Саксафон Чынгісхана

Падбярэзскі Зміцер

---

Фізіялагічны раствор

Я сто гадоў не зазіраў у гэтую кавярню. За сто гадоў у маім жыцці змянілася вельмі шмат, з’явіліся новыя інтарэсы, сяброўствы, іншыя абавязкі, сімпатыі і захапленні. Але дзе б я ні знаходзіўся, чым бы ні займаўся, з кім бы час ні бавіў — я заўсёды трымаў у памяці назву кавярні, выпісаную над уваходам мудрагелістымі, выкручанымі літарамі: “Тры з плюсам”.

Тады, сто гадоў назад, менавіта яна, назва кавярні, і прыцягнула маю ўвагу. І я пачаў прападаць тут вечарамі.

Цяпер я міжволі спыніўся каля дзвярэй. Мяне адразу ж нястрымна павабіла зазірнуць унутр, сесці на высокае крэсла ў куточку поруч са стойкай і ўзяць у руку запацелую шклянку з неслабым пітвом, якое тут падавалі з саломкай і кубікамі празрыстага лёду. Я ведаў, што ў перадабедзенны час тут ніколі не бывае шмат народу, таму ў зале заўсёды вольны цёмны куточак, дзе можна зручна сядзець, сам-насам са шклянкай і ўласнымі думкамі, і трымаць у полі зроку адразу ж усе столікі. Тады, даўно, тут заўсёды можна было сустрэць напаўзнаёмых табе людзей, якія, аднак, прыязна з табой віталіся і нават паспявалі мімаходзь пацікавіцца ў цябе станам здароўя. Дзякаваць Богу, у гэтай кавярні ніхто і ніколі не надакучваў сваёй прысутнасцю, не лез з пустымі пытаннямі і не набіваўся ў кампанію. Тут фартэпіяннае трыо іграла ўвечары шчымлівыя блюзы і рэдкія пары танцавалі, прыціснуўшыся адно да аднаго.

І тады я рашуча пацягнуў на сябе дзверы кавярні...

З гадамі у зале амаль нічога не змянілася. Гэтак жа, як і ў далёкім мінулым, мала людзей, і нават маё любімае месца ў куце пры стойцы было вольнае. Я сеў на высокае крэсла і павярнуўся да паліц. Вочы выхапілі пукатую празрыстую бутэльку з яркай жоўтай наклейкай, і маё сэрца здрыганулася. Няўжо?! Няўжо з таго часу тут магла захавацца цудоўная “Лімонная гарэлка”, якую падавалі ў высокай шклянцы, поўнай лёду? Не, хіба тое муляж...

За стойкай стаяў зусім не знаёмы мне малады бармен, і калі я запытальна зірнуў на яго, ён усміхнуўся і сказаў:

— Вам, я так разумею, “Лімоннай”?

— Але! — акрыяў я. — І шмат лёду...

— Я ведаю, — адказаў хлопец, спрытна рыхтуючы напой. — І праз дваццаць хвілін — кава. Так?

У той самы момант я адчуў на сабе нечы пільны позірк. Я азірнуўся. Каля сцяны сядзела дзяўчо — прыгожае, ладнае, з доўгімі бялявымі валасамі, закінутымі за плечы. Гулліва прыакрыты раток і вочы — вялізныя, блакітныя, вочы, якімі я трызніў праз усё жыццё! Дзяўчо глядзела на мяне, і цяжка было здагадацца, чаго больш у яе позірку — здзіўлення, радасці, хвалявання...

— Вашая “Лімонная”, — пачуў я голас, і калі ўзяў у руку шклянку і зноў павярнуўся тварам да залы, дзяўчына плыла ўжо ў мой бок — нетаропка, ганарліва ступаючы сваімі вытанчанымі ножкамі, якія яна і не збіралася хаваць ад усяго свету. Цяпер, калі я ўбачыў яе ў поўны рост, зразумеў, што ёй самае большае семнаццаць гадоў.

Я ведаў, што ззаду, за маёй спінай, стаіць дабіты магнітафон, і сярод шматлікіх шпуль са стужкамі ёсць адна, мая, на якой запісаны зусім нямодныя цяпер мелодыі. І тым не менш я зноў запытальна зірнуў на бармена. Той нахіліўся, з-пад стойкі дастаў пакрытую пылам шпулю, выцер яе анучай і націснуў на кнопку магнітафона. З дынамікаў зашамацеў халаднаваты і тым не менш прыемны голас памерлага, на жаль, француза: “Et si tu n’existe-pas, dit-moi pourquoi j’existerais?”

І тады я пацягнуў са шклянкі празрыстую “Лімонную”. Перазвон ледзяшоў нагадаў мне калядны вечар, спевы калядоўшчыкаў і бомаў, і калі праз колькі імгненняў я расплюшчыў вочы, дзяўчо стаяла за крок ад мяне, углядаючыся ў мой твар.

— Скажыце, гэта — вы? — нарэшце спытала яно, дакладна аддзяляючы слова ад слова, і ў яе голасе я адчуў усё тыя ж радасць і шчырае здзіўленне.

— Як бачыце... — адказаў я і не стрымаўся — усміхнуўся. — Сядайце.

Дзяўчына нясмела прысела на суседняе крэсла.

— Я не жартую, — сказала яна, не зрабіўшы пры гэтым, аднак, ніякай спробы паправіць кароценькую спаднічку.

Песня працягвала гучаць: “...dit-moi pourquoi j’existerais?”

— Я вас адразу пазнала...

— Цікава, хто ж я? — я не мог прыдумаць нічога іншага, як уліць у сябе ладны глыток цудадзейнага лімоннага пітва.

