тое, чаго ў зацверджанай праграме няма. Такiх заказчыкаў здаўна называюць у кабаках "хворымi". I працаваць з iмi — найдалiкатнейшая справа.

Скажам, сёння ў нас гуляюць госцi з сонечнай Грузii. А мы мiж тым iграем сваё, што замацавана пячаткай на фiрменным бланку: Янга, Гiлеспi, Элiнгтана, Уiльямса, Саульскага, Эшпая, Лучанка, Іванова. I ўсё iдзе сваiм парадкам, калi раптам хто-небудзь з гарачых усходнiх гасцей не падляцiць да эстрады i не запатрабуе: "Лезгiнку давай!" А яе вось у зацверджаным спiсе ў нас няма. Тут на першы план выходзiць Маркiз i ветлiва тлумачыць: маўляў, мы гэтага не выконваем. Што ж, яму часам даводзiцца i пацярпець, выслухаць пэўную колькасць экзатычных крыўдных слоўцаў i агульназразумелых фальклорных словаспалучэнняў, але Маркiз мiж тым сваю задачу ведае выдатна. Таму i працягвае тлумачыць: не iграем, бо баiмся дрэнным выкананнем пакрыўдзiць дарагiх гасцей. Пры гэтым глядзiць не ў вочы "хвораму", а нiбы скрозь яго. А такое на людзей дзейнiчае безадказна.

Iнтэлiгентныя тлумачэннi Маркiза супакойваюць гасцей роўна на пяць хвiлiн. Не больш. Таму яны вяртаюцца, цяпер з сябрамi, i яшчэ мацней размахваюць рукамi. Маркiз зноў тлумачыць: добра, мы маглi б выканаць лезгiнку, але няма яе ў зацверджанай высокiм начальствам праграме. Вось тады на паверхню ўпершыню i выплываюць "хворыя" грошы. Клiенты прагнуць свайго, яны жадаюць паказаць сябе сапраўднымi мужчынамi i зрабiць прыемнае сваiм дамам, пераканаць iх, што здольныя выканаць усё, колькi б iм тое ні каштавала.

Звароты непасрэдна да нас не сустракаюць водгуку. Мы кiваем на Маркiза, а той весцi гульню ўмее. На грошы — нуль увагi. Не дазволена — i ўсё тут! Тыя зноў размахваюць рукамi, аднак гэтым разам у пальцах сцiснуты больш важкiя аргументы. Але ўзяць "хворыя" на вачах усяго рэстарана — значыць развiтацца з работай i страцiць аўтарытэт у публiкi. Камерцыя — справа тонкая. Да таго ж за намi таксама назiраюць, хоць усе, хто працуе ў кабаку, разумеюць: клiент — наш бог i кармiлец. Раней "хворыя" можна было браць адкрыта. Цяпер — нельга зусiм. Цi, скажам дакладней, — можна, але ў такiх формах, нiбыта iх нiхто i не даваў. Кiнь нам цяпер на барабан хоць тысячу i папрасi выканаць што-небудзь з Бетховена цi Шапэна — мы i вокам не павядзем. Нiбыта ўпершыню чуем такiя прозвiшчы.

У адным трэба быць упэўненым: лезгiнка ў гэты вечар прагучыць абавязкова. I "Сулiко" таксама. Усхваляваных гасцей, якiя сустрэлiся з нечаканай для iх перашкодай, Маркiз неўзабаве запрашае ў наш пакойчык за сцэнай. Вось дзе маюцца найбольш спрыяльныя ўмовы для таго, каб спакойна паразважаць пра музычнае мастацтва, абмяняцца думкамi i падмацаваць той духоўны абмен пераканальнымi матэрыяльнымi аргументамi.

Аднойчы ў самы разгар вечара мы цэлую гадзiну iгралi толькi па заяўках. Не ведаю, хто быў той чалавек. Нечым падобны да італьянца, але не каўказец, факт! I не п'яны. Апрануты звычайна. Ён проста моўчкi паставiў крэсла ў цэнтры пляцоўкi для танцаў i зручна ўладкаваўся ў iм, трымаючы ў руцэ кубачак кавы. Сеў i пальцам паклiкаў Маркiза да сябе. I зрабiў гэта так, што мы адразу зразумелi: гэта — незвычайны, рэдкасны "хворы". Так "хварэюць" раз на дзесяць гадоў. На сто! Не ведаю, што такое ён сказаў Маркiзу, але той узляцеў на сцэну матыльком i адну па адной пачаў называць нам тэмы. Мы i пачалi iграць нон-стоп, а "хворы" сядзеў сабе пасярод залы i з асалодай папiваў з кубачка. Фiля-афiцыянт кожныя дзесяць хвiлiн прыносiў яму гарачую каву.

Той рабiў маленькi глыток, прыжмурваўся i, ледзь усмiхаючыся, працягваў слухаць музыку. I нiхто не асмеліўся выйсцi танцаваць, хоць мы, як заведзеныя, iгралi выключна iнтымны, "прыжымны" рэпертуар. Ад напружання ў мяне рукi зрабiлiся драўлянымi, хлопцы сядзелi мокрыя ад поту, толькi Валяй час ад часу ўсхвалявана шаптаў: "Во дае, сабака!.."

Роўна праз гадзiну "хворы" падняўся з крэсла i ўзняў уверх руку. "Кач!" — загадаў Маркiз, i мы iмгненна спынiлiся. "Хворы" лянiва папляскаў у далонi i зноў паклiкаў да сябе Маркiза. Шапнуў яму нешта, i яны ўдвух не спяшаючыся пайшлi ў пакойчык. Я не скажу, колькi "хворы" там пакiнуў, не ведаю. У рэшце рэшт на тое i ёсць камерцыйная таямнiца. Неафiцыйная прэмiя ад Маркiза, прынамсi, была звычайная, хоць у яго самога вочы яшчэ з тыдзень пасля таго былi круглыя, бы сподачкi. I толькi Ваўчыца, калi па сваiх каналах высветлiла ўсё, што яе цiкавiла, неяк разгубiлася i паўжартам сказала: "А вы ведаеце, хлопчыкi, што я не люблю канкурэнтаў?"

Ды калi ж мы былi для такiх дзяўчатак канкурэнтамi? Смешна казаць! Валютны ж "хворы" сустракаецца не часта, але ў такiх выпадках ягоная раскрутка iдзе ўжо да канца. Я, праўда, нiколi ў справы Маркiза не лез, толькi ведаў, што здабытыя такiм чынам грошы неяк ператваралiся ў апаратуру, касцюмы, асвятляльныя прыборы. Калi ўсё гэта рабiць "па фiрме", трэба ўкласцi сапраўды значныя сумы. Уласна кажучы, нам у аб'яднаннi выдаюць многае з таго, што неабходна музыкантам. Але якое? Дзе ты нармальныя струны для майго "Iбанэца" набудзеш? А тымi лiхтарамi, якiя мы ўбачылi ў "Зорцы" ў першы ж дзень, можна было асвятляць адно толькi танцавальную пляцоўку на вечары для тых, каму за пяцьдзесят. Ды што там казаць? Аб'яднанне музычных ансамбляў магло прапанаваць такiя касцюмы, што ў iх адно на карнавал i можна было сунуцца, i тое з небяспекай прыцягнуць да сябе агульную ўвагу. Што рабiць? Шылi самi, на заказ. Але ж, вядома, не за ўласныя. За "хворыя". Дык цяпер i на людзях не сорамна паказацца...

Я бег па найбольш працяглым маршруце. Добра ўзмакрэў i адчуваў, як цела налiваецца бадзёрасцю i здароўем. Трэба будзе сёння ж паспрабаваць высветлiць у Маркiза ўсё. Калi ён, скажам, вырашыў прыстроiць у нас якога-небудзь блатнога смаркача, сыночка, дык я буду катэгарычна супраць. У нас людзi хоць i розныя, але на сцэне чуюць адзiн аднаго выдатна. Тым жа Валяю цi Цэцэ мне не трэба было нешта спецыяльна тлумачыць. А калi сярод нас з'явiцца малады i неачэсаны? Тут ужо за любыя грошы — не! Кабак — гэта праца, але ніяк не вучэльня для падрастаючага пакалення лабухаў.

Дзiўна, але чым блiжэй да вечара, тым больш мяне цягнула ў "Зорку". Сумаваў я без работы? Ды наўрад цi. Проста прывык да Андрэя Захаравiча з ягонымi хохмамi i недакучлiвымi, душэўнымi аповядамi, прывык да прайдзiсвета Фiлi, якi лiчыў за прафесiйны гонар нават з нас, рэстаранных лабухаў, зняць пару капеек ва ўласную кiшэнь, прывык да Вiцька i ягоных калегаў з нябачнага фронту, якiя штовечар дзяжурылi ў рэстаране i лянiва ганялi з кута ў кут падначаленых Ваўчыцы. Я сумаваў нават па iх — у меру нахабных, але гордых сваёй роляй у гэтым кабацкiм чадзе, апранутых i дагледжаных, як у каралеўскай стайнi. На сур'ёзныя гутаркi яны не цягнулi, ды i галовы ў iх былi не самымi iстотнымi часткамi цела. Яны больш клапацiлiся пра свае фiгуры, безупынна разважалi пра вартасцi тых або iншых калготаў, макiяжу i iншых неабходных у iх прафесii рэчаў. Усё iншае для iх практычна не iснавала, хоць да нас, лабухаў, яны ставiлiся даволi прыязна: i цыгарэтамi рэдкiмi частавалi, i праспекты з апаратурай часам падкiдвалi. Праз iх пастаянных клiентаў даставалi мы i розныя нязначныя, здавалася б, рэчы, без якiх працаваць сучаснаму музыканту немагчыма. Тыя ж струны, трысцiны для саксафонаў.

У гасцiнiцы ўжо месяцы з тры жылi амерыканцы, якiя нешта будавалi на ўскрайку горада. Мы з iмi хутка пасябравалi, таму што адразу ж далi адчуць, што нас не вельмi можна ганяць як хочацца. Адзiн з амерыканцаў, Джон, нядаўна падарыў нам нотны альбом "50 залатых джазавых тэм". Цi трэба тлумачыць, якi гэта быў для нас падарунак? Амерыканцы штовечар прыходзiлi ў рэстаран, i першую частку праграмы мы iгралi амаль выключна па тэмах з гэтага альбома. Чаму б не рабiць людзям прыемнае?

Вiцёк i ягоная каманда спачатку актыўна цiкавiлiся нашай інтэрнацыянальнай дружбай, але хутка ўпэўнiлiся, што нiчога небяспечнага для дзяржавы ў ёй няма. Амерыканцы нам у душы не лезлi, правакацый не ладзiлi, чаго найбольш баяўся Вiцёк. Так, звычайныя хлопцы i дзяўчаты, толькi што не ведалi, куды грошы падзець: атрымлiвалi ў баксах, а жылi на рублi. Гэтым i выдзялялiся сярод iншых наведвальнiкаў.

Фiля ажно напружваўся, калi яны сядалi за столiкi. З iмi ён нiчога лiшняга сабе не дазваляў, асаблiва пасля кароткай прафiлактычнай гутаркi з Вiцьком. Але на тое i быў ён Фiля, каб умець паладзiць з клiентамi. Ён нават мову англiйскую пачаў вывучаць, а па тым, як мянялiся пярсцёнкi на ягоных пальцах, мы разумелi, што ягоны клопат пра амерыканцаў не зусiм i бескарыслiвы.

Каго мне часам было вельмi шкада, дык гэта Вiцька i ягоных хлопцаў. Ну i работка ў iх была! Рэстаран жа ёсць рэстаран. I калi ўвесь вечар прасядзiш са шклянкай яблычнага соку, нават самы тупы чалавек здагадаецца, адкуль ты сам i якому богу служыш. Дзяўчаткi-пачаткоўкі ўжо праз пяць хвiлiн пачнуць хвалявацца, гарантую вам! З iмi, праўда, у Вiцька размовы былi заўсёды надзвычай задушэўныя. Два-тры слоўцы на вушка з мiлай такой усмешкай на твары — i тыя вымяталiся з "Зоркi". Назаўсёды! Праўда, на iх месца рэгулярна паступалi новыя абiтурыенткi ў вышэйшае таварыства, таму ў Вiцька работа ніколі не канчалася. Ды калi казаць шчыра, рупiўся ён не толькi згодна службоваму абавязку. Тут не апошнюю ролю, мусiць, iграла i "каманда" Ваўчыцы. Яе ўдзельнiкi лiчылi нiжэй за ўласны гонар ганяць навiчкоў, таму напэўна адшукалi агульную мову з тайнымi органамi. Тым гэта таксама было на карысць: сітуацыя заўсёды надзейна кантралявалася.

Не ведаю, колькi Вiцьку плацiлi ў ягоным офiсе, але стол ягоных хлопцаў быў заўсёды абстаўлены як мае быць. Дзяжурыць кожнаму з iх выпадала два-тры разы на тыднi. Часам яны прыводзiлi з сабой дам i займалi iх увагу велiкасвецкiмi гутаркамi, танцамi. Але тым не менш згодна вывучцы кiдалi вострыя, нiбы кiнжалы, позiркi ў глыбiню рэстараннай залы. Калi ж дам з iмi не было, за iх столiкам можна было ўбачыць супрацоўнiц з ведамства Ваўчыцы. Што ты з iмi зробiш?! Гэта ж не зялёныя пэтэвушнiцы — шукальнiцы замежных "жанiхоў". У вопытных "зондаршаў" адказ быў гатовы на ўсё. З панталыку збiць iх было немагчыма, ды i гнаць iх з рэстарана, шчыра кажучы, не было за што, нават калi б некаму i вельмi хацелася.

Калi мы толькi паселi ў "Зорцы", Вiцёк сам з'явiўся да нас на iнструктаж. Ён — прафесiянал, ведаў ужо ўсiх нас па iмёнах і мянушках, але трымаўся зусiм не як супермен. Шмат ён нам не казаў, пра iдэалагiчную адказнасць у рабоце з гасцямi краiны не далдонiў, адно папрасiў: калi што, маўляў, вы наш столiк ведаеце. Ён часта зазiраў да нас у пакойчык, расказваў сапраўды дасцiпныя анекдоты, лаяў футбольнае "Дынама", а калi мы даведалiся, што ён яшчэ i зацяты фiлафанiст, дык нашае сяброўства значна ўмацавалася i канчаткова страцiла афiцыйны характар. Чаго-чаго, а добрых пласцiнак праз нас праходзiла шмат. Мы i пiсалi яму на стужку розныя рэдкiя праграмы.