— Я спачатку падумала, што памыляюся, — сказала дзяўчо, ні на імгненне не адрываючы ад мяне позірк сваіх цёплых вачэй. — А потым пераканалася, што бачу менавіта вас.

А я ніяк не мог зразумець, за каго ж яна мяне прымае. Але нешта няўлоўна-знаёмае, быццам праз туман, усё больш выразна праступала ў абліччы дзяўчыны. Не, не толькі вочы. Хутчэй манера размаўляць і той жэст, калі рука грацыёзна ўздымае пасму доўгіх валасоў і закідвае іх за спіну.

І ўсё ж, каго яна пазнала ўва мне? Акцёра, які зняўся ў дзвюх-трох суперпапулярных стужках, а потым вярнуўся на тэатральную сцэну, каб да скону жыцця выконваць другарадныя ролі? Народнага дэпутата, чые палымяныя прамовы прыцягвалі агульную ўвагу і бясконца цытаваліся ў прэсе? Моднага спевака, які збіраў вялізныя аўдыторыі і амаль штодня з’яўляўся на тэлевізійных экранах? Таямнічага экстрасенса, на чые выступленні ніколі не хапала білетаў? Спрытнага банкіра, здольнага аперыраваць вялізнымі сумамі? Каго яшчэ?

— Мая маці часта паказвае вашыя фотаздымкі, — растлумачыла дзяўчына. — Яна шмат расказвала пра вас, пра тое, як вы сябравалі тады, сто гадоў таму.

— Вольга? — няўпэўнена прамовіў я.

— Маю маці сапраўды завуць Вольгай, — усміхнулася дзяўчына.

— Вольга... — зноў прашаптаў я, і хваля ўспамінаў накацілася на мяне, паглынула з галавой, закруціла ў магутным віры, з якога выбрацца было вельмі і вельмі няпроста...

... Позні вераснёўскі вечар, густы туман, якім былі пазначаны апошнія цёплыя дні. Лаўка каля пад’езда дома, у якім жыве Вольга, і мы ўдваіх на той лаўцы вось ужо другую гадзіну больш маўчым, чым гаворым. Ды і пра што гаварыць? Загадкавае, густое паветра, якое не варушыцца, асядае на плечы, прыціскае да зямлі. Пра ўсё ўжо гаворана неаднойчы, і толькі сёння пяшчотныя пальцы Вольгі ледзь адчувальна сціснулі маю далонь, і ад гэтага нясмелага дотыку — першага ў маім жыцці знарокавага жэсту з боку жанчыны — у мяне канчаткова знікла здольнасць нешта казаць. Было невыказна прыемна сядзець вось так, моўчкі, адчуваючы цёплую руку Вольгі.

Каторы раз за шыбай праплыў твар яе маці, але нас зусім не хвалявалі чаканне бацькоў ды непадрыхтаваныя ўрокі. Я павольна перахапіў яе руку, і вось ужо пальцы дзяўчыны ледзь чутна падрыгваюцца ў маёй далоні.

Туман, туман... Невыразныя сілуэты дамоў, надломленае святло з вокнаў, ватныя галасы рэдкіх прахожых. Захапляльнае падарожжа ў свет чарадзейнай рэальнасці, таму што яна, рэальнасць, моцна сціснута яе рукою. І ў такой сітуацыі сапраўды дастаткова сядзець моўчкі, адчуваючы хваляванне сяброўкі. І ніколі дагэтуль я не адчуваў такой невыказнай асалоды, як тады, калі рука Вольгі мякка вызвалілася з абдымкаў маёй далоні і насцярожана лягла мне на галаву. Я здранцвеў, напружыўся: такі жэст, такі дотык быў для мяне цалкам новы, незнаёмы, а значыць — чужы, і я не мог здагадацца, што ж адбудзецца далей, пасля таго, як цёплая далонь пасунулася ўніз па валасах і маленькі, тоненькі мезенец Вольгі затрымаўся на маёй патыліцы там, дзе канчаліся валасы. Потым Вольга зноў павольна правяла далонню па валасах зверху ўніз, і штораз дотык яе мезенца да маёй шыі здаваўся мне ўколам вострай іголкі ці нават джала. Я ўздрыгваў усім целам. І тады Вольга схапіла мяне за правую руку крыху вышэй локця, схілілася да мяне і пачала па-мацярынску супакойваць: “Не хвалюйся... Нічога не зраблю табе злога... Не хвалюйся, мілы...”

Мне здалося, што я самлеў, страціў свядомасць, таму што жыццё навокал нібы спынілася: застыў у палёце цёмны, з вострымі краямі ліст клёна, знерухомела ў акне маці Вольгі, углядаючыся ў цемру, спынілася на вуліцы імклівае таксі, і толькі пранізлівыя ўсплёскі паваротных лямпачак праразалі волкае восеньскае паветра. Я ўсім целам адкінуўся на спінку лаўкі, не ў сілах паварушыць нават пальцам. “Ну што, мілы, што ты... — шаптала Вольга, схіліўшыся надо мной. — Я тут, побач, нічога не бойся...”

Зусім не знаёмае пачуццё гарачай хваляй накацілася на ўсё цела, асела недзе там, у глыбіні. Мая скура напялася, здранцвела, і толькі там, у той самай глыбіні, усё больш і больш разгаралася, пачынала шалець чарадзейнае полымя, якое магло пагражаць мне самым непрадказальным зыходам. Я адчуў, што яшчэ колькі імгненняў — і з майго цела вырвецца нейкая, магчыма, найбольш істотная частка, і тады маё жыццё абарвецца, як моцна напятая струна ў раялі, успыхне мноствам шкельцаў, як сонца на зацягнутай павуціннем вераснёвай пожні. Нейкія агенчыкі і сапраўды заскакалі ў мяне перад вачыма, калі я замычаў нешта нікому не зразумелае.

Вось тады я памёр упершыню...

А капітан Бушуеў з апошніх сіл пацягнуў на сябе штурвал, і толькі пасля ягоных неймаверных намаганняў нос эксперыментальнага штурмавіка пачаў задзірацца ўгару. Бушуеў пачуў у навушніках: “Ну, пайшла, пайшла... маць!..”, але нічога не паспеў сказаць свайму стралку-радысту. За спінай зноў загрукаталі кулямётныя чэргі, злева праслізнулі драпежныя цені двух нямецкіх знішчальнікаў, і капітан кінуў свой самалёт у бліжэйшае воблака.

Ён зусім не разлічваў нарвацца на варожыя самалёты тут, яшчэ на падлёце да маста, па якім калоны нямецкай тэхнікі бесперапынна рухаліся на ўсход. Загад, які ён атрымаў, быў кароткі і вычарпальны: знішчыць мост нават коштам уласнага жыцця. Страціўшы ў папярэдніх аперацыях амаль усе машыны, іх авіязлучэнне існавала цяпер хіба што на паперы. Камандзір часці выклікаў раніцай Бушуева да сябе, закурыў “Казбек” і шмат часу маўчаў, перш чым тыцнуў пальцам у кропку на карце. “Такая вось сітуёвіна, — сказаў ён. — Я атрымаў адзін загад, каб пераправіць твой самалёт у тыл, і другі, каб уласнымі сіламі спыніць рух тэхнікі праз мост. Акрамя твайго самалёта, іншых машын у мяне не засталося. Таму адзін з загадаў я выканаць не магу. Ты мусіш ляцець”.

Па тым, як казаў камандзір, Бушуеў зразумеў, што ляцець ён мусіў не ў тыл. Самалёт узяў на борт поўны боекамплект, і яшчэ перад вылетам капітан Бушуеў выклаў стралку-радысту свой план. Уладзімір Коршунаў згадзіўся з ім, і яны на ўсялякі выпадак моцна абняліся, таму што разумелі: гэты вылет мог зрабіцца для іх апошнім. Але хто ж мог падумаць, што месеры засякуць іх яшчэ на падлёце да моста? Пара нямецкіх знішчальнікаў выслізнула аднекуль збоку і без ніякіх ваганняў накінуліся на самалёт Бушуева. Прывучаныя да лёгкіх паветраных перамог над Еўропай, яны яўна пераацанілі ўласныя сілы: новая мадэль шматмэтавага штурмавіка, яшчэ не запушчаная ў серыю, мела добрую бартавую зброю, і першая кулямётная чарга, выпушчаная ў бок знішчальнікаў Коршунавым, прымусіла іх адваліць у бок, хоць некалькі куль дасталі такі самалёт Бушуева. Менавіта тады машына чамусьці раптоўна рванулася ўніз, да зямлі, і Бушуеву каштавала шмат, каб спыніць падзенне.

Самалёт праскочыў праз воблака, мроістыя далячыні раскрыліся перад вачыма Бушуева, і ён, колькі ні круціў галавой, нідзе не заўважыў праціўніка. “Гэтыя так проста не адчэпяцца, — падумаў ён. — Абы толькі да моста пусцілі, не перашкодзілі, а там ужо — як будзе”.

— Яны ідуць ззаду, крыху ніжэй, — далажыў яму Коршунаў. — Нечага ж чакаюць, гады!

Іншым разам Бушуеў, безумоўна, не стрымаўся б. Ведаючы магчымасці свайго самалёта, ён развярнуў бы яго і даў чаду. Сам пайшоў бы насустрач самаўпэўненым асам, якія ніяк не маглі чакаць пагрозы з боку цяжкай двухматорнай машыны. Толькі гэтым можна было вытлумачыць той факт, што за два няпоўныя месяцы ад пачатку вайны Бушуеў і Коршунаў прыпячаталі да зямлі ўжо чатыры нямецкія знішчальнікі, у той час як у іх самалёце налічвалася не больш за дзесятак дзірак.

Але сёння галоўнай задачай быў мост. У Бушуева нават праскочыла думка пра тое, каб і з мостам разабрацца, і сёння ж, згодна аднаму з двух загадаў, пагнаць самалёт на ўсход, дзе ягоныя ўражанні далі б канструктарам машыны неацэнны матэрыял для доводкі гэтай мадэлі і яе падрыхтоўкі да серыйнай вытворчасці. Бушуеў быў перакананы: такі самалёт звышнеабходны на сучасным тэатры баявых дзеянняў, што лішні раз ён збіраўся даказаць гэтым вылетам.

Нямецкія знішчальнікі так і трымаліся непадалёку ад самалёта Бушуева, не робячы аніякіх спроб паўтарыць атаку. Бліжэй да ракі Бушуеў узняўся да шасці кіламетраў, і менавіта на такой вышыні выйшаў дакладна ў раён моста. Ён адчуў гэта па аблачынках разрываў, што з’явіліся ў паветры крыху ніжэй за ягоны самалёт.

— У раёне моста бачу яшчэ дзве пары месераў, — далажыў заўсёды пільны Коршунаў, і Бушуеў вырашыў, што адцягваць далей задуманую аперацыю не мела сэнсу.

— Падрыхтуйся! — сказаў ён у мікрафон і моцна сціснуў штурвал.

Знізіўшыся метраў на пяцьсот, Бушуеў пачаў апісваць над мостам вялікія кругі, робячы так, як заўсёды робяць самалёты-разведчыкі, што атрымалі заданне сфатаграфаваць той ці іншы наземны аб’ект. І калі да граніцы выбухаў зенітных снарадаў засталося ўсяго нічога, калі невялікі асколак на злёце дзеўбануўся ў ягоную кабіну, Бушуеў вырашыў: час настаў!