Падбягаючы да свайго дома, я i падумаў: хто-хто, а Вiцёк напэўна павiнен ведаць, каго цягне да нас Маркiз. Таму вырашыў сёння заявiцца ў "Зорку" раней, каб сёе-тое разведаць.

Пасля прабежкi я прыняў душ, паснедаў i гадзiны з тры займаўся. Гiтара вымагала штодзённых практыкаванняў, i я мог працаваць над тэхнiкай бясконца. Аднойчы Валяй, Цэцэ i Чырык па загаду Маркiза запiсалi на стужку рытмiчнае суправаджэнне некалькiх блюзаў з тым, каб дома я мог iмправiзаваць пад такi акампанемент. Гэта аказалася надзвычай цiкава i карысна. Я бясконца ганяў стужку i працаваў на iнструменце ў розных тэхнiках. Таму заўсёды быў у добрай форме i зараджаны на ўсе магчымыя i нават немагчымыя заказы "хворых".

Калi мне надакучыла iграць, я крыху паслухаў музыку, прыбраў у кватэры пасля нашэсця Жужы i сеў пiсаць лiст Аленцы. Не ведаю, цi будзем мы разам: быць жонкаю музыканта — гэта спецыфічная прафесія. Магчыма, яна i ашчаслiвiць маю двухпакаёўку тым, што паселiцца ў ёй назаўсёды. Але не выключаю, што адзiным напамiнкам па ёй застанецца выдатны фотапартрэт, зроблены перад тым, як яна падалася на працу ў далёкi Алжыр...

На гадзiннiку — пяць. На прайгравальнiку круцiцца дыск Гровера Уашынгтона. Iграе ён добра, нiчога не скажаш, а вось музыка ў яго нейкая аблегчаная, залiшне салодкая. Гэта ўжо не джаз. Калi так можна сказаць — халтура на выдатным прафесiйным узроўнi. У iх, бач ты, таксама, бывае, вымушаны халтурыць. З сур'ёзнага мастацтва, нягледзячы на iх славутыя свабоды, таксама не надта пражывеш...

Чорт... Думка пра саксафанiста не пакiдала мяне. Я хутка апрануўся, узяў футарал з гiтарай i скiраваўся быў у "Зорку". Але мяне спынiў тэлефонны званок. Званiў Цэцэ.

— Зуб, — сказаў ён. — Маю да цябе невялiчкую размову.

— Кажы, — прапанаваў я без вялiкай ахвоты.

— Не па тэлефоне. Прапаную папiць каву i добрыя цыгарэты, — пралапатаў Цэцэ i хутка дадаў: — Я частую.

— Дзе? — спытаў я.

— Будзеш праз паўгадзiны ў "Сiвога"?

— Як два пальцы, — згадзiўся я.

На тым мы i дамовiлiся. "Сiвы" — гэта нейкi акадэмiк, мемарыяльная дошка ў памяць аб iм была ўмацавана на будынку побач з кавярняй "Сустрэча", дзе мелася адкрытая веранда i гатавалi неблагую каву. Ды ўсе называлi кавярню толькi "Ля Сiвога". Гэта было агульнагарадское месца дзелавых сустрэч i адначасова — своеасаблiвы музычны рынак, дзе заўсёды можна было дамовiцца i пра халтуру, i пра набыццё дыскаў, iнструментаў, пачуць плёткi, зрабiць дробны iнтарэс. "Ля Сiвога" — першая ў горадзе кааператыўная кавярня з даволi неблагiм ансамблем, i наведвальнiкi затрымлiваюцца тут часта да самай ранiцы.

Карацей кажучы, тут была своеасаблiвая Мекка для ўсiх гарадскiх лабухаў i наблiжаных да гэтай касты асоб.

Што ж цiкавае мае сказаць мне Цэцэ?

г/ What's News? ("Што чуваць?"). Боб Хагарт

Я люблю хадзiць на работу пешшу. Калi крочыш па вулiцы, трымаючы ў руцэ новенькi адмысловы футарал з гiтарай, аблеплены прыгожымi наклейкамi з рознымi незразумелымi словамi, мiжволi адчуваеш уласную незвычайнасць. Усе ж бачаць: iдзе музыкант, i не абы-якi музыкант. У яго i iнструмент першакласны, i адчувае ён сябе ўпэўнена, таму што не мiтусiцца i не зыркае па баках галоднымi вачыма ў пошуку таго, што дрэнна ляжыць i на чым можна адарваць энную суму.

Я крочыў па вулiцы заўсёды толькi ўпэўнена. Як казала мне ў свой час Алена, знешнасць чалавека перш за ўсё гаворыць пра ягоны характар, стан душы i становiшча ў грамадстве. Магчыма, мая знешнасць i была пэўным авансам у дачыненнi да майго сацыяльнага статусу, але чаму б хоць зрэдку не выглядаць хоць крышачку на большае, чым ты ёсць?

Я рэдка калi спазняюся на прызначаныя сустрэчы, не лётаю па вулiцах, высалапiўшы язык, а заўсёды сваiм выглядам iмкнуся давесцi людзям: крочыць салiдны музыкант, якi ведае, чаго ён каштуе. Такога нi мiлiцыянер не зачэпiць, нi кантралёр у транспарце не аштрафуе. Таксi, дарэчы, як я заўважыў, самi спыняюцца.

На сустрэчу з Цэцэ я тым больш не спяшаўся. Не той ён чалавек, каб мне яго чакаць. Цэцэ рэдка калi прыходзiў своечасова, спазняўся на рэпетыцыi, i я зусiм не хацеў, як той дурань, сядзець у кавярнi i чакаць на яго і ягоную каву. Бо ён жа мяне папрасiў аб сустрэчы, а не наадварот.

Але Цэцэ, о дзiва, быў на месцы. Я, праўда, не паказаў, што здзiвiўся, а ўсяго толькi адзначыў, што ён з'явiўся першы, i мiмаходзь зазiрнуў у кавярню. За стойкай сваё месца займаў Аляксей, рыхтаваў каву i адначасова размаўляў з дзвюма дзяўчынкамi. Я кiўнуў яму i вярнуўся на веранду да Цэцэ, сеў за столiк, паклаўшы на суседняе крэсла футарал. Пасля ўчарашняга дажджу надвор'е было цёплае i лагоднае.

І толькi зрабіўшы ўсё гэта, я дазволіў сабе зiрнуць у вочы Цэцэ.

— Кава? — спытаў ён.

— Двайная. Як ты i абяцаў.

— Адносна двайной размовы не было. Але Бог з табой, — сказаў Цэцэ i накiраваўся да стойкi.

Праз некалькi хвiлiн ён вярнуўся i паставiў на столiк два кубачкi кавы.

— Лёша цiкавiўся тваiм здароўем.

Я зiрнуў праз шыбу ў кавярню. Аляксей памахаў мне рукой i нешта сказаў дзяўчатам. Тыя ўтаропiлiся на мяне. Я паказаў iм вялiкi палец i павярнуўся да Цэцэ.

— Якiя праблемы?

— Ты чуў, што задумаў Маркiз? — спытаў Цэцэ.

— Нешта такое чуў, — адказаў я i глынуў кавы.

— Жужа на хвасце прынесла?

— Яна сама амаль нiчога не ведае.

— Няўжо? — не паверыў Цэцэ. — Што, нават у ложку маўчала?

— Ты паклiкаў мяне, каб паплявузгаць адносна Жужы?

— Ды не, — адказаў Цэцэ i працягнуў мне пачак "Мальбара". — Мяне проста хвалюе, што задумаў Маркiз.

— А што ты сам ведаеш пра таго саксафанiста?

— Нешта ж ведаю. Iначай бы не пазванiў табе.

— Я тут прыкiдваў, хто ён можа быць, i... Не ўяўляю сабе!

— I не здагадаешся нiколi! — узрадаваўся Цэцэ, адчуўшы, што ведае больш за мяне. — Тут у горадзе яго нiхто не ведае. Але, на маю думку, Маркiз проста звар'яцеў.

— Нешта не заўважыў за iм. Ён цверазейшы за нас абодвух.

— Ты кажаш гэтак толькi таму, што нiчога не ведаеш! А я вось адчуваю, чым усё пахне.

— Зноў ты пра грошы! — нарэшце здагадаўся я.

— Слухай, Зуб! Я — чалавек прамы, — ускiнуўся Цэцэ. — Там, дзе можна ўзяць сваё, я не прамiну, але чужога нiколi не патрабую. Аднак не люблю, калi нехта пачынае браць тое, што належыць мне.

— Ну, калi ты маеш на ўвазе "хворыя", дык тут заробак, сам разумееш, не гарантаваны. Сёння "хворыя" прыйшлi, а заўтра — па нулях.

— "Хворыя" будуць заўсёды! — Цэцэ прыкметна хваляваўся. — Калi нехта мае добрую капусту, ён абавязкова кiне яе мне на барабаны. Калi нехта "захварэе" ў кабаку, значыць, грошы дасталiся яму лёгка, i развiтацца з iмi яму таксама няцяжка. А мне капусты якраз хранiчна не стае, таму што мушу плацiць Маркiзу за японскую машынку. А ты ведаеш, як мне абрыдлi тралейбусы, набiтыя потным люмпенам?! Не выношу тлуму! Чым я горшы за Валяя цi таго ж Маркiза, што мне ногi ў транспарце топчуць? Вось чаму я не жадаю, каб "хворыя" дзялiлiся яшчэ на некага. Хопiць нас пяцёх!

— Ты ж сам разумееш, што добры саксафон нам патрэбны, — сказаў я, думаючы, што i сам бы не адмовiўся ад якой патрыманай тачкi.

— Хопiць нам i Маркiза з ягоным казлiным тэнарам! — Цэцэ курыў ужо трэцюю цыгарэту. — Ты сам падумай: табе тваёй долi "хворых" хапае на нармальнае жыццё?

— Я не малюся на капусту, — адказаў я, безумоўна, крыху схлусiўшы.

— Таму што маеш уласную швайку, хату i дзеўкi да цябе самi прыходзяць, без запрашэння! — закрычаў Цэцэ.

— Не чапай ты Жужу! Я з ёй не спаў!

Гэтая размова нi аб чым мне ўжо надакучыла. У нечым я, канешне, пагаджаўся з Цэцэ. Сапраўды, толькi "хворыя" маглi дапамагчы яму расплацiцца за "Роланд". Але гэтак кiпяцiцца з-за дзесяткi-другой...

— Ты лепш раскажы, што ведаеш пра саксафанiста, — прапанаваў я.

— Дакладна ведаю, што ён не з горада, — адказаў Цэцэ, i вось тут я прыкметна разгубiўся.

— Маркiз пачуў яго ў нейкiм кабаку на раёне. Во як! Нам тут толькi сяла не хапала. Ты пашаш гадамi, а гэты — з гразi ды ў князi...

— Калi Маркiз так вырашыў, значыць, саксафанiст таго варты. Маркiза на пустым не правесцi.

— А!.. — безнадзейна махнуў Цэцэ. — Ты кажаш так таму, што цалкам залежыш ад Маркiза. Ён купiў цябе з вантробамi, i ты супраць яго i пiкнуць не зможаш.

— Змоўч! — абарваў я Цэцэ. — Я Маркiзу заднiцу нiколi не лiзаў. Сам выдатна ведаеш. У адным я ўпэўнены: Маркiз — дасведчаны лабух i абы-каго да нас не пацягне. Ды й не нам тое абмяркоўваць.

— Усе вы на адзiн капыл, — сказаў Цэцэ. — Агнцы з калгаснага гурту. Паганi вас Маркiз на мясакамбiнат, дык вы самi адыходную песню зацягнеце. Казлы, адным словам!

— I што ж табе iншыя казлы казалi? — Я зразумеў, што Цэцэ паспеў ужо пагутарыць з нашымi.

— Чырык — катэгарычна супраць. Бо разумее: апрача сваёй долi "хворых", ён страцiць часткова i даплату за iншыя iнструменты. Валяй як i ты: не мычыць, не целiцца. Адным словам, дружны калектыўчык...

— Значыць, большасцю галасоў твая прапанова ўсё роўна не праходзiць, — падняўся я з-за столiка. Падумаўшы, кiнуў на яго рублёўку.

— Я ж прастаўляю, — пахмурна сказаў Цэцэ.

— Праставiш, як за "Роланд" расквiтаешся, — адказаў я i накiраваўся да выйсця.

— А шостай адбудзецца знаёмства. Так сказаць, цырымонiя прадстаўлення. Маркiз прасiў не спазняцца, — зусiм ужо сумна кiнуў Цэцэ.

— Ясна! — кiўнуў я i павольна пакрочыў у напрамку нашай зiхатлiвай "Зоркi".

Цэцэ, безумоўна, выкiпеў. Таму што памятае, як у свой час Маркiз сказаў як адрэзаў: больш у нашым бэндзе нiхто iграць не будзе. Толькi нас чацвёра плюс Маркiз з Монiкай. А тут раптам табе — маеш! Ды i адкуль? З райцэнтра... Ведаю я тыя кабакi i iхнiх лабухаў! Яны нават калi рок-н-рол iграюць, дык усё адно такое ўражанне, што з залы вось-вось жмура панясуць. А ўсё таму, што зранку яны сапраўды часта на могiлках ацiраюцца, вось чаму вечарам у кабаку сваёй музыкай з жывых мерцвякоў робяць.

З iншага боку, Маркiза сапраўды на мякiне не правесці. I калi ён гэтак вырашыў, значыць, прадумаў усё да дробязяў ва ўпэўненасцi, што нiхто з нас нiчога супраць не пiкне. А калi нават i разявiць пашчу, дык замена кожнаму з нас знойдзецца незвычайна хутка.

Хто ж гэта з нас, лабухаў, проста так пажадае ад "Зоркi" адмовiцца? Няма такiх дурных нават сярод нас.

Таму я i вырашыў: спачатку пазнаёмiмся, паслухаем, на што здольны той саксафанiст. I калi гэта сапраўды будзе лажа, свой голас я аддам не Маркiзу, а Цэцэ.

д/ Whisper Not ("Не шапчы"). Бэнi Голсан

— Я прачуў, у вас новенькi? — спытаў Андрэй Захаравiч, калi я з'явiўся ў фае гасцiнiцы. Божачкi, як жа хутка разыходзяцца чуткi!

— Здаецца, — асцярожна адказаў я.