— Давай дым! — загадаў ён Коршунаву.

Той прыадчыніў невялічкі люк у фюзеляжы, пад якім была прымацавана дымавая шашка, і падпаліў яе. На зямлі склалася поўнае ўражанне, што самалёт атрымаў пашкоджанне і пачаў гарэць. Бушуеў быў гатовы замацаваць такое ўражанне, калі рэзка заваліў самалёт на бок і пусціў яго няхай і не ў зусім адчайны, але дастаткова рызыкоўны штопар. Бушуеў ужо нічога не баяўся, ні аб чым не думаў, апрача аднаго: ён быў абавязаны своечасова вырваць штурмавік з пікіравання і дакладна вывесці яго на мост. Ён ведаў, што зеніткі напэўна змоўклі: якая радасць паліць па самалёце, што, пакідаючы за сабой хвост дыму, падае ўніз і да ўсяго зусім не на мост.

Калі да зямлі засталося з паўкіламетра, Бушуеў з усяе сілы пацягнуў на сябе руль паварота. Неймаверная нагрузка навалілася на яго, уціснула ў сядзенне, але ён стрымаўся, скасіў вока ўбок і ўзрадаваўся: ягоны разлік, здаецца, аказаўся слушным: самалёт імкліва ішоў проста на мост, і цяпер зеніткі не маглі паспець за ягоным манеўрам.

Найперш Бушуеў адпусціў дзве вялікія фугасныя бомбы, за якімі пасыпаліся асколачныя гранаты. Адна фугаска пляснулася ў раку каля самай апоры, ад якой адкалолася добрая палова, а другая бомба ўдарылася дакладна ў сярэдзіну пралёта маста, па якім рухаліся грузавікі з пехотай. Выбух разламіў пралёт напалову і далёка раскідаў жалезныя фрагменты, сярод якіх, уяўлялася, вішчэлі асколкі авіягранат, знаходзячы шмат жывых пакуль целаў.

Коршунаў яшчэ паспеў перакрэсліць бераг доўгай чаргой з гармат і кулямётаў, як пачуў загад камандзіра:

— Ну, Валодзя, трымайся. Зараз яны нас ушасцёх...

Самалёт Бушуева, выючы, пачаў набіраць вышыню. Яна, вышыня, была адзіным іх паратункам, але на тым шляху трэба было абмінуць аж тры пары варожых знішчальнікаў.

Атака першай пары атрымалася невыразная: Бушуеў здолеў павярнуць свой самалёт носам да месераў, і тыя адвалілі, не жадаючы далейшага збліжэння. Другая пара атакавала больш сур’ёзна. Каб адбіць атаку, Бушуеў быў змушаны прыпыніць пад’ём, але развярнуць штурмавік да знішчальнікаў цалкам не здолеў. Месеры наляцелі збоку, самалёт здрыгануўся, Бушуеў пачуў у адказ кароткую чаргу Коршунава і ягоныя энергічныя выразы ў адрас немцаў. “Пранесла!” — падумаў ён і зноў распачаў пад’ём.

Трэцяя пара атакавала з хваста, і Бушуеў уцяміў, што ў Коршунава з’явіўся шанц: хваставыя рулі не заміналі яму весці прыцэльны агонь. Лоўкім манеўрам ён дапамог свайму стралку, прагучала працяглая чарга, адзін з месераў клюнуў носам уніз, яго пацягнула ў бок недалёкага леса.

“Адзін ёсць, пяты!” — задаволена адзначыў Бушуеў і ў той жа момант убачыў, што нос у нос на яго імчыць спрытны месер. Бушуеў ведаў, што асабіста ён не адвярне ніколі, і таму быў гатовы да ўсяго. Нервы ў немца і сапраўды не вытрымалі, і калі Бушуеў убачыў перад сабой жоўтае бруха нямецкага знішчальніка, які рэзка ўзяў уверх за якое імгненне да сутыкнення, ён з асалодай націснуў на гашэтку. Удар трох гарматаў з такой адлегласці не пакінуў нямецкай машыне ніякіх шанцаў.

— Выдатна, капітан! — пачуў Бушуеў голас свайго стралка, але ў той жа момант па плоскасцях ягонага самалёта ўдарылі буйныя кроплі бязлітаснага жалезнага ліўня.

У сілы самалёта Бушуеў верыў аддана, але ў той жа час разумеў, што прабітая куляй далонь правай рукі — не самае лепшае, чаго кожны лётчык мог пажадаць нават свайму ворагу.

— Валодзя, як ты? — запытаў ён Коршунава.

— Адзін месер адваліў, — адказаў той, — а першая пара да хваста прыладжваецца.

Бушуеў мусіў трымаць у памяці пару знішчальнікаў, якая навісла ім на хвост, і не забываць пра той месер-адзіночку, што стаіўся недзе побач, чакаючы момант, каб ударыць — рэзка і напэўна.

— Можа, я цяпер другую шашку? — пачуў Бушуеў голас стралка.

— Давай! — крыкнуў ён, хоць і не спадзяваўся, што адна і тая ж хітрасць можа спрацаваць двойчы.

І яна не спрацавала. Як толькі штурмавік пацягнуў за сабой дымавы хвост, на самалёт накінуліся адразу з трох бакоў. Першага месера Коршунаў адхвастаў трапнай, але занадта кароткай чаргой, другі месер здаля выпаліў з усіх гармат і кулямётаў, але кулі толькі падрапалі фюзеляж. Трэці месер зваліўся зверху, і Коршунаў не паспеў выкруціць рулю кулямёта, як ягоная кабіна захлынулася ў жалезнай залеве.

— Валодзя! — бясконца крычаў Бушуеў, але гэтым разам яму ніхто не адказваў.

Дзіўна, але самалёт па-ранейшаму добра слухаўся рулёў, хоць месеры зноў і зноў наляталі на штурмавік і стараліся біць напэўна, кароткімі чэргамі, цэлячы ў месца пілота. І неўзабаве ўся кабіна Бушуева была прашыта кулямі ўздоўж і ўпоперак, кроў зацякала ў вочы капітану, які, не зважаючы ні на што, вёў свой самалёт у бок аэрадрома, думаючы ўжо не пра сябе, а пра свайго сябра, які, у адрозненне ад эксперыментальнай машыны, несумненна, існаваў у адзіным, несярыйным, экземпляры.

Нахабныя месеры ўжо ледзь не штурхалі самалёт Бушуева, яўна шкадуючы патроны і снарады на тое, каб дабіць скалечаную машыну. У пачатку вайны яны яшчэ маглі дазволіць сабе такое, але ўжо тройчы паранены Бушуеў тым не менш не дараваў ім ніводнай памылкі. Калі адзін са знішчальнікаў заляцеў крыху наперад, Бушуеў давярнуў нос свайго самалёта і спрытна падчапіў немца кароткай, але вельмі моцнай чаргой.

“Двое засталося”, — падумаў Бушуеў, і тая думка была хіба што апошнім, што ён выразна асэнсаваў у паветры. Што адбывалася далей, ён памятаў урыўкамі. Запомніў стрэлы, кавалкі плексіглазу, якія лупцавалі па твары, горкі пах, дым ды стрэлку на прыборы, да якой ён увесь час вяртаўся позіркам. Ён яшчэ запомніў поле аэрадрома, якое набліжалася з неймавернай хуткасцю, але ўжо не мог памятаць, як яго даставалі з самалёта, як адвезлі ў шпіталь, як рабілася аперацыя, да якой хірург прыступіў хутчэй па інерцыі, чым свядома. “У яго практычна няма шанцаў”, — змрочна кінуў ён, гледзячы на параненага і нанова сшытага капітана.

“Я вазьму лётчыка да сябе”, — сказала тады яшчэ маладога веку ваенурач і сама знайшла для капітана месца ў асобным пакойчыку пераробленай пад шпіталь двухпавярховай сялянскай школы. Яна не адыходзіла ад капітана ні ўдзень, ні ўночы, і ўсе здзіўляліся, дзе яна знаходзіць на тое сілы. Капітан расплюшчыў вочы познім вечарам васемнаццатага дня па аперацыі, і па тым позірку, які спыніўся на ёй, ваенурач зразумела, што лётчык усё яшчэ балансуе на мяжы жыцця і смерці. Тая, што аддала дзеля ягонага выратавання столькі сіл, мусіла зрабіць і апошні крок.

“Я выратую цябе, капітан”, — сказала ваенурач і скінула з галавы пілотку. Шыкоўныя цёмна-каштанавыя валасы чароўнай хваляй праліліся на свежы белы халат.

“Я перадам табе частку сваёй энергіі, якая адгоніць ад цябе смерць”, — рашуча прамовіла ваенурач, хутка распранулася, адкінула засціраную шпітальную коўдру і асцярожна легла, аголеная, побач з капітанам Бушуевым. Яна выцягнулася ў струнку, знерухомела і загадала сабе зліцца з капітанам у адно цэлае...

Капітан Бушуеў пакінуў шпіталь праз месяц, на два тыдні быў адпушчаны дадому, пасля чаго на новым самалёце вярнуўся на фронт, нават не здагадваючыся, якую ролю ў ягоным уваскрэсенні сыграла яшчэ маладая ваенурач. Бушуеў толькі пераканаўся, што яму нечакана пачалі страшэнна падабацца шатэнкі. Калі ён бачыў жанчыну з густымі каштанавымі валасамі, парыў дзівоснай энергіі літаральна ўздымаў яго па-над зямлёй, і аднапалчане без асаблівага здзіўлення адзначалі: “Во, зноў капітан Бушуеў на штурмоўку паляцеў...”

— Самае дзіўнае тое, што мы з Вольгай тады нават не цалаваліся, — сказаў я сваёй новай знаёмай, расчуліўшыся лёсам капітана Бушуева, і праліў на штаны колькі кропляў шыкоўнай фінскай гарэлкі.

— Каб такое было ў наш час, вас бы проста засмяялі, — запэўніла мяне дзяўчына. — Спачатку б засмяялі, а потым проста зацкавалі, не далі б праходу. Сярод маіх аднагодкаў займацца пасля ўрокаў каханнем — такая ж звыклая справа, што і гульні на камп’ютэры.

Я дастаў з кішэні цыгарэту і запытальна зірнуў на бармена. Той выхапіў аднекуль з-за спіны папяльнічку і падсунуў яе мне. Гэта быў яшчэ адзін плюс кавярні “Тры з плюсам”, дзе дазвалялася рабіць усё, што катэгарычна забаранялася ў іншых месцах.

— Вы хочаце сказаць, што вы... ужо... — прамармытаў я праз дым, міжволі прыкідваючы, якім можа быць такое вось дзяўчо ў ложку. Як ні круціў я, як ні прыкідваў, — нічога ў мяне не атрымлівалася. Я ніяк не мог сабе ўявіць, як можна займацца каханнем з падлеткам, які замест падушкі карыстаецца школьным ранцам і ў гэтыя дні пакідае ў школьным дзённіку адной ёй зразумелыя знакі. Не, хоць забіце мяне: такія ножкі, як у яе, маюць сэнс толькі ў спалучэнні з кароткай, цеснай спаднічкай; такое дзяўчо, аголенае, у чаканні на “займацца каханнем”, выглядае як карыкатура Кукрыніксаў на тэму “Іх норавы”. Хоць... Хто яе ведае?