— Адкуль ён, з кансерваторыi? — у руках швейцара быў нумар "Шпiгеля". Значыць, Жужа тут ужо. Яе толькi не хапала!

— Не, з Амерыкi. З музычнай школы ў Берклi, — злосна адказаў я. Але пры чым тут Андрэй Захаравiч?.. — Вы самi хутка пачуеце... А што там новага ў свеце капiталу?

— Для вас, лабухаў, нiчога прыемнага. Японская апаратура ў Еўропе рэзка падскочыла па коштах, — з важным выглядам, але сур'ёзна паведамiў Андрэй Захаравiч.

Я аж прысвiснуў. Бо калi апаратура падаражала, дык, значыць, i сiнтэзатары, i гітары японскай вытворчасцi таксама пацяжэлi. А я ж заказаў сабе новую швайку. Гэта i раней быў дарагi iнструмент з убудаваным у корпус гiтарным сiнтэзатарам накшталт таго, якiм карыстаўся Пэт Мэцiнi. Але ж я не Пэт, у мяне i так грошай ледзь набралася, а вось цяпер... Плакала, вiдаць, мая абноўка буйнымi слёзкамi...

Калi я прыбег у залу, з нашых яшчэ нiкога не было. Толькi Фiля паважна сядзеў за столiкам i лiчыў дзённую выручку.

— Хэло! — прывiтаўся ён. — З абновачкай вас!

— Маркiз быў? — спытаў я.

— Ага... Прыводзiў вашага новенькага. Ну, я табе скажу!.. Гэтак уся нашая клiентура разбяжыцца. Я яшчэ такога цуду не бачыў. Сапраўдная гарыла! Такога не толькi сюды — у занюханую пiўную нiхто не пусцiць.

— Гэта ўжо наш клопат, — адрэзаў я i тым не менш адчуў, што настрой сапсаваўся канчаткова. Ды й павышаная ўвага да нашага навiчка мне ўсё больш i больш не падабалася.

Ну канешне! Жылi мы так сабе ды жылi, i нiхто да нас асаблiва не чапляўся. I толькi з'явiлася нешта новае — адразу ж усе свае насы iмкнуцца ўшчамiць туды, куды iх нiхто не просiць. Менавiта так вось з мухi робiцца слон. Няхай сабе новы музыкант, няхай саксафанiст, няхай сабе ён будзе вылiтай пачварай на дзвюх нагах! Але ж нам з iм быць, а не гэтым усiм, актыўна зацiкаўленым!

Злосны, я адчынiў наш пакойчык i адразу ж убачыў на стале нейкi прадаўгаваты скрутак, з абодвух канцоў перавязаны вяроўкай. З-пад тканiны, якая знешне нагадвала старую выцвiлую коўдру, нахабна выглядаў муштук саксафона.

Калi б я ўбачыў на стале змяю, я, мусiць, уразiўся б куды менш. Але такi экзатычны футарал трапіўся мне ўпершыню. Чамусьцi раптам засаромеўшыся, я паставiў свой прыгожы футарал з гiтарай у кут i асцярожна развязаў вяроўку.

Я бачыў на сваiм жыццi розныя саксафоны, але такi не мог бы ўявіць нават у самым страшным сне!

Гэта быў альт, але такi стары, паабдзёрты, зашмальцаваны, што, колькi я нi круцiў яго, фiрменнага знака не адшукаў нiдзе. Многiя клапаны ў свой час, вiдаць, адламiлiся i былi прыпаяны груба, вельмi неахайна. Пагнуты раструб — было выразна вiдаць — выпраўляўся неаднойчы. Муштук злучаўся з корпусам надзвычай дзiўна: яго трымала сiняя iзаляцыйная стужка.

Таму я адразу ж асцярожна паклаў iнструмент на месца. Ад граха падалей... Мяне апанавала думка, што яшчэ хвiлiна — i саксафон развалiцца на часткi, i тады застанецца адно: загарнуць тое, што нядаўна было саксафонам, у старую коўдру i адвезцi туды, дзе iнструмент рамантаваўся ў апошнi раз, — у вясковую кузню. Ці палякам на каляровы лом.

Яшчэ я заўважыў, што ў муштуку знаходзiлася незвычайная трысцiна — тая самая рэч, якая, бывае, для саксафанiста даражэйшая за сам iнструмент. Яшчэ ў музычнай школе на першым жа ўроку вучань цвёрда засвойвае: адразу ж пасля рэпетыцыi неабходна дастаць з муштука трысцiну i схаваць яе ў асобным пенале. А сам пенал — падалей ад чужых вачэй. А тут...

Я не выношу неахайнасці. I калi здараецца бачыць неахайнасць у адносiнах да музычнага iнструмента, магу гарантаваць: такому лабуху рукi не працягну.

Цьфу, брыдота! У Маркiза, вiдаць, сапраўды настала поўнае і канчатковае зацьменне мазгоў! Гэтай хакейнай клюшкай можна на працягу толькi адной хвiлiны разагнаць цэлы поезд дружбы! Ад аднаго выгляду такой дудкi закардоннiкi адмовяцца ад усяго i ўцякуць дадому, дзе яшчэ доўга будуць расказваць дзецям ды ўнукам жудасныя байкi пра дрымучую Расiю i тое, што там называюць джазам. Няўжо на гэтым саксафоне ўвогуле можна iграць?!

Я не на жарт раззлаваўся, выскачыў з пакоя i збег па сходах у фае гасцiнiцы, да дзвярэй, каб разам з Андрэем Захаравiчам выкурыць па цыгарэце. Сапраўдная работа на дзвярах у яго яшчэ не пачалася.

— Зуб, а ты ведаеш, я ж яго нават затрымаў, — пачаў апраўдвацца Андрэй Захаравiч. — Разумееш, вядзе Маркiз з сабой нейкага ахламона з бруднай анучай пад пахай. Ну, Маркiза я, скажам, ведаю, i калi нехта з iм iдзе — слова не скажу. Але ж, прабачце... А што, калi ў тым скрутку нешта недазволенае цi падазронае? Я i папрасiў паказаць. А той маўчыць сабе, як нямы. Маркiз пры мне распусцiў вяроўкi, а там — саксафон, ды такi страшны, такi дабiты, што i саксафонам яго назваць нельга.

— Ды бачыў я гэты экземплярчык! — сказаў я.

— Зуб, ты ведаеш, мне здаецца, што гэты тып не з кансерваторыi i тым больш не з Амерыкi, а з нашага цырка, — заявiў Андрэй Захаравiч, — што з гэтага саксафона ў кожны момант можа выбухнуць дым цi выскачыць якая-небудзь малпа. Цi баба голая. Жах, адным словам!

— I не кажы, Захаравiч! Адно толькi жах у тым, што мы мусiм, здаецца, з iм iграць. Прычым тут, на вачах у людзей, якiя пакiдаюць у кабаку немалыя грошы дзеля таго, каб у абмен на iх атрымаць гарантаваныя добрыя паслугi i поўнае задавальненне. А з такiм саксам цябе нават да жмуроў не падпусцяць, няхай тым i ўсё роўна, на чым iм Шапэна будуць iграць.

— Ты ведаеш, што я прыгадаў? — усмiхнуўся Андрэй Захаравiч. — О, ты пра гэта, мусiць, нiколi i не чуў, таму што падзеi адбывалiся тады, калi ты яшчэ i не нарадзiўся.

I Андрэй Захаравiч расказаў мне трагiкамiчную гiсторыю, якую можна назваць так:

ЛЕГЕНДА ПРА ПЕРШЫ Ў ГОРАДЗЕ САКСАФОН

— Усё гэта здарылася даўно, за некалькi гадоў да вайны, калi слова "джаз" гучала для нас гэтак жа сама экзатычна, як, скажам, Палiнезiя цi Амазонка. Тады ў нашым горадзе быў адзiны рэстаран, дзе iгралi музыканты, якiя свой ансамбль называлi джазам. Не, джаз-бандай. На чым яны iгралi? Былi ў iх скрыпка, барабан з талеркамi, акардэон, кантрабас, гiтара i фартэпiяна. Ага, яшчэ i кларнет, на якiм iграў Майсей Зальцман — такi вялiкi ружовашчокi рыжы габрэй. Ён там i быў за камандзiра.

А рэстаран "Еўропа", скажу табе, — гэта не тое, што наш шаноўны "Зорны дождж". Там на браме стаяў такi спецыялiст, што я ў параўнаннi з iм i цяпер — хлопчык, смаркач! Ён клiента бачыў наскрозь. Мы, пацаны, хадзiлi па вечарах да "Еўропы" як у кiно — толькi каб паглядзець, як ён стаiць на браме i працуе з наведвальнiкамi. Гэтага бамбiзу называлi Скала, бо калi ў тваёй кiшэнi пуста, дык нават смокiнг i бялюткая кашуля не выратуюць. Скала меў чуйнасць рэнтгенаўскага апарата, але вось якiм чынам ён вызначаў напоўненасць кашалькоў, я не разумею i сёння.

Само сабой, былi ў яго, як i ў мяне, свае клiенты, якiх ён прапускаў у залу моўчкi. У гэтым мы з iм аднолькавыя, толькi цяпер i дзеўкi падрабнелi, i сапраўднага картачнага шулера рэдка калi сустрэнеш.

Дык вось перад Майсеем Зальцманам Скала заўсёды расчыняў дзверы, а калi той, адыграўшы праграму, наважваўся iсцi дадому, урачыста нёс да ганка ягоны кларнет.

Вось як паважалi Зальцмана ў нашым горадзе. Нiхто не мог лепш за яго правесцi на кларнеце падгалосак падчас жалобнай працэсii. Ён суправаджаў толькi салiдных, прыкметных жмуроў i за дзве гадзiны працы браў вялiкiя грошы! Па яго прыязджалi нават з Бабруйска. Ведаю, былi людзi, якiя спяшалiся на пахаванне, калi там iграў Зальцман, як на канцэрт, таму што ён iграў так, што пасля жалобнага шэсця вулiца была мокрая ад слёз! I кожнаму здавалася, што музыка нябёсаў для яго ўжо прагучала. Ну, i ў самой "Еўропе", лiшне казаць, ягоная джаз-банда выдавала такiя мелодыi, што тваiм штатнiкам i цяпер далёка да тых даваенных лабухаў.

Але здарылася так, што з-за акiяна ў горад вярнуўся нейкi сваяк Майсея. Паслухаўшы ў рэстаране, як iграе Зальцман, ён нiбыта сказаў:

— I гэта ў цябе, Майсей, называецца джаз? Дык ты тады не жыў. Ты проста капцiў неба i не трапляў у нагу з часам. Бо джаз — гэта музыка, якую iграе саксафон, а не кларынет. Ты ведаеш, што такое саксафон? Не, ты гэтага не ведаеш, аднак займеў нахабства называцца джазам.

Майсееў сваяк вельмi тады пакрыўдзiўся i пайшоў, нават не дапiўшы свой крушон. А Майсей Зальцман задумаўся на некалькi гадзiн. Таму што яго нiколi не зневажалi, нiхто ў нашым горадзе яго нiколi не пакрыўдзiў. А тут нават абразiлi. Зальцман думаў усю ноч, а ранкам пайшоў у свой кагал, дзе ўсе прачулi ўжо пра вялiкую абразу з-за чужога нам акiяна. Наймудрэйшыя габрэi добра падумалi i вырашылi здабыць для Зальцмана сапраўдны саксафон. Тады на Нямiзе можна было дастаць лiтаральна ўсё, што хочаш, нават пiнжак, у якiм Троцкi заключаў Брэсцкi мiр. Прычым калi вы раптам пажадалi мець тры такiя пiнжакi, вы атрымалi б iх максiмум праз дзень. Зальцман пайшоў да цётухны Двойры, тая заплакала i паслала ўнучку Басю па старога Шолама, якi быў сведкам нараджэння Шагала. Таму Шолам ведаў усё. Ён перапытаў: "Саксафон? Гэта ў што iграюць джаз? Будзе табе, Майсей Зальцман, саксафон, таму што ты харошы чалавек. Толькi я хачу ўзамен кожны вечар мець адзiн столiк у "Еўропе" для мяне цi для тых, каму гэта будзе для мяне трэба".

Хiба ж зрабiць адзiн столiк было для Зальцмана праблемай?

I праз месяц у Зальцмана быў новенькi блiскучы саксафон, а ў Шолама, якi ведаў усё, — уласны столiк у "Еўропе". I Скала цвёрда засвоiў пароль: "Я ад Шолама Цыруэлiевiча". Апошняе слова ён, праўда, зусiм не мог паўтарыць, але яшчэ здаля здагадваўся: гэтыя людзi сапраўды прыйшлi ад Шолама.

Яшчэ праз колькi часу Майсей Зальцман закупiў усю "Еўропу", каб паказаць Нямiзе, цётухны Двойры, яе ўнучцы Басi, якая ноччу яшчэ лавiла рыбак у ложку, што такое сапраўдны джаз. Каля самай сцэны заняў месца ягоны сваяк з-за акiяна. А мы з хлопцамi павiслi на падаконнiках, i нават Скала не спрабаваў нас сагнаць адтуль.

Майсей Зальцман сыграў на саксафоне толькi адзiн нумар. Прагучаў сапраўдны джаз. Мы гэта зразумелi таму, што ягоны сваяк з-за акiяна двойчы пацалаваў Зальцмана i, плачучы, доўга шаптаў яму нешта на вуха. Плакалi ад шчасця цётухна Двойра i яе ўнучка Бася. А стары Шолам праставiў тузiн шампанскага i сам выпiў цэлы келiх да дна. I Зальцман таксама пiў шмат шампанскага. I калi пайшоў дадому, Скала вынес на ганак ягоны саксафон. Тут не знайшлося нiкога, каб падтрымаць п'янага ад шчасця i шампанскага Майсея Зальцмана хоць бы пад руку. Ён нялоўка ступiў i грымнуўся з ганка разам са сваiм новым саксафонам.

Кагал тут закрычаў: "Гвалт!" Закрычаў таму, што раструб у саксафона добра такi спляжыўся аб брукаванку, зламаўшы, аднак, пры гэтым Майсею Зальцману два рабры.

Ранiцай чалавек з дваццаць панеслi Зальцмана i ягоны саксафон не ў бальнiцу, дзе была ўжо падрыхтавана лепшая палата, а ў найбольш вядомую майстэрню горада. Там рамантавалi ўсё металiчнае: каструлi, тазы, прымусы, прасы. I гэтым людзям сказалi ў майстэрнi, таму што сам Зальцман сказаць нiчога не мог: "Трэба выправiць. Трэба зрабiць так, каб усё было роўна".