Я выпаліў цыгарэту за якія тры зацяжкі.

— Не верыце? — спытала дзяўчо і рашуча палезла ў сваю сумачку. Што ж я ўбачыў? Па чарзе яна паказала мне насоўку, туш для веяў, жвачку, прэзерватыў, ручку і ўпакоўку нейкіх замежных пігулак.

— У нас увесь клас такімі карыстаецца, — растлумачыла дзяўчо. — Ну, і такімі гумкамі таксама, толькі што хлопчыкі іх не вельмі любяць і лянуюцца з сабой насіць.

— Што зробіш, — развёў я рукамі.

— Яны часцей проста не паспяваюць прыладзіць тыя гумкі. Ясна, што без іх ім куды менш клопатаў, але ж і аб партнёры трэба думаць.

— Ну... так, сапраўды, — згадзіўся я.

— На вялікі жаль, некаторыя нашыя партнёры недастаткова выхаваныя, — скончыла дзяўчо. — Колькі маіх сябровак з-за гэтага падзаляцела!

— Ну вось, — вырашыў я перахапіць ініцыятыву. — А мы з Вольгай тады нават не цалаваліся. Нам хапала дотыку пальцаў, каб ад іх закруцілася ў галаве.

— Наогул гэта няздорава, — запярэчыла дзяўчо. — Воздержание, як кажуць нашыя суседзі, — не лепшае выйсце, негатыўна ўплывае на псіхіку. А мяне Марыляй завуць.

— А мяне — Сеням. Дзядзя Сеня...

Марыля гучна засмяялася. Я кіўнуў бармену, і той імгненна паставіў перад Марыляй шклянку з апельсінавым сокам. Мне ж нагадаў пра каву са смятанкай.

— Дзякуй, — сказаў я.

— Вы любілі ў нас піць каву са смятанкай, — нагадаў бармен.

— Смешна падумаць, — адзначыла Марыля, гледзячы мне проста ў вочы, — але ж вы, дзядзя Сеня, маглі быць мне бацькам.

— Тады — не мог, — запярэчыў я. — А ўвогуле ў нас з Вольгай маглі б нарадзіцца прыгожыя дзеці. Ды на такі цуд, як ты, я і цяпер няздольны. Ні з кім!

— Прыбядняецеся, — кінула Марыля.

— Каб жа...

Яна крыху памаўчала, але адна думка, па ўсім было відаць, не давала ёй супакоіцца.

— Дзядзя Сеня, — сказала Марыля і схілілася да мяне. — Дык у вас з маёй маці сапраўды нічога не было?

Я вінавата развёў рукамі. У адказ Марыля зноў гучна засмяялася.

— Фантастыка! — засведчыла яна. — Раскажы я пра гэта сваім сяброўкам, яны ні за што не паверылі б.

— Ну што зробіш?! — выбухнуў я. — Хто ж у тым вінаваты? Я, Вольга, нехта яшчэ? Проста такія вось мы тады былі. Нам хапала вершаў, кароткіх сустрэч на вуліцы. Дотыку рукі, нарэшце.

— Ну і малайчына мая мамуля! — Марыля закінула за плечы свае шыкоўныя валасы і гулліва стрэліла блакітнымі вачыма. — Дзядзя Сеня, дык вы што... школу скончылі, значыць, хлопчыкам?

За маёй спінай ціха спяваў Дасэн, тоненькая нітачка цыгарэтнага дыму ўздымалася пад столь. Шклянка ў маіх руках выпраменьвала полымя і апякала далоні...

І тады я пачуў, што глеба паплыла з-пад маіх ног...

... Сыраегін не адразу ўцяміў, што застаўся на схіле гары адзін. Ён добра памятаў, як гулка лопнула асноўная вяроўка, і яго адразу ж кінула па схілу ўніз. Ён быў упэўнены, што здолеў затармазіць амаль імгненна, упіўшыся вастрыём ледаруба ў зледзянелы схіл, і ад таго месца, дзе засталіся пяцёра ягоных сяброў, яго аддзяляла найбольш сто метраў. Сыраегін працёр залепленыя снегам акуляры і рушыў наверх, высякаючы “кошкамі” прыступкі.

Вецер усё мацнеў, і завіруха, якая яшчэ зусім нядаўна перакідвалася толькі праз ногі, цяпер стала перад Сыраегіным плотнай сцяной, праз якую было відаць найбольш як на пяць метраў. Між тым Сыраегін упарта караскаўся ўверх, дапамагаючы сабе ледарубам. Ён разумеў, што з кожнай хвілінай у яго заставалася ўсё менш і менш шанцаў адшукаць сваю пяцёрку. Непагадзь схавала ўсе арыенціры. Выццё ветру паглынала ўсе іншыя гукі, і колькі ні крычаў Сыраегін, у адказ ён чуў адно і тое ж: напятае завыванне халоднага паветра.

Праз які час ён наткнуўся на невялікую скалу, якая стала яму ўпоперак дарогі. Сыраегін стомлена прываліўся спінай да скалы і сарваў з вачэй цёмныя акуляры. Рэзкі белы колер, які напоўніў усё наваколле, прымусіў яго прыжмурыцца, але і цяпер, засяродзіўшыся, з амаль заплюшчанымі вачыма, Сыраегін ніяк не мог зразумець, куды яму трэба было ісці далей. Наўкола ўсё было дарогай наверх і адначасова — уніз.

“Спакойна! — сунімаў сябе Сыраегін. — Не трэба мітусні, ніякіх лішніх рухаў. Галоўнае — прыняць адзіна правільнае рашэнне і потым ад яго не адступаць. Тут, у гарах, вагацца нельга”.