А людзi з майстэрнi не ведалi, што такое джаз. Яны толькi ведалi Майсея Зальцмана i таму працавалi сумленна i хутка. У Майсея рэбры зраслiся ўжо, калi з майстэрнi прыслалi хлопчыка, якi сказаў: "Калi гэта вы прыносiлi нам дудку, дык у нас хутка дзве гадзiны як усё гатова". I Майсей Зальцман ужо самастойна пайшоў забiраць адрамантаваны iнструмент. Аднак калi ўбачыў яго, не здолеў вымавiць анi слова ў падзяку. Таму што яму далi доўгую, больш за метр, прамую трубу. Майстры зрабiлi сваю справу адмыслова: яны разагнулi ўвесь саксафон так, нiбыта ён ад нараджэння быў менавiта такi — доўгi, роўны i са спляжаным раструбам.

Музыканты з "Еўропы" далi ўжо слова, што за музыку на пахаваннi Майсея Зальцмана не возьмуць нi капейкi, але Майсей пакрыху ачуняў. Яму хутка дасталi новы iнструмент, i ён iграў на саксафоне джаз аж да самай вайны. Кажуць, яго пахвалiў сам Эдзi Рознер. Але ў час вайны ён iграў ужо ў гета. Калi там чакалi дэлегацыю з Чырвонага Крыжа, немцы загадалi Зальцману iграць джаз, каб паказаць мiжнароднай камiсii, як добра жывуць пад немцамi габрэi. Зальцман iграў у той вечар "Калi святыя маршыруюць", "Бэйсiн-стрыт", "Бальнiцу святога Джэймса", а сам, не хаваючыся, плакаў...

I калi камiсiя з'ехала, Майсея Зальцмана павезлi ў Трасцянец. Але ён так i застаўся ў гiсторыi — чалавекам, у якога быў першы ў горадзе саксафон...

Я нiчога не здолеў адказаць Андрэю Захаравiчу пасля гэткай гiсторыi, а проста пасунуўся наверх. Там нос у нос сутыкнуўся з Жужай.

— Прывiтанне! — сказала яна. — Ведаеш, таксiст з мяне не ўзяў нi капейкi.

— Якi таксiст? — не зразумеў я.

— Ну ўчора, калi я ад цябе паехала... Ён, аказваецца, ведае цябе, бываў у "Зорцы". Сказаў, што тут iграюць сапраўдныя музыканты. Як жа я табе зайздрошчу!..

— Жужа, — прамармытаў я. — Iдзi ты... пакуры, цi што?.. I не лезь цяпер да мяне!

I я з усяе сiлы грымнуў дзвярыма нашага пакойчыка.

ж/ Body And Soul ("Цела i душа"). Джонi Грын, ч.1

Хвiлiн праз дзесяць прыляцеў Валяй, за iм у пакойчыку з'явiўся Чырык, а пасля ўжо зайшоў Цэцэ. Ён спынiўся каля дзвярэй, памаўчаў i потым спытаў:

— Ну, i дзе гэты... маэстра?

Нiхто яму не адказаў. Я разумеў, што ўсе адчувалi нешта падобнае на тое, што турбавала i мяне.

Тут у дзверы прасунулася Монiка i радасна прапiшчала:

— Хлопчыкi, выходзьце знаёмiцца!

Але нiхто з нас не скрануўся з месца. Цэцэ дэманстратыўна разгарнуў старую газету.

— Заходзь, Вiнцэнт! — пачулi мы залiшне бадзёры голас Маркiза, i ў пакойчыку з'явiлася нешта вялiкае, барадатае, зарослае да вачэй. Ззаду бездапаможна хiсталася постаць нашага бясцэннага кiраўнiка. Маркiз з цяжкасцю працiснуўся ў пакой i ўрачыста аб'явiў:

— Вiнцэнт Казiмiравiч Сапега, саксафанiст, якога ў гэтым горадзе яшчэ не чулi!

Сапега на ягоныя словы нiяк не адрэагаваў. Ён толькi ўзняў сваю патлатую, квадратную галаву i маленькiмi вачыма лiтаральна абмацаў кожнага з нас. Цэцэ не вытрымаў ягонага позiрку i закурыў, хоць за такое ў нашым пакойчыку бязлiтасна каралi: вiнаваты павiнен быў кiнуць рубель у пузатую бутэльку з-пад французскага каньяку.

Сапега быў ростам пад метр дзевяноста, калi не вышэй. Не скажу, каб ён быў таўсцяк, але ўся ягоная постаць выказвала цi не звярыную моц. Дзяшовы айчынны касцюмчык пузырыўся на iм не раўнуючы, як балахон, з-пад кароткiх рукавоў пiнжака выглядалi магутныя, учэпiстыя далонi. Я падумаў, што адной рукой ён без усялякiх намаганняў здолеў бы раздушыць не тое што ўласны саксафон, але й чыгунную мясарубку. Ягоны твар закрывала чорная неахайная барада, густыя бровы вiселi над вачыма, i з-за гэтага позірк здаваўся яшчэ больш вострым.

— Так, дзецi мае, — перарваў нарэшце агульнае маўчанне Маркiз i падаўся наперад. — Я хачу выпусцiць Вiнцэнта сёння ж, з адной-дзвюма п'есамi. Цяпер Монiка завядзе яго ўнiз у цырульню, а я займуся ягоным iмiджам, зганяю па вопратку. Вы ўсе мiж тым падрыхтуйце апарат, пастаўце асобны мiкрафон для Сапегi. Думаю, мы паспеем яшчэ сёе-тое рэпетнуць. Пытаннi ёсць?

— У мяне ёсць адно пытанне, — асмялеў Цэцэ.

— Давай!

— Маркiз, а не здарыцца такое, што заўтра нас адсюль выпруць? — i Цэцэ ўважлiва зiрнуў на Сапегу.

— Параю табе прытрымаць язык, — шыкнуў Маркiз, i я раптам заўважыў, як Сапега сцiснуў свае велiзарныя кулакi. Не хацеў бы я iх паспытаць. I нават Цэцэ таго не пажадаў бы.

— Калi хто i вылецiць адсюль заўтра, — працягваў Маркiз, — дык толькi той, хто задае недарэчныя пытаннi. Спадзяюся, больш нiчога тлумачыць не трэба?

— Не, не! — ажывiўся Валяй. — Усё цудоўненька! Гэтак цудоўненька на маёй памяцi яшчэ не было.

Маркiз прамаўчаў, павярнуўся i выйшаў з пакоя. За iм пасунулiся Монiка i Сапега.

Як толькi за iмi зачынiлiся дзверы, Цэцэ злосна сплюнуў.

— Бачылi? Не, вы бачылi?! Каб я iграў разам з гэтым пудзiлам?! Ды я лепш пайду да металiстаў, пайду ў папсу грошы касiць, чым побач з iм на адной сцэне лабаць!

— Ды нiкуды ты не пойдзеш, — сказаў Чырык. — Ты будзеш рабiць роўна ўсё так, як загадаў Маркiз. А ён загадаў настроiць апарат. Зразумела?

Цэцэ рэзка шпурнуў цыгарэту на падлогу i раздушыў яе нагой.

— Ну што ты, сапраўды, панiкуеш? — спынiў я яго. — Рана! Ты ж яшчэ не чуў, як ён iграе.

— А ты зiрнi на яго! Адразу ж зразумееш, чаго можна ад яго чакаць! — з месца завёўся Цэцэ. — У яго ж увесь iнтэлект на твары намаляваны!

— Заткнiся! — абрэзаў яго Чырык. — Па тваiм твары таксама не надта скажаш, што табе вядомае слова "iнтэлект". Таму вазьмi зараз венiк i займiся iнтэлектуальнай працай: падмяцi падлогу i не забудзь кiнуць у бутэльку рубель.

— Ды iдзiце вы ўсе! — прарычаў Цэцэ i выскачыў з пакоя.

— Сапраўды, варта найперш паслухаць, — падтрымаў мяне Валяй. — А калi што, дык дружна скажам Маркiзу ўласнае "фе". Няхай тады вяртае дзiця прыроды ў пушчу, блiжэй да каранёў.

Чырык зарагатаў.

— Гэта ты слушна адзначыў — дзiця прыроды. Такое дзiця дасць табе па чайнiку — i бывай сацыялiстычная рэчаiснасць. I нiхто з нас нават адпяваць не прыйдзе — не будзе што.

— Спадзяюся, да гэтага не дойдзе, — сказаў я i таксама пакiнуў пакой. Валэндацца з апаратурай у мяне нiякага жадання не было. Таму я пайшоў у кавярню на першым паверсе выпiць кавы.

Вось дзе было спакойна i ўтульна! Нават не верылася, што ў гэтым iнтурыстаўскiм вэрхале ёсць такiя зацiшныя закуткi. Нешта бурчэла-паценьквала ў дынамiках, ледзь чутна спявалi кандыцыянеры, бармены нячутна разлiвалi напоi, прыемна казытаў нос пах добрай кавы. I за столiкамi — амаль нiкога, калi не лiчыць Ваўчыцы, што выйшла ўжо на паляванне, i яе сяброўкi — мардастай кабылiцы ў звышкароткай скураной спаднiцы.

Я ўзяў каву, бутэрброд з каўбасой i сеў за iх столiк.

— Вiтаю лепшага з лепшых лабухаў! — сказала Ваўчыца.

— Ага! — ветлiва адказаў я i сербануў кавы.

— Нешта ты сёння, Зуб, не ў гуморы, — заўважыла Ваўчыца. — Прэзентацыя ў вас адбылася?

Я прамаўчаў.

— Якi ж ён прыгожанькi! — рагатнула яе сяброўка.

— Галiвуд! — падтрымала яе Ваўчыца. — Скажы, Зуб, а Маркiз даўно захварэў?

— Хопiць, жрыцы! — абарваў я iх. — Не лезьце, куды вас не запрашаюць. Давайце пра што-небудзь iншае.

— А што, давайце! — ажывiлася Ваўчыца i адкiнула за плечы свае шыкоўныя светлыя валасы. — Скажы, Зуб, колькi гэты Маўглi забашляў Маркiзу? Колькi ён даў сваёй валасатай лапай, каб перапалохаць усю "Зорку"?

— Табе такiя грошы не снiлiся, — адказаў я, ледзь стрымаўшыся.

— Ах, ах!.. — зноў зарагатала кабылiца. — Гэта нам ды не снiлiся!..

— Зачынi засаўку! — не вытрымаў я.

— Ну, не хамi! — лагодна сказала Ваўчыца. — Я ж хачу праўду ведаць. Чым гэты лесавiк так вас заваражыў? Цi, можа, вы разлiчваеце, што яго пабягуць слухаць толькi дзеля таго, каб палюбавацца на валасатыя рукi ды крывыя зубы?

— Нiколi не думаў, Ваўчыца, што з табой можа быць гэтак сумна, — адказаў я.

— А мы з табой не ў ложку, — адрэзала яна. — I не табе меркаваць пра мае здольнасцi весяліць. Я проста цiкаўлюся, чым ён вас усiх купiў i за колькi. Мне, можа, у будучынi ягоны вопыт таксама спатрэбiцца.

— Думаю, цябе ўжо цяжка нечым здзiвiць, — запэўнiў я Ваўчыцу.

Яе сяброўка, здавалася, увогуле нiчога не ўмела рабiць, апрача таго, што бязглузда смяяцца.

— Ну чаму ж? — запярэчыла Ваўчыца. — Вось цяпер я не разумею, чаму на сцэне лепшага ў горадзе кабака павiнен iграць нейкi няголены, брудны, смярдзючы тып у кампанii з даволi прыстойнымi, хоць i грубаватымi лабухамi? Я не разумею, чаму ў вас такая абвостраная павага да асенiзатараў?

— Цябе як завуць? — спытаў я раптам, i "зондаршы" здзiўлена зiрнулi адна на адну.

— Што-што?.. — спытала, не разумеючы, Ваўчыца.

— Як мацi цябе назвала? — паўтарыў я.

— А, як яе мацi клiча! — зарагатала кабылiца. — Ой, не магу! Я зараз табе на вуха скажу, як яе мацi называе!..

— Згiнь, дурнiца! — крыкнула ёй Ваўчыца, i тая адразу змоўкла.

Ваўчыца сядзела разгубленая, але роўна адну хвiлiну. Потым яна паступова зрабiлася такая, якой была заўсёды, — прыгожая i самавiтая, з вострым позiркам i нейкiм ленаватым голасам. Ну чыстая пантэра перад тым, як кiнуцца на гаротнага ляснога звярка.

— Лабух, ты мне падабаешся. А калi так, ты таксама не лезь не ў свае справы. Таму што такiя пытаннi мне можа задаваць толькi Вiцёк. Але ён i так усё ведае. А для цябе я была i заўсёды буду толькi Ваўчыцай. I не псуй са мной адносiн, калi хочаш штовечар вяртацца дадому без непатрэбных прыгод.

— Што далей? — нахабна спытаў я i заўважыў, як сяброўка Ваўчыцы сцялася, зразумеўшы нарэшце, што мы не так проста чэшам языкi.

— А далей вось што. Ты зараз пойдзеш i скажаш Маркiзу, што тут ёсць людзi, якiя не жадаюць бачыць на прэстыжнай сцэне смярдзючы калгас. Маркiз разумны чалавек i таму павiнен нешта прыгадаць. А калi ён не ўспомнiць, дык я дапамагу яму гэта зрабiць. Ты ўсё зразумеў?

Цяпер я бачыў перад сабой выключна дзелавую жанчыну. Нешта варухнулася было ў маёй галаве, але я так i не дапяў, якiя патаемныя сувязi маглi iснаваць памiж Ваўчыцай i Маркiзам. Безумоўна, нешта магло быць, але ж не ў такой меры, каб баба — няхай сабе i сама Ваўчыца — магла ставiць нейкiя ўмовы Маркiзу. Вось чаму я адрэагаваў адназначна.

— Ты, Ваўчыца, не стаў нiколi поруч лабухаў i музыкантаў. Хоць мы ўсе, прынамсi, лабухi, аднак сумленне ў многiх з нас яшчэ засталося. I грошы ў цябе Сапега адбiраць не зможа, таму што ты iх зарабляеш па-свойму, а ён — як умее. I мне хочацца спадзявацца, што робiць ён гэта лепш i больш прыстойна, чым ты.

Такой раз'юшанай Ваўчыцу я нiколi не бачыў. Я разумеў, што тут, у "Зорцы", за ёй стаяць шматлiкiя сябрукi, з якiмi сапраўды лепш не заядацца, ды настрой у мяне ў гэты момант быў — хоць ты ў рэчку кiдайся. Дык чаму б мне з такiм настроем i не сказаць некаму ўсё, што пра яго думаю?

— Зуб, — адказала мне Ваўчыца, — я ў Маркiза нiчога прасiць не буду. Таму што прасiць я развучылася даўно. Але калi гэты ваш лахматы саксафанiст выйдзе на сцэну, я вам не зайздрошчу. Усёк?

— Папраў макiяж! — пажадаў я i ўсмiхнуўся. Мне было на ўсё напляваць.

У такiм вось цудоўным настроi я вярнуўся ў наш пакойчык. Сапега стаяў ужо ў шыкоўным белым касцюме i глядзеў на сябе ў люстэрка. Было такое ўражанне, што вялiкая малпа ўпершыню ўбачыла сваё адлюстраванне i насцярожана вывучала яго: цi не выкiне гэтае дзiўнае стварэнне нейкi фокус, цi не трэба стрымгалоў бегчы адсюль, не чакаючы тычкi памiж вачэй?

У цырульнi Сапегу трошкi прывялi да ладу: падрэзалi-падраўнялi бараду, прыгладзiлi дзiкiя каўтуны на галаве, дзе-нiдзе прайшлiся нажнiцамi. Але не гэта турбавала Сапегу. Ён, як я зразумеў, не мог прывыкнуць да свайго касцюма. I хоць касцюм сядзеў на iм як пашыты на спецзаказ, Сапега сапраўды нагадваў у iм скамянелае пудзiла, калi толькi пудзiлы недзе вырабляюць з каменю.

Усе маўчалi, кожны па-свойму ўспрымаючы пакуты гэтага вялiкага чалавека.

— Вiнцэнту пакуль няма дзе начаваць, — нарэшце сказаў Маркiз.

Яму нiхто не адказаў.

— Зуб, пакуль я зраблю яму iнтэрнат, ён пажыве ў цябе. Гэта не больш за пару тыдняў, я так думаю.

— Ага! — радасна адазваўся я, таму што мне нiчога ўжо не заставалася, як весялiцца.

— Дарэчы, дасi яму там паслухаць сёе-тое, каб ён хутчэй зразумеў, што ад яго патрабуецца, — дадаў Маркiз.

— Сёння ж i пачнем, — запэўнiў я. — Пуленк, Коплэнд, Яначак... Якiя яшчэ будуць указаннi?

— Цяпер рэпетнём крыху, — сказаў Маркiз i ўдакладнiў: — Прайграйма "Калыханку", "Ноч у Тунiсе" i "Вулiцу зялёнага дэльфiна". Гайда на сцэну.

Мы занялi свае месцы, уключылi апаратуру i селi, час ад часу кiдаючы позiркi на Сапегу. Той стаяў каля мiкрафона як укапаны i нават не спрабаваў, як настроены ягоны сакс. Чырык двойчы даў яму тон, але Сапега нiяк не рэагаваў. Маркiз замiтусiўся.

— Вiнцэнт, падстройся, — сказаў ён.

Той не адказаў, дзьмухнуў у муштук, падкруцiў яго i паспрабаваў гук яшчэ раз. Гэтым разам ён трапiў у дзесятку, i Маркiз даў нам знак пачынаць, назваўшы танальнасць. Мы зайгралi ўступ, але калi пасля яго Сапега мусiў пачынаць тэму, ягонага саксафона мы не пачулi. Сапега стаяў нерухома, гледзячы ў глыбiню рэстараннай залы.

— Пачынаецца, — шапнуў мне з-за спiны Цэцэ.

— Вiнцэнт, што здарылася? — спытаў Маркiз.

— Не разумею, — адказаў той, i я раптам адзначыў, што ўпершыню пачуў ягоны голас. Дарэчы, зусiм нармальны, прыемны барытон.

— Добра, зробiм наступным чынам: спачатку Чырык адзiн, потым разам уступ i тэму, — загадаў Маркiз, i тут мне як па галаве барабанам ляснулi: Сапега — "слыхач"!

Ён не ведае нот! Не разумее, адпаведна, што такое танальнасць i таму вымушаны спачатку паслухаць тое, з чаго мы пачынаем, перш чым сам пачне iграць.

— Бляха, гэта — канец свету! — дайшло тое нарэшце i да Цэцэ.

Валяй вельмi скептычна глядзеў на Маркiза.

— Ну? — спытаў той у Сапегi.

— Паехалi, — адказаў Вiнцэнт Казiмiравiч, i мы зноў узялiся за тэму ад самага пачатку.

Сапега распачаў тэму чысценька, не прычапiцца. Дай Бог нам усiм гэтак пачынаць. Прайграўшы тэму двойчы з невялiкiмi, даволi шаблоннымi варыяцыямi, ён рэзка затупаў нагой, удвая павялiчыў тэмп i крута, як у вiраж, саслiзгнуў у iмправiзацыю. Мы зладжана падтрымалi яго, i я адзначыў: Маркiз пачаў задаволена лыбiцца. Ён стаяў перад сцэнай, патупваючы нагой у такт мелодыi.

"Рана ўзрадваўся", — сказаў я сам сабе, прыгадаўшы, што мне нядаўна казала Ваўчыца.

Але Сапега падабаўся мне з кожнай хвiлiнай усё больш i больш. Ягоны саксафон i сапраўды гучаў даволi незвычайна. Сапега рэдка калi даваў поўны, насычаны гук, ён нiбы стрымлiваў iнструмент, як вопытны жакей стрымлiвае поўнага сiл пародзiстага каня. Гэта нельга было назваць тыповым гучаннем альт-саксафона; мне часам здавалася, што над вухам спявае сапрана. Сапега любiў рэзка лётаць па дыяпазоне, ён часта iмклiва збягаў з вярхоў у нiзы, i тады ягоны iнструмент выдаваў зусiм не характэрныя для альта тоны. У сярэднiх жа рэгiстрах гучанне было дастаткова бляклае, з нейкiм дзiўным бразгатаннем, хоць я i разумеў: менавiта тут ад Сапегi можна чакаць яшчэ чорт ведае чаго! Вiнцэнт пры гэтым не кiксаваў i часта браў ноты не зусiм дакладна. Ён нiбы асцярожна падбiраўся да такiх нот, плаўна саслiзгваў на iх, i ўжо тады яны гучалi чысценька i празрыста. Такую тонкую гульню з васьмымi i чацвёртымi мог адчуць толькi той, хто добра знаёмы з тэхнiкай джазавага выканання. Для iншых жа Сапега бадай што iграў у лепшым выпадку неахайна, няўпэўнена.

Хвiлiн праз пяць iмправiзавання ён неахвотна замарудзiў тэмп i зноў вярнуўся да тэмы. За ўвесь гэты час ён нi разу не расплюшчыў вачэй, але толькi цяпер ягоны твар разгладзiўся, i буйныя кроплi поту, што сцякалi па ягоных шчоках, падказвалi: не, Сапега не iмiтуе. Ён толькi намацвае з намi еднасць, ансамбль, ён толькi пачынае пошук агульнай мовы, ды, тым не менш, працуе па-сапраўднаму.

П'есу ён скончыў адзiн, вялiкай кадэнцыяй секунд на пяцьдзесят, прычым выдаў такi залiхвацкi пасаж шаснаццатымi, што ззаду Чырык задаволена крактануў: "Йе-ес!"

Саксафон сцiх, i толькi цяпер я набраў поўныя грудзi паветра.

— У парадку, — сказаў Маркiз. — Якiя будуць пытаннi?

Задаваць пытаннi чамусьцi нiхто не пажадаў. Цэцэ соп пацiху i нешта мармытаў сабе пад нос.

— Цяпер "Ноч у Тунiсе", — загадаў Маркiз. — Чырык, дай настройку.

Гэтым разам паўтарылася амаль тое ж самае, што i ў "Калыханцы", толькi пачыналi мы тройчы, таму што Сапега нiяк не мог нармальна скочыць у п'еcу. Але потым, у iмправiзацыi, калi крышачку забег наперад i ў нас атрымалася нешта накшталт дыялогу, ён яшчэ раз прадэманстраваў свае здольнасцi. Я вымушаны быў канчаткова пагадзiцца з Маркiзам: Сапега быў добры музыкант. Не скажу, што з тэхнiчнага боку ён здольны быў пераплюнуць усiх вядомых мне саксафанiстаў горада, не. Але ён меў той клас, якi дазваляў казаць пра яго як пра музыканта, а не заштатнага раённага лабуха, хоць я штохвiлiнна адчуваў: гэта — далёка не ўсё, на што ён здатны. Дзiвосная моц i ўпэўненасць адчувалiся ў ягоным выкананнi, гучанне саксафона прыцягвала да сябе i брало ў палон.

— А цяпер "Вулiцу", — сказаў Маркiз.

Сапега ўзняў руку.

— Я не ведаю гэтага, — сказаў ён.

— Кхе-кхе... — даволi з'едлiва пракаменцiраваў ягоныя словы Цэцэ.

— Чырык, найграй тэму, — як бы не пачуў барабаншчыка Маркiз.

Чырык найграў. I гэта было чарговае для Сапегi выпрабаванне. Магчыма, апошняя спроба з нашага боку неяк прынiзiць яго. Таму што Чырык выканаў на фартэпiяна не самую тэму, а спантанную iмправiзацыю на тэму "Вулiца зялёнага дэльфiна", дзе ўласна тэму мог пазнаць хiба толькi той, хто яе прынамсi хоць аднойчы чуў.

Нiхто, зразумела, i пальцам не паварушыў, каб нечым дапамагчы Сапегу, нават Маркiз. Сапега неяк сцяўся, набычыўся, вiдаць, ён таксама зразумеў, што настаў чарговы ягоны экзамен. З-за крайняга столiка раптам пачуўся рогат. Фiля, раскiнуўшыся ў крэсле, задаволена скалiў зубы.

— Чуеш, хлопчык, гэта — джаз. I каб iграць джаз тут, трэба быць хоць бы Чырыкам. Гэта значыць, трэбы ўмець варушыць мазгамi, калi толькi маеш чым варушыць!

Сапега паволi паднёс муштук да вуснаў. Мне зрабiлася яго шкада. У такой сiтуацыi лепш за ўсё было б зняць белы пiнжак, павесiць яго на спiнку крэсла i падняць дагары абедзьве лапкi i тым самым назаўсёды заняць вызначанае табе месца, каб сядзець потым цiха i ўжо нiколi нiчога не пiкаць.

Задума Маркiза развальвалася, як картачны дамок, i авалодаць сiтуацыяй ён ужо быў не ў стане. Тут нiяк нельга было пайсцi супраць усiх i спрабаваць ратаваць безнадзейную сiтуацыю.

— Давай, ты! — нецярплiва кiнуў я Сапегу, адчуваючы, што паўза занадта зацягнулася, што яшчэ iмгненне, — i я не пашкадую свой "Iбанэц", грохну iм аб падлогу.

I тут Сапега выдаў такое!.. У Чырыка адвiсла скiвiца. Ён вытрашчыў вочы i затрос галавой. Маркiз застыў, а Фiля моўчкi прыўзняўся з крэсла. Эфект, мушу сказаць, атрымаўся надзвычайны!

Сапега нота ў ноту паўтарыў усю iмправiзацыю Чырыка!

Я асабiста пра такое толькi чытаў і не надта верыў прачытанаму. Але тут пераканаўся на ўласныя вушы. Нота ў ноту! I нават там, дзе Чырык даў маху i трошкi заблытаўся, Сапега прайшоў дакладна, нiбыта перад iм ляжалi ноты.

— М-да, — сказаў Валяй i паклаў бас-гiтару на крэсла. — Можна iсцi курыць. Надоўга...

Мы ўсе рашуча паднялiся i моўчкi пасунулiся з залы.

Каля дзвярэй мяне дагнаў Маркiз.

— Ну як ён табе? — спытаў ён.

Я развёў рукамi.

— Зуб, гэта толькi роўна дзесятая частка таго, што ён умее, — задыхаў мне на вуха Маркiз. — Як толькi я пачуў яго, адразу ж вызначыў: ён — генiй!

— Генiй не генiй, але тое, што ён цяпер вычудзiў, — вышэйшы клас, — адказаў я. — Не ведаю, цi па сiлах такое нават Панкрату.

Панкрат iграў на альце ў фiларманiчным аркестры i лiчыўся першым саксафанiстам у горадзе. Шчыра кажучы, лiчыўся небеспадстаўна.

— Маркiз, — сказаў я. — А Ваўчыца чамусьцi супраць Сапегi. Яна нават умовы ставiць.

— Што? — спынiўся Маркiз, i я ўбачыў на ягоным твары шчырае хваляванне.

— Ты што, нечым моцна з ёй павязаны? — спытаў я.

— Сюды не лезь. Мой клопат, — задуменна адказаў Маркiз, падумаў i дадаў: — А ты сам як, супраць Сапегi?

— Цяпер — не.

Кажучы так, я зусiм не хлусiў.

— Дык я пра што?.. Ай, Ваўчыца!.. Тут вось якая справа: яна сватала мне аднаго лабуха, нейкага левага, дык ён у параўнаннi з Вiнцэнтам — проста поўны хлопчык! Ну, зараза, яна, значыць, супраць мяне вырашыла пайсцi...

— Гэта што, сур'ёзна? — спытаў я.

— Не жарты, прынамсi, калi яна так сказала. Так... Але я выпушчу Сапегу сёння ж! I няхай яна паспрабуе яшчэ што-небудзь выкiнуць! Паглядзiм. Хлопцам скажы...

— Што?

— Не, нiчога... — сцiснуў зубы Маркiз. — Паглядзiм, што з усяго гэтага атрымаецца.

Ён пабег па сходах унiз, а я павольна сышоў у фае, каб выкурыць там з Андрэем Захаравiчам па цыгарэтцы перад тым, як нам пачынаць пацяшаць публiку.