Думку пра тое, каб застацца тут, пад прыкрыццём скалы, і перачакаць завіруху, ён, падумаўшы, адкінуў. Ён адчуваў у сабе сілы ісці далей, змагаючыся з ветрам, снегам, даверыўшыся ўласнаму вопыту і яшчэ — удачы.

Альпінісцкі вопыт у яго і сапраўды быў значны, але менавіта ў гэты дзень удача яўна адвярнулася ад самотнага рызыканта. Колькі часу ён прабіваўся наўзгад праз завею, цьмяна ўсведамляючы, уверх па схілу ён крочыць ці ўніз. З вялікім задавальненнем ён бы вярнуўся зараз пад выратавальную скалу, але дзе ты цяпер яе адшукаеш! Вецер, здаецца, усё мацнеў, снег рабіўся глыбейшы, і ногі Сыраегіна неўзабаве пачалі ў ім тануць, як у клейкай маннай кашы. Вось тады ён і вырашыў спыніцца.

Ён намацаў нагамі высокі сумёт, крыху ўмяў снег, скінуў з плячэй рукзак, з якога дастаў дзюралевую пласціну. Не спыняючыся, ён нарэзаў з плотнага снега вялікія кубікі, з якіх склаў спачатку сценку, а потым выкапаў пад ёй глыбокую нішу, у якую паступова сам і схаваўся, пакінуўшы невялічкую адтуліну там, куды вецер не намятаў снег. Цяпер ён мог спакойна перачакаць непагадзь.

Хутка Сыраегін амаль супакоіўся. У ягоным дамку шыпеў прымус, на якім рыхтавалася вада для канцэнтрата, гарэла свечка, а сам Сыраегін ляжаў на спальніку, стомлена выпрастаўшы ногі. Чакаючы, калі закіпіць вада, ён задрамаў і праз чуйны сон адзначыў, што характар надвор’я змяніўся. Ён расплюшчыў вочы ад яркай блакітнай успышкі, і амаль у тое ж імгненне па вушах хвастанулі магутныя грымоты. Сыраегін ведаў, чым магла пагражаць яму навальніца. Ён пачаў сутаргава запіхваць у рукзак параскіданыя рэчы, і калі пачуў паважны гул, падабраў пад сябе ногі і прыкрыў далонямі твар. Цяжкая лавіна, нібы церушынку, знесла ягоны снежны дамок, захапіла Сыраегіна, кінула разам са снежнай масай уніз па схілу.

Ён не мог зразумець, колькі часу быў без прытомнасці, але ўцяміў, што ўратаваўся нейкім цудам, здолеўшы пры гэтым абараніць далонямі твар, дзякуючы чаму мог цяпер дыхаць. Сыраегін адчуў пах бензіна. Ён пачаў навобмацак разграбаць далонямі снег. Рабіць тое было вельмі няпроста, але яму пашанцавала ў тым, што снегу над галавой аказалася няшмат. Праз пару хвілін Сыраегін здолеў выбрацца на паверхню схілу.

Сцямнела. Непадалёку белую паверхню схілу пераразала чорная прапаліна — след ад згарэлага бензіна з ягонага прымуса. Ніякіх іншых рэчаў паблізу не было відаць — толькі снег, вецер і рэзкія грымоты недзе там, наверсе. А тут снег, хоць і працягваў падаць, быў не такі густы, і Сыраегін, правальваючыся амаль па пояс, пачаў прабівацца да бліжэйшай скалы.

Дабраўшыся да яе падножжа, ён убачыў у сцяне чорную адтуліну. Сыраегін дастаў з кішэні пухоўкі маленькі ліхтарык і без ваганняў нырнуў у лаз. Праз колькі метраў ён ужо здолеў стаць на ногі і агледзецца. Пячора была вялікая. Яе памеры ён адчуў па тым, як далёка прасціраўся прамень ягонага ліхтарыка. Мяккі пясок пад нагамі сам запрашаў прысесці, што Сыраегін і зрабіў, яшчэ раз падзякаваўшы лёсу за тое, што застаўся жывы. Ён гатовы быў ужо заснуць, падклаўшы пад галаву руку, як раптам пачуў высокія гукі скрыпкі.

Скрыпкі?!

Сыраегін ускочыў і напружыў слых. Не, ён не памыляўся. Сапраўды, пад цёмнымі каменнымі скляпеннямі гучала скрыпка. Ён нават пазнаў твор, які выконваўся. Сыраегін схапіўся рукамі за галаву. Канцэрт Вяняўскага тут, на вышыні пяці кіламетраў, у раёне, куды гады ў рады дабіраліся альпіністы?!

Ён прыкрыў далонню святло ліхтарыка і асцярожна рушыў насустрач гукам скрыпкі. Вузкі спачатку каменны калідор паціху пашыраўся, гукі музыкі рабіліся ўсё больш выразнымі, аж нарэшце наперадзе Сыраегін убачыў водбліскі святла. Ён пагасіў ліхтарык. Намацваючы левай рукой сцяну, ён ступіў яшчэ колькі крокаў і спыніўся, уражаны, каля ўвахода ў велізарную пячору, у цэнтры якой гарэла вогнішча.

Сыраегін убачыў абкладзены каменнем невялікі прыродны басейн, ад якога ўздымалася лёгкая пара. На беразе басейна на грубай посцілцы з трыснягу, апусціўшы ногі ў ваду, сядзела аголеная жанчына і іграла на скрыпцы. Яна была незямной прыгажосці, і ўжо адно гэта прымусіла Сыраегіна амаль стаіць дыханне. Ён не мог адвесці вачэй ад белай, гладкай скуры, пасмаў валос, якія прыкрывалі яе твар. І калі жанчына ўскінула галаву, паклала побач з сабой на трысняг скрыпку і зірнула Сыраегіну проста ў вочы, ён пачуў, як кроў прыліла да ягонай галавы. Сыраегін пахіснуўся, і каб не ўпасці, з лёгкім стогнам прысеў, не ў сілах адарвацца ад высокіх, завостраных грудзей, доўгай, тонкай шыі, глыбокіх чорных вачэй і ласкавай усмешкі, якая і паралізавала яго найбольш.