з/ Body And Soul ("Цела i душа"). Джонi Грын, ч. II

Наш рэстаран пусты нiколi не бывае. Вось i сёння назiралася самае разнастайнае, хоць для нас i даволi звыклае людское меню: поезд дружбы з Польшчы, група спартыўных журналiстаў таксама аднекуль з-за мяжы, якiя адной камандай уладкавалiся за вялiкiм сталом, некалькi айчынных кампанiй, што яўна прыйшлi сюды добра правесцi час. Шмат сталоў займалi i простыя наведвальнiкi, на якiх Вiцёк нават не глядзеў. Гэтаксама ён не звяртаў увагi i на нашых даўнiх знаёмых — групку амерыканцаў на чале з вечна вясёлым Джонам Сестры, што займала сваё звычайнае месца ў куце залы збоку ад эстрады. Побач з iмi я прыкмецiў Ваўчыцу з яе нязменнай сяброўкай i трыма апранутымi "па фiрме" бiцюгамi. Фарца папiвала каньяк, заядаючы яго лiмонамi i балгарскiмi яблыкамi. Фiля кiдаўся ад стала да стала, лiслiва ўсмiхаўся i ўпарта навязваў клiентам што падаражэй. Зала гула, як вялiкi вулей. Карацей кажучы, вечар пачынаўся як звычайна i абяцаў быць насычаны рознымi змястоўнымi падзеямi.

Калi ў зале зрабiлася амаль цёмна, рознакаляровыя лiхтары высветлiлi сцэну, загучалi рэдкiя апладысменты, Маркiз нечакана для ўсiх сказаў:

— Прысядзем!

Мы недаўменна паселi хто на што. Сапега, падумаўшы, сеў на старэнькае крэсла. Яно, зразумела, не вытрымала яго вагі: нязграбна ўзмахнуўшы рукамi, Сапега бразнуўся на падлогу i пры гэтым змахнуў са стала свой антыкварны iнструмент. Муштук адвалiўся ад саксафона i паляцеў за скрынi, туды, куды венiк не зазiраў гадоў мо з дзесяць. Маркiз збялеў, але чакаць нечага ўжо не было як. Мы цугам выбеглi з пакойчыка, у якiм засталiся Монiка i Сапега. Кожны з нас, мусiць, адначасова ў думках тройчы сплюнуў праз левае плячо, а на сцэне вялiкiм пальцам левай рукi дакрануўся да дрэва.

Мы, музыканты, зжылiся з прымхамi даўно i надзейна.

— Пагналi! — шапнуў Маркiз i першы дзьмухнуў у свой тэнар.

На месцы прысутных я, дальбог, не пашкадаваў бы салаты цi якой iншай закускi. Дзе-небудзь там, "у iх", за такую музыку нас адразу б выкiнулi на вулiцу. Таму што ўступiлi мы кожны сам па сабе і ў выніку заварылi такую кашу, што нават Фiля з ягонай поўнай адсутнасцю слыху — i то недаўменна азiрнуўся. За столiкам, дзе сядзела Ваўчыца з кампанiяй, гучна зарагаталi. Але мы нейкiм чынам зраўнялiся i выканалi "Начны дылiжанс" Лучанка на добрую троечку, хоць i тэма гэтая мне душу нiколi не грэла. Пасля нязначнай паўзы, калi нам вельмi стрымана падзякавалi апладысментамi, пачалi iграць хуткi "Блюз" Монка. Тут мы ўжо зусiм ачунялi. Маркiз паказаў: будзе iграць аж чатыры замест двух квадратаў сола. Гэта быў для яго вялiкi творчы ўчынак, таму што ўжо ў трэцiм квадраце ён забраўся ў такую глухмень, што толькi з надзвычайнымi намаганнямi здолеў вярнуцца да асноўнай тэмы. Потым мы салiравалi па чарзе праз кароткiя брэйкi Цэцэ на барабанах. Канцоўка п'есы наогул прагучала вельмi прыстойна. Джон ускочыў з-за стала, гучна засвiстаў i запляскаў у далонi.

— Маркiз, усё выдатна! — закрычаў ён.

Амерыканцы падтрымалi ягоныя словы свiстам i гучнымi апладысментамi. Маркiз кланяўся i кiдаў позiркi ўбок. Нарэшце з-за сцэны высунулася Монiка i сказала:

— Ён гатовы...

— Сябры! — урачыста сказаў у мiкрафон Маркiз. — Сёння ўпершыню на гэтай сцэне выступiць новы ўдзельнiк нашага ансамбля таленавiты альтыст Вiнцэнт Сапега!

Амерыканцы зноў гучна запляскалi ў далонi. А што iм?! Поўны стол шампанскага, "зондаршы" — тут як тут, заўсёды, як пiянеры, i на ўсё гатовыя, толькi пальцам паварушы. Чаго ж iм не радавацца?!

Сапега асцярожна зрабiў першы крок па сцэне. Яго асляпляла святло, ён жмурыўся, нiяк не мог убачыць мiкрафон, не ведаў, як зрабiць наступны крок. А белы касцюм чамусьцi вiсеў на iм мяшком. Сапега, мусiць, доўга поўзаў на каленях, шукаючы муштук. Да штаноў i пiнжака прыляпiлiся нейкiя смецце, павуцiнне, валасы на галаве Сапегi тырчалi дыбам, i ў мяне мiжволi сцiснулася сэрца. Зрабiлася вельмi шкада Сапегу. Я не люблю, калi, напрыклад, з залы насустрач тваёй музыцы ляцiць з'едлівы свiст. Не ўвесь жа час адтуль, з цемры, на цябе глядзяць шумныя, але выхаваныя амерыканцы! Тут i нашых грамадзян дастаткова, адкрытых i прамых, як той кол, але калi ў рэстаране пачынаюць смяяцца з музыкантаў, — пiшы прапала!

— Сюды давай! — падказаў я Сапегу шлях i пажадаў, каб ён на сцэне што-небудзь не перавярнуў.

Тут i Маркiз дапяў, падскочыў да Сапегi з мiкрафонам на стойцы. У дынамiках гучна заскрыгатала. "Брава!" — пачулася з залы, ды я канчаткова для сябе вырашыў: канец! Бывай, "Зорка", бывай назаўсёды! Бо заўтра ж па ўсiх кабаках горада разнясуць, як Маркiз са сваёй камандай сеў у лужу. Я, як i ўсе нашыя лабухi, не ведаў, што рабiць. Мы ўсе неяк адначасова пакорлiва падпарадкавалiся развiццю падзей i не паспрабавалi нават паварушыцца, каб хоць у нейкай меры паўплываць на сiтуацыю. Вось чаму вялiкiм сюрпрызам сталася тое, што першым сваё слова сказаў сам Сапега.

Ён, не чакаючы нiкога, пачаў сола. Сапега кiдаў у залу рэзкiя, пранiзлiвыя фразы, бегаючы па дыяпазоне ўнiз i ўверх, штораз ускладняючы гукаспляценнi, напаўняючы iх усё новымi i новымi тэмбрамi. Баюся схлусiць, але такая кананада працягвалася хвiлiны з дзве. I тады, калi тэмп выканання зрабiўся неверагодна хуткi, калi саксафон Сапегi разрываў паветра як добрая турбiна, лiтаральна хлешчучы людзей за сталамi проста па тварах, Сапега артыстычна зрабiў невялiкую паўзу, пасля чаго выдыхнуў паветра i скасiўся ў наш бок:

— Хоп-ля!..

I пачаў славутую гершвiнаўскую "Калыханку".

Божачкi, ён пачаў яе ў такой танальнасцi, што я ледзь паспеў зарыентавацца i толькi мог здагадацца, што ў гэтае iмгненне падумалi Валяй з Чырыкам. Але ж яны прафесiяналы, хутка сцямiлi. Сапега, высветлены блякла-зялёнымi лiхтарамi, заплюшчыў вочы i прыгожа, павольна пачаў праходзiць квадрат за квадратам, але гэтым разам не выдумваў нiчога лiшняга. Ён iграў надзвычай проста, толькi, асцярожна вар'iруючы тэму, больш працаваў адкрытым гукам, дзякуючы чаму ягоны саксафон гучаў сакавiта, як кажуць сярод музыкантаў — "з мясам". Думаю, што Сапегу проста быў неабходны час, каб ачуняць, прыйсцi ў сябе. I калi ён скончыў працяглае сола, iмправiзацыю падхапiў Чырык. Сапега скiнуў з сябе пiнжак i застаўся ў белай, таксама недзе пазычанай Маркiзам кашулi. Потым ён пасунуў мiкрафонную стойку да краю сцэны i стаў там, зноў заплюшчыў вочы, пачаў раскалыхвацца ў такт музыкi. Пасля Чырыка я гэтак жа лагодна, рахмана правёў свае квадраты, i Сапега перайшоў да коды, дзе зноў паўтарыў усе тыя фiгуры, якiя выканаў у сваiм уступе. Плаўна акруглiўшы апошнюю фразу, ён змоўк, знерухомеў з саксафонам у апушчаных руках.

I тут пасля колькiх iмгненняў агульнай цiшынi зала лiтаральна выбухнула. Я ўбачыў, што многiя ўзнялiся з-за сваiх столiкаў, вiтаючы гэтае сапраўды нештодзённае выкананне. Сапега разгублена ўсмiхнуўся, што было для мяне вялiкай нечаканасцю, i раптам пацалаваў свой саксафон. Зала зараўла яшчэ гучней. Джон з сябрамi ўчынiлi з бутэлек шампанскага несамавiты салют. Я i не памятаў, калi наогул бачыў у кабаку такую шалёную рэакцыю на музыку. Прынамсi, раней нас гэтак нiколi не вiталi.

Сапега зноў зашчоўкаў пальцамi i даў нам знак пачынаць "Ноч у Тунiсе". Мы зладжана выканалi ўступ, i Сапега пачаў салiраваць. Рознакаляровыя промнi лiхтароў заскакалi перад вачыма, я схiлiў галаву да гiтары, спяшаючыся за рытмам.

Раптам рэстаранная зала правалiлася ў цемру. Мая гiтара адразу змоўкла, сцiх сiнтэзатар Чырыка, не чуваць было i Валяя, толькi Цэцэ па iнэрцыi ўдарыў некалькi разоў па барабанах i талерках i таксама спынiўся. Сапега ж запнуўся ўсяго толькi на iмгненне, таму што ў цемры разлёгся гучны голас Маркiза:

— Акустыку давай! Не спыняцца!

Збiўшы па дарозе крэсла, Чырык перакiнуўся да раяля, я намацаў акустычную гiтару, што была тут жа на сцэне, Валяй падцягнуў да сябе кантрабас. Даволi хутка мы ўсе здолелi падладзiцца пад Сапегу i працягвалi iграць, не бачачы адзiн аднаго. Зала крыху пашумела i супакоiлася, нас нават падтрымалi апладысментамi. Перад сцэнай прамiльгнула нейкая постаць з паносам у руцэ i амаль адразу раздаўся звон шкла. Тут ужо Сапега рэзка абарваў сола. Добра, што не разгубiўся Чырык. Ён павёў iмправiзацыю, нягледзячы на тое, што перад сцэнай пачалася нейкая незразумелая валтузня.

— Што там, Вiнцэнт? — гучна спытаў Маркiз, але Сапега нiчога не адказваў. Цяжка было здагадацца, што там здарылася.

— Хто плацiць будзе, я? — нарэшце пачуўся знаёмы вiсклiвы голас. Няйначай гэта быў Фiля, ды адказу на ягонае пытанне нiхто не пачуў, таму што Сапега зноў пачаў іграць. Ягоны саксафон працаваў гучна, i ў спеве iнструмента чулася нешта вельмi шчымлiвае, жаласнае. Ён нiбы скардзiўся на нешта, ён крыўдаваў, але ў голасе ягоным не страцiлiся ранейшыя рашучасць i зацятасць. Паступова альт Сапегi перайшоў на нейкiя гнеўныя iнтанацыi, у ягоным гучаннi пабольшала iранiчных, нават з'едлівых нот. Стварылася карцiна натуральнай афрыканскай ночы, поўнай нечаканых, нялюдскiх гукаў, нейкiх няўцямных шэптаў, крыкаў, усхлiпаў. Вакол жа мяне адбывалася нешта неверагоднае. Я i паверыць не мог, што такую карцiну здольны быў намаляваць адзiн-адзiны чалавек з простым, дабiтым саксафонам.

Цэцэ раптам пераскочыў за конгi, Чырык шчыпаў пальцамi струны раяля i падвываў ад задавальнення, Валяй вырабляў на кантрабасе вар'яцкiя пасажы, узбуджаючы сябе дзiкаватымi воклiчамi.

І тут у рэстаране запалiлася святло.

Перад сцэнай стаяў разгублены Фiля з пустым падносам у руцэ i ва ўпор, раскрыўшы рот, глядзеў на Сапегу. Той працягваў iграць, з ног да галавы залiты таматным соўсам i заляпаны мясной салатай. Каля ягоных ног было поўна пабiтага посуду.

Я прыкмецiў, як за сваiм столiкам ажыўлена скалiлася фарца. Бiцюгi рагаталi, тыцкалi пальцамi ў бок Сапегi. I толькi Ваўчыца сядзела ў нейкай разгубленасцi. Яе вочы зiхацелi i былi скiраваны проста ў твар Сапегi. Яна нiбы i не чула сваiх хаўруснiкаў, не заўважала аскаленай пашчы сяброўкi-кабылiцы.

Поруч са мной нiбы з-пад зямлi вырас Вiцёк. Сурвэткай ён выцiраў вусны, а вачыма абмацваў залу.

— Усё ў парадку? — выпалiў ён. — Нейкi ж сабака святло вырубiў цi не ва ўсiм гатэлi. Нiчога падазронага не ўбачыў?

Не чакаючы ад мяне адказу, ён пабег некуды, азiраючыся па баках.

Сапега перайшоў ужо ад iмправiзацыi да тэмы, калi адзiн з бiцюгоў падняўся з-за стала i наблiзiўся да сцэны.

— Хопiць, дзядзечка! — крыкнуў ён Сапегу. — Брава! А цяпер iдзi адпачнi, ты нам ужо надакучыў. На во, купi сабе новую кашулю i вытры соплi.

I бiцюг засунуў у раструб саксафона новенькi, хрусткi чырвонец.

Сапега абарваў сола i аблiзаў вусны.

— Коду, коду, давайце коду! — паўтараў з-за нашых спiнаў Маркiз. — Коду давайце i адразу ж перапынак!

Коду мы, зразумела, скамячылi. Нягледзячы на гэта, зала зноў зараўла, але Сапега на тое нiяк не адрэагаваў. Ён трымаў у руцэ чырвонец i глядзеў на столiк з фарцой, якая з'едлiва ўсмiхалася, элегантна папiваючы каньячок. Аднекуль выскачыла Жужа, сунула ў рукi Сапегу кветкi, пацягнулася на дыбачках i пацалавала яго ў шчаку, што выклiкала ў зале новы выбух эмоцый. Сапега i гэтым разам нават вокам не павёў. Ён ступiў колькi крокаў са сцэны, скамячыў чырвонец i шпурнуў яго ў бок стала, дзе сядзела фарца. Потым павярнуўся i хутка знiк у нашым пакойчыку.

Мы адключылi iнструменты i таксама накiравалiся перакурыць. Каля выхаду з залы нас перанялi амерыканцы. Яны ляпалi нас па плячах, вiншавалi, пацiскалi рукi.

— Валяй, у вас цяпер ёсць суперсаксафанiст! — крычаў Джон. — Я запрашаю ваша комба ў Штаты, я зраблю для вас трасу па клубах з нашымi зоркамi джаза, запiшам дыск!

— Фантастыка! — толькi i паўтарала смуглявая Джэкi, ягоная жонка. — Гэта ж сапраўдны Чарлi Паркер! Неверагодна!

Маркiз каралём стаяў у дзвярах нашага пакойчыка i нiкога ў яго не пускаў.

Мы гуртам скацiлiся ўнiз у фае. Убачыўшы нас, Андрэй Захаравiч паказаў вялiкi палец.

— Гэта выключны музыкант, — сказаў ён. — Якраз тое, што вам трэба. Сапега — скарб. Беражыце яго, хлопчыкi, i вы тады будзеце мець усё.

Цяпер, здаецца, нiхто з нас самiх ужо i не сумняваўся, што Вiнцэнт Сапега зрабiўся для нас сапраўднай каштоўнасцю.

Праграму гэтага вечара далей мы адпрацавалi як звычайна. Гэта значыць без асаблiвага натхнення, залiшне не выкладаючыся. Сапега ўвесь час адседзеў на сцэне ззаду ад нас i ўважлiва слухаў тое, што мы iгралi. Дзякаваць Богу, у той вечар нiхто ў зале не разгуляўся, не "захварэў" як мае быць. Людзi нiбы адчувалi, што галоўны нумар праграмы прагучаў ужо. Ды i ў нас эмацыянальны пiк мiнуў. Але зараджанасць на праграму — той самы фактар, ад якога музыканты, артысты наогул вельмi залежаць. Паўтарыць жа Сапегу, выступiць на ягоным узроўнi мы сёння проста не маглi фiзiчна.

Пасля праграмы мы сабралiся ў пакойчыку.

— Заўтра сыграем з Сапегам тое ж самае, — абвясцiў Маркiз. — Але! А дванаццатай — рэпетыцыя. Пачнем рабiць для яго рэпертуар. Я думаю, што першая частка выступлення ў нас заўсёды будзе выключна канцэртнага напрамку. Каб людзi сядзелi i слухалi музыку. Вось чаму першая частка — гэта галоўны клопат Сапегi. Ты, Зуб, дома дасi яму паслухаць сёе-тое, запiшы на касеты, каб ён слухаў кожную вольную хвiлiну. Праз два тыднi мы павiнны зрабiць з iм такую праграму, каб клiент пакiдаў у "Зорцы" апошнюю кашулю. У мяне ўсё. Да заўтра!

Сапега загарнуў свой саксафон у старую коўдру, i мы накiравалiся з iм да мяне.

Прадчуванне мяне не падманула: нас чакалi. Зразумела, не мяне. Я ў iх гульнi ў разлiк наогул не браўся. Вядомы ж лабух заўсёды i ёсць лабух. Чакалi Сапегу, новенькага. Трое дзецюкоў у iмпарце, знешне ўсе такiя аднолькавыя, глядзелi на Вiнцэнта i ўсмiхалiся. Ёсць у iх такая прафесiйная рыса: глядзець на iншых з нейкiм лёгкiм шкадаваннем, размаўляць паблажлiва, ледзь варушачы языком, ацэньваць усiх выключна з пазiцыi "што ты нам можаш даць". Такiя яны былi там, за столiкам, такiя ж нахабныя перанялi нас i тут, непадалёку ад "Зоркi".

— Ну-с... — сказаў адзiн з iх i вельмi прыгожа, як у замежным фiльме, прыкурыў ад шыкоўнай запальнiчкi. — Частуйся, ты!

Ён працягнуў пачак "Мальбара" Сапегу. Той не варухнуўся.

— Куры, гэта твае! — пачулася зноў.

Сапега перадаў мне скрутак з саксафонам i склаў рукi на грудзях. Я мiж тым азiрнуўся: з нашых нiкога вiдаць не было, мiлiцыя, зразумела, некуды таксама правалiлася, Андрэй Захаравiч сноўдаў у глыбiнi фае... А нас — дурню было зразумела — вось-вось пачнуць вучыць, як трэба сябе паводзiць у месцах грамадскага адпачынку.

— Олек, не цягнi ката за хвост. Цябе дама ў аўто чакае, — гучна нагадаў другi.

Олек смачна выплюнуў недакурак i дастаў з кiшэнi скамечаную паперку.

— Вось што, дзiця прэрый, — сказаў ён. — Раскiдвацца чырвонцамi нiколi не варта, асаблiва тады, калi табе iх падарылi. Але... — Олек азiрнуўся на сябрукоў. — Мы так зразумелi, што ты на нас пакрыўдзiўся. Мусiць, таму, што мы мала табе далi.

Олек зноў палез у кiшэню.

— Тут роўна сотня. Вазьмi. Гэта неблагi заробак за тры песенькi. Табе, прынамсi, хопiць, каб даехаць да сваёй вёскi. Там раю табе зашыцца пад елку i сядзець цiха, не вытыркаючы носа. I больш сюды — нi-нi! Зразумела?

Сапега па-ранейшаму нiяк не рэагаваў.

— Ну ты, малпа! Олек не любiць раскiдвацца грашыма! — крыкнуў адзiн з фарцоўшчыкаў. — Давай хапай грошы i ляцi ў свой калгас свiней на папас ганяць! Твая музыка якраз для iх!

— Мала! — нечакана прамовiў Сапега.

— Во!.. — здзiвiўся Олек i зноў палез у кiшэню. — Глядзi ты... Паважаю дзелавых людзей. Так, вось тут... яшчэ трыццаць чатыры рублi. Трымай!

— Мала! — яшчэ больш цвёрда паўтарыў Сапега.

— Шэры! — кiнуў праз плячо Олек. — Дай-ка!

У руцэ Олека iмгненна з'явiлiся дзве фiялетавага колеру паперкi, хоць у святле рэкламы яны падалiся мне чорнымi.

— Добра, — сказаў Сапега.

— Ну вось i дамовiлiся, — узрадаваўся Олек. — Гэта якраз столькi, колькi ты i каштуеш. Тут табе i нашы камандзiровачныя, i ганарар за сённяшняе выступленне, i выхадная дапамога.

— Але, — згадзiўся Сапега i раптам цвёрда загадаў: — А цяпер засунь грошы свайму лiзаблюду ў ... . Сам ведаеш куды.

Олек як язык праглынуў. Адзiн з фарцоўшчыкаў зарагатаў, але тут з-за ягонай спiны высунуўся трэцi, найбольш шырокi ў плячах.

— Ды хопiць пустой балбатнi! Малпа ж не разумее! — сказаў ён i падскочыў да Сапегi.

Але Вiнцэнт з нечаканым для ягоных габарытаў спрытам перахапiў руку фарцоўшчыка. Мне здалося, што ён нiчога i не зрабiў, але нападаючы завыў нечалавечым голасам i павалiўся на каленi. Сапега крыху схiлiўся, ды руку ворага не адпусцiў, сцiснуўшы яе каля запясця. Той ужо i не падаваў голасу i ўсiм целам павалiўся на асфальт. Убачыўшы гэта, Олек i Шэры кiнулiся бегчы. Сапега адпусцiў iх сябрука i пабег наўздагон.

Мне здалося, што я працягваю глядзець па вiдэа нейкi замежны баявiк. Фарцоўшчыкi порстка ўскочылi ў "васьмёрку", але машына адразу чамусьцi не завялася. Гэтага Сапегу хапiла. Ён нахiлiўся, падхапiў "Жыгулi" каля днiшча за кузаў i павольна пачаў падымаць машыну. Ён рычаў, як смяротна паранены звер. Абраза надала яму сiлы, якой, напэўна, не мае звычайны чалавек. Звычайны, але не Сапега. У рэшце рэшт ён паставiў "васьмёрку" на два бакавыя колы, яшчэ раз рыкнуў i перакулiў машыну на бок. За шыбай прамiльгнуў перакошаны твар Ваўчыцы.

Тут жа аднекуль выскачыла Жужа.

— Хутчэй! — крыкнула яна i выхапiла з маiх рук саксафон. — Там, на рагу, таксi!

Я кiнуўся да Сапегi i схапiў яго за руку. Ён ужо амаль не супрацiўляўся, калi я павалок яго да таксi, толькi на развiтанне высадзiў абцасам заднi лiхтар "васьмёркi".

Потым, прыгадваючы гэтае здарэнне, я ўсвядомiў, што наўкола ўсё ж было шмат людзей, але нiхто з iх не паварушыўся, не крануўся з месца, каб пераняць Сапегу, не паклiкаў мiлiцыю. Дзiва што! Я б i капейчыну не паставiў на таго, хто ў такi момант стаў бы на шляху Вiнцэнта. Мо таму мы i ўцяклi, ды так хутка, што нiхто, здаецца, нiчога не зразумеў. Адно "васьмёрка" бездапаможна ляжала дагары коламi каля тратуара. Жужа дала вадзiцелю таксi пяцёрку зверху i голасам царыцы загадала: "Вы нiчога не бачылi!"

Так яно i атрымалася: нiхто нiчога не бачыў. Вiцёк адно потым ад душы парагатаў. На гэтым усё i скончылася. Ваўчыца дзён з пяць у "Зорцы" не з'яўлялася.

i/ Round About Midnight ("Каля апоўначы"). Тэлонiўс Монк

Сапега сядзеў на ложку, выцягнуўшы свае вялiкiя ногi. Выглядаў ён надзвычай маляўнiча: насуплены твар, напалову закрыты чорнай барадой, ярка-сiнi швэдар, танныя штаны ў палоску, дзiравыя шкарпэткi, па якiх даўно сумавала мыла. Спадар Вiнцэнт Сапега адпачывалi-с.

Заплюшчыўшы вочы, ён адвалiўся да сцяны i, здавалася, моцна спаў. Але на iмгненне ён расплюшчыў вочы ў той момант, калi я прыбег з кухнi ў пакой i прынёс няхiтрыя стравы нашай вячэры, цэнтральным пунктам меню якой былi яечня i чай з бутэрбродамi. Са слоiка выграб на талерку салянку з грыбамi, дадаў да салянкi нарэзанае тоўстымi лустамi сала. На чорным жостаўскiм падносе ўсё гэта выглядала нават апетытна.

Адчуўшы прысутнасць на стале ежы, Сапега ажыў.

— Выпiць маеш? — спытаў ён.

Я кiўнуў. Дома заўсёды трымаю бутэльку-другую, хоць сам да спiртнога прыкладаюся не часта. Я прынёс з халадзiльнiка непачатую пляшку "Сталiчнай" i паставiў на стол побач з падносам.

Сапега моўчкi сарваў корак, налiў сабе паўнюткую, да краёў, шклянку i гэтак жа абыякава, без слова, перакулiў гарэлку ў рот.

— Будзь здароў! — пакрыўджана сказаў я i ўзняў сваю шклянку.

— Угу! — прамычаў Сапега, актыўна паглынаючы салянку наперамен з салам.

Больш ён, дарэчы, нiчога не выпiў, адмовiўся нават ад чаю.

Я падумаў: уласна кажучы, у кожнага свае дзiвацтвы, свае "мухi" ў галаве лётаюць. I не такiх чудзiкаў даводзiлася сустракаць. Так што, лабух, сядзi сабе, еш, пi i нiчога не бяры да галавы. Сапега — класны музыкант, ён з лiку тых лабухаў, для якiх уласны iнструмент — рэч ва ўсім свеце найбольш iстотная. Усё iншае для такiх не iснуе. А вось ты — не з iх лiку. Таму што перад тым, як сесцi за стол, абавязкова падумаеш: а цi памыў ты рукi? Сапега ж моўчкi праглынае поўную шклянку гарэлкi i думае пра музыку. Для яго брудныя рукi — рэч, нявартая вялiкай увагi. У кожным разе не з тых, якія ўвесь час неабходна трымаць у памяцi.

— Паставiць што-небудзь? — кiўнуў я на прайгравальнiк.

— Шапэна! — сказаў Сапега.

Г-м... Думаю, Жужа здзiвiлася б тут куды больш, чым тады, калi я рашуча зачынiў дзверы перад яе носам. А яна ж думала, што выратавала нас i таму мае права зноў зручна ўладкавацца ў маiм ложку да самае ранiцы. Але ж мяне папрасiлi ўключыць музыку Шапэна. Арыгiнальна!

Не скажу, каб Шапэн гучаў у мяне штодня. Але i не такi я ўжо "страчаны" для грамадства чалавек, каб не мець запiсаў з ягонай музыкай. Пласцiнка з прэлюдыямi Шапэна, праўда, была старэнькая, заезджаная. Яна патрэсквала, гучала глухавата, але Сапегу тое не засмучала. Ён развязаў вяроўкi, разгарнуў коўдру, лёг на спiну i паднёс муштук да рота. Тое, што рабiў Вiнцэнт, мяне ашаламiла! Ён не iграў, не! Ён хутчэй iмiтаваў iгру, не выходзячы на поўны гук. Але тое шыпенне, што зыходзiла ад саксафона, было надзiва музыкальнае, гнуткае i пявучае. Сапега то паўтараў адзiн у адзiн асобныя фразы пiянiста, то на фоне ягонага выканання пачынаў плесцi iмправiзаваныя карункi, здабываючы самыя нечаканыя сугуччы. Я знерухомеў, таму што ўпершыню зрабiўся сведкам такога музыкавання.

Музыка гучала хвiлiн дваццаць пяць. У нейкiм трансе Сапега, не спыняючыся, здабываў з саксафона чарадзейную музыку, i пры гэтым Шапэн не страцiў нiчагусенькi! Ягоны генiй, магчыма, раскрыўся нават яшчэ больш, паказаў невычэрпную сваю глыбiню, магутны мастацкi змест. Сапега не ўзяў анiводнай неахайнай ноты, ён iграў ашчадна, асцярожна, больш, здавалася б, дакранаўся да гучання раяля, аплятаючы яго павольнымi ходамi, далiкатнымi, мяккiмi фразамi.

Вiнцэнт абарваў iгру раптоўна.

— Яшчэ што-небудзь, — папрасiў ён.

Ну што ж... Я вырашыў пажартаваць.

Сярод пласцiнак адшукаў альбом, запiсаны хлопчыкамi з групы "Вэнам", абвешанымi з галавы да пятаў блiскучым бутафорскiм жалезам. Сапега i не зморшчыўся, зноў пачаў iмправiзаваць, толькi што рабiў гэта нядоўга.

— Нецiкава, — паведамiў ён. — Тут мала музыкi. Далей!

Далей была група "Зi Зi Топ", музыка якой зацiкавiла Вiнцэнта значна больш.

— Гэтыя барадатыя ведаюць, што робяць, — лаканiчна адзначыў ён. — Нармальны такi джаз.

Дзiўна, але ягоная энергiя перадалася i мне. Я падключыў да ўзмацняльнiка гiтару i пачаў найграваць блюз. Сапега крыху паслухаў, а потым далучыўся да мяне. Ён зайграў невядомую мне тэму, прычым зайграў гэтак упэўнена, нiбыта глядзеў у ноты. Але я лёгка здагадаўся: гучала чыстай вады iмправiзацыя на аснове традыцыйнай блюзавай гармонii. Мелодыя плыла спакойна, плаўна, Сапега сакавiтым, поўным гукам iграў працяглыя фразы, вар'iраваў iх, i тады пералiвы саксафона качалiся па пакоi, нiбыта шкляныя шарыкi. Але ў музыцы я адчуваў напружанне, якое ўзмацнялася з кожнай хвiлiнай: Сапегаў саксафон рабiўся ўсё больш халодны, жорсткi.

Тут i сам Вiнцэнт ускочыў з канапы, зрабiў паўзу, адшчоўкаў пальцам новы рытмiчны малюнак i, як у вiр, кiнуўся ў iмклiвую музычную плынь. Я ўжо ўсведамляў, што гранiчна магчымы тэмп выканання — гэта ягоная стыхiя, тут ён раскрываўся цалкам, выяўляючы ўсю сваю дзiкаватую, неўтаймоўную сутнасць выканаўцы. З ягонай шалёнай iмправiзацыi я час ад часу выхоплiваў нейкiя знаёмыя мне фразы. Гэта былi нават не абрыўкi цытат, а хутчэй намёкi на iх, прычым мяне ўразiла тое, што Сапега нечакана выходзiў не толькi на агульнавядомыя джазавыя тэмы цi мелодыi папулярнай музыкi. Я раптам чуў то таго ж Шапэна, то залiхвацкую народную папеўку, то ўрывак з песнi "Бiтлз", то нават знаёмы меладыйны абарот з балады Высоцкага. Iншым разам, у iншых акалiчнасцях я проста не пасаромеўся б, асвiстаў бы таго, хто вырашыў сплесцi ў адзiн клубок такiя розныя, несумяшчальныя рэчы. Але тут, у агульным кантэксце, яны ўспрымалiся настолькi натуральна, дапаўняючы адна адну, што, напружыўшыся, заплюшчыўшы вочы, я засяродзiўся на тым, як бы не адстаць, не выпусцiць з уласных рук вар'яцкi рытм, якi рабiўся ўсё больш iнтэнсiўны, iмклiвы.

Не!.. Тое, што рабiў Сапега, твар якога iмгненна пачырванеў i пакрыўся потам, звычайнаму чалавеку, простаму музыканту, было не па сiлах. Я здаўся. Я ўзняў дагары лапкi з пакручанымi ад стомы пальцамi. Я адвалiўся да сцяны i здолеў нарэшце ўздыхнуць на поўныя грудзi. У мяне круцiлася ў галаве, у роце перасохла, а Сапега тым часам рэзкiмi, кароткiмi фразамi прыгадаў пачатковую тэму, удыхнуў паветра i...

Я не паверыў уласным вушам. У трубачоў я бачыў такi фокус, калi яны секунд трыццаць, а то i амаль цэлую хвiліну трымалi адну ноту, адначасова ўдыхаючы паветра праз нос i выдыхаючы яго праз трубу ротам. Але каб гэтак рабiлi саксафанiсты, нiколi нават не чуў. Ды Сапега здолеў i такое: змяняючы моц гучання, ён пратрымаў апошняю ноту з добрых паўхвiлiны. Пасля чаго рукавом швэдра выцер твар, сеў на канапу i даволi абыякава прамовiў:

— Нармальна так пайгралiся...

Нармальна дык нармальна... Я пайшоў у ванную, падставiў галаву пад кран, пасля доўга, прагна пiў з далоняў халодную ваду i ўсё не мог збiць тое полымя, якое лютавала недзе глыбока ў грудзях. Выцер ручнiком валасы, прычасаўся, зiрнуў у люстэрка. Сапраўды: нармальна пайграліся! Калi б мне хто расказаў пра такога лабуха — нiколi б не паверыў! Нiколi!

— Адкуль ты такi ўзяўся? — спытаў я Сапегу, калi трошкi супакоiўся i закурыў, сеўшы ў куце пакоя на падлогу.

— З людзей... — ледзь чутна адказаў Вiнцэнт.

— Мы ўсе нiбыта з людзей... — я зiрнуў яму проста ў вочы. — Хочаш шчыра?

— Давай! — гэтак жа абыякава кiўнуў ён.

— Мне здаецца, Вiнцэнт, што ты не чалавек, — выпалiў я неспадзявана для самога сябе.

— Твая праўда, — згадзiўся ён i адразу ж выкiнуў чарговы фокус. Ён дастаў з кiшэнi манетку, зацiснуў яе ў пальцах i праз хвiлiну шпурнуў яе мне. Я ўжо амаль не здзiўляўся, а даволi спакойна глядзеў на скручаны амаль удвая пятак. Ну што ж, выдатны сувенiр з-пад пальчыкаў музыканта. Я паклаў пятак на кнiжную палiцу.

— Дык што? — паўтарыў я сваё пытанне. — Адкуль ты?

— Бязбацькавiч, — адказаў Сапега.

— Чакай! Але ж Сапега — вядомае прозвiшча, — запярэчыў я.

— Што з таго? — Вiнцэнт казаў павольна, цяжка нават, словы, быццам вялiкiя камянi, выпадалi з ягонага рота. — Я бацьку зусiм не памятаю. Мацi звалi Леакадзiя. Яна памерла, калi мне было пяць з нечым. Мяне бабка выхавала, аддавала ў школу на цэлы дзень, каб я у хаце пад нагамi не круцiўся. А потым бабка спiлася, хоць i выгадавала мяне толькi таму, што самагон вырабляла. Мела з яго сякую-такую капейку.

— Дык ты што, няўжо на саксафоне ў вёсцы iграць вывучыўся?

— Не, у вёсцы iграў на гармонiку. Людзi мяне ў дзiцячы дом не адпусцiлi. Я гадоў у дзевяць ужо добра на гармонiку iграў. Дзе якое свята — там тыя днi i жыў. А ў школе была настаўнiца. Яна сама з горада прыехала, малых музыцы вучыць. Паказала мне, як кларнет трымаць. Паспрабаваў... Атрымалася.

— Але ж ты нот не ведаеш! — Я закурыў ужо другую цыгарэту.

— Настаўнiца мне паказвала... Ды запомнiць гэтыя кропкi, кручочкi я не мог. I наогул — сумна было запамiнаць. Нашто? Хапае ж проста паслухаць — i iграй сабе потым, колькi ўлезе!

— У цябе абсалютны слых?

— Чаго? — не зразумеў Сапега.

— Ды я так... — сказаў я i змоўк.

Думаў-гадаў i нiяк не мог зразумець: адкуль у хлопчыка з далёкай, богам забытай вёскi такiя выключныя здольнасцi? I ў чым?! У музыцы, якой без навукi авалодаць вельмi няпроста! Памерлыя бацькi, вечна п'яная бабулька, маладзенькая настаўнiца, якая нiяк не магла ўбiць малому ў галаву, чым гэтае "до" на паперы адрознiваецца ад "сi". Яму ж не ноты былi цiкавыя. Хлопчык проста хацеў сам ствараць гэтыя гукi. Ён хацеў ствараць не запiсанае некiм чарнiлам на паперы, а тое, што магло нараджацца толькi пры ягоным удзеле. Ён iграў i не разумеў, што ён робiць. Трэба думаць, не разумела Сапегу i настаўнiца. Бо яна вучыла таму, чаго яму ведаць не было патрэбы. Менавiта з гэтай прычыны яны ў рэшце рэшт i не паразумелiся. Магчыма, яны павiнны былi б памяняцца месцамi. Разам з тым да таго, да чаго ён дайшоў сам, я быў бы вымушаны iсцi доўгiя шаснаццаць гадоў — праз музычную адзiнаццацiгодку i кансерваторыю. А ён вось узяў у рукi кларнет — i адразу адбыўся як музыкант...

Цяжка прадказаць, што было б далей, калi б не выпадак. Ноч пасля вясковага вяселля — бруднае, ушчэнт п'янае мястэчка, жорсткая бойка, у якой было не зразумець, з чаго ўсё пачалося, хто каго першы зачапiў. Гэта ж не там, на цывiлiзаваным Захадзе, дзе, як кажуць, i дагэтуль у кабаках можна сустрэць надпiс: "У пiянiста не страляць — ён iграе як можа". У нас музыкантаў ды акцёраў заўсёды бiлi аднымi з першых i з вялiкай ахвотаю. Быў бы Сапега малы-недаростак ды худы, як жэрдка, — і тое не прайшлi б мiма. А тут — хлапчына пад два метры, кулакi як кавуны i позiрк не па-хлапечы цвёрды, асэнсаваны.

Як пачалася бойка нечакана, так яна i скончылася, як сама абарвалася. Сапега сам вывалак на шашу незнаёмага мужыка, якому i сунуў у грудзi кулаком. Сам i ў мiлiцыю з'явiўся. Здаўся i ва ўсiм прызнаўся.

Калонiя пад Кандапагай, духавы аркестр, дзе месца кларнетыста было занятае, альт-саксафон, якi губляўся ў вялiкiх руках Вiнцэнта. Працяглыя рэпетыцыi, падчас якiх яму хапала нейкiх пяцi хвiлiнаў, каб запомнiць сваю партыю. Старшына-пенсiянер, якi тры разы на тыднi прыходзiў у зону дырыжыраваць аркестрам, адразу ж вылучыў Сапегу сярод iншых музыкантаў-зэкаў, развiў ягоныя здольнасцi iграць па слыху. А калi Вiнцэнт праз тры гады вяртаўся ў сваю вёску, старшына падарыў яму свой iнструмент.

— Ён назваў мне марку саксафона, ды я не запомнiў. Дадому вельмi хацелася, — скончыў Вiнцэнт сваю нетаропкую споведзь. — Ён адно казаў, што iнструмент надзвычай стары. Трысцiны я сам налаўчыўся рабiць, як ён мяне навучыў. Знаходжу ў лесе належнае дрэва, выразаю трысціны, вытрымлiваю іх у падпеччы, каб добра прасохлі. Аднойчы ўсё згарэла, бляха! — нечакана вылаяўся ён.

— I што ты? — спытаў я.

— Ой, што было! — зарагатаў, як закашляў, Сапега. — Мне прынеслi тады нейкую замежную трысцiну, сорак рублёў каштавала.Як дунуў я ў сакс — людзi з крэслаў пападалi. Такое ўражанне, што нехта кныра лягчае.

— Што ж ты iграў у тым кабаку?

— А!.. Прыкладна тое ж самае, што i ў вас iграюць. Толькi што са спазненнем гады на два-тры. Брыдоту ўсялякую таксама iграў.

— А джаз? Да яго як ты прыйшоў?

— Пачуў — мне спадабалася. Але там iграў джаз рэдка, больш для сябе. Мне не давалі, бо якi там джаз, калi ў кабаку вяселле гудзе?

— Ты думаеш, што тут лепш будзе?

— Маркiз мне абяцаў, што я буду iграць тут сваю музыку, тое, што мне падабаецца.Я паверыў яму. Ды i што мяне там трымала? Пакойчык з асобным уваходам? Рэстаранныя кампанii? Тут жа — зусiм iншае, тут — сталiца, цалкам iншая публiка...

М-да... Такое ўражанне, што я чуў словы не мужчыны, а нейкага ўсхваляванага хлопчыка, якi заўчасна паразумнеў, але яшчэ не ўсведамляе таго, што гаворыць. Даказваць нешта iншае Сапегу не мела сэнсу. Усё адно ён бы не паверыў, не пагадзiўся б са мной. Таму я паказаў Вiнцэнту, дзе яму спаць, а сам перайшоў у другi пакой. Галава гудзела ад пачутага, не было нiякiх сiл усё зразумець, асэнсаваць. Чым далей, тым большай загадкай рабiўся для мяне Сапега.

У рэшце рэшт час сам пакажа, што ён за чалавек. Якi ён музыкант, я ўжо атрымаў уяўленне, i гэта абяцала яшчэ шмат цiкавых хвiлiн i нечаканых адкрыццяў. Я толькi падумаў, што падрыхтоўка ягонай праграмы будзе для нас узаемакарысная. З той толькi рознiцай, што для яго навiнкай будзе хiба што музычны матэрыял, з якiм я яго пазнаёмлю. А вось у ягоным выкананнi для мяне напэўна адкрыецца нешта такое, пра што я, шмат ужо праслухаўшы i жыўцом, i ў запiсе, мог толькi здагадвацца. Таму я змусiў сябе запомнiць раз i назаўжды: трэба быць гатовым у кожны момант да ўсяго.

Не выключаю нават, што нечаканасцi могуць пачацца ўжо сёння. Што ж, добрай вам тады ночы!

Ды перад тым, як забрацца пад коўдру, я дастаў з шафы стары чамадан з фанеры, прымацаваў да ягонай паверхнi некалькi стракатых наклеек, старанна агледзеў зробленае. Зусiм нядрэнны футарал для саксафона атрымаўся! У кожным разе лепш так, чым у анучы iнструмент цягаць. Так што з абновачкай вас, Вiнцэнт Казiмiравiч!