— Я чакала на цябе, — сказала жанчына, не варухнуўшыся.

— Хто вы?.. — прашаптаў Сыраегін.

— Я? Гаспадыня гары, — адказала незнаёмка і лёгка стала на ногі, ані не саромеючыся свайго адкрытага цела. Погляд Сыраегіна слізгануў па тонкай таліі, па акуратнаму трохкутнічку валасоў, грацыёзна выгнутых клубах і нарэшце сарамліва ўбіўся ў жвір.

— Падыдзі да мяне! — загадала жанчына.

Сыраегін падняўся і зрабіў крокі ёй насустрач.

— Ты мусіш адчуваць сябе на роўні са мной, — сказала Гаспадыня гары і пасунула ўніз замок ягонай пухоўкі. Сыраегін нешта прамармытаў, але супраціўляцца быў няздольны.

— Я сама, не турбуйся, — мякка праспявала жанчына, і неўзабаве Сыраегін стаяў перад ёй голы, бездапаможны, пераступаючы з нагі на нагу, і адчайна перажываў за ўласную аголенасць, за сваё схуднелае, зусім не атлетычнае цела.

— Ну вось, — задаволена сказала жанчына. — Аднак ты не мусіш саромецца ані майго цела, ані свайго. Хадзем. Я пакажу табе свае ўладанні.

Яна пяшчотна ўзяла Сыраегіна за руку і павяла ўглыб пячоры. Гаспадыня гары паказала яму кладоўкі, поўныя вяндлінаў, і ледзякі, на якіх спачывалі тоўстыя, апетытныя каўбасы, клады дроў і пукатыя бутлі з пітвом цёмнага колеру. Са здзіўленнем пабачыў Сыраегін глыбокі цырк, дзе ўгары, вельмі далёка, завываў вецер і бліскалі маланкі. А тут, на дне цырка, звінеў чысцюткі ручай, у якім завіхаліся стронгі, ледзь чутна пакусваючы яго за ногі, у невялікім лясочку зелянелі дрэвы з маленькімі пладамі на галінках, паценьквалі нябачныя птушкі. На градах буялі капуста, агуркі, наліваліся салодкім сокам тоўстыя кавуны, і Сыраегін ачаломкаўся толькі тады, калі над ягоным вухам загудзеў касматы чмель.

— Ты мусіш застацца тут, — сказала Гаспадыня гары, паклаўшы яму на плечы свае доўгія, тонкія рукі.

Сыраегін нічога не здолеў адказаць. Жанчына павяла яго далей, туды, дзе ручай з халоднай вадой зліваўся з другім, які выбухаў клубамі пары. Гаспадыня гары адпусціла ягоную руку і смела ступіла ў ваду.

— Ну, што ж ты? — азірнулася яна. — Смялей, хадзі да мяне!

І зноў Сыраегін не змог яе не паслухацца.

Гаспадыня гары доўга націрала ягонае цела нейкім духмяным рэчывам, размінала скуру і мышцы сваімі пяшчотнымі пальцамі, і калі яны прабягалі побач з ягоным гонарам, ледзь чутна датыкаючыся ла яго, Сыраегін напружваўся, адчуваючы, як ён усё больш і больш наліваецца дзівосным агнём, як драпежна тузае яго боль там, дзе ад таго агню пякло найбольш за ўсё. Ён стаяў паслухмяны, быццам дзіця, ледзь трымаючы сябе ў руках, высока адкінуўшы галаву і адчуваючы на сваім целе мімалётныя пацалункі, якія абпальвалі яго, як праменьчыкі ненажэрнага ліпеньскага сонца.

Гаспадыня гары нарэшце адступіла на пару крокаў.

— Вось ты і ажыў, — задаволена сказала яна, працягнула да яго руку і дакранулася да грудзей Сыраегіна. Ад гэтага лёгкага дотыку Сыраегін, аднак, з цяжкасцю ўтрымаўся на нагах.

— Хадзем, нас чакае вячэра, — сказала жанчына, і Сыраегін паслухмяна пасунуўся ўслед за ёй.

Яны паселі на густых мядзведжых скурах побач з басейнам, елі смажанае на вуголлях мяса і запівалі яго халодным вінаградным віном, якое, тым не менш, не магло пагасіць полымя, што працягвала з’ядаць альпініста. Гаспадыня гары перакідвала з далоні на далонь запечаную ў жары бульбу, ламала яе і ўпівалася вострымі зубкамі ў гарачую жоўтую мякаць, раз-пораз страляючы ў бок Сыраегіна сваімі вачыма, у якіх сваволілі водбліскі паходняў. Сыраегін выкаціў з вуголля вялікую бульбіну, счакаў крыху і дакрануўся гарачым кругляшом да грудзей жанчыны. Тая заплюшчыла вочы і ціха застагнала, адкінуўшыся назад. Суніцы яе смочкаў наліліся чырванню, грудзі высока ўзнімаліся, і чарадзейны водар дыхання Гаспадыні гары прыцягваў Сыраегіна да сябе, маніў, як экзатычная кветка. Ён ускочыў на ногі і выцягнуўся перад жанчынай, не саромеючыся больш ні свайго бледнага, худога цела, ні гонару, які пераможна ўзняўся, мэтанакіравана гледзячы наперад.

— Скажы мне, скажы! — закрычаў Сыраегін. — Я сапраўды жывы і ўсё гэта мне не сніцца?!

— Ты ж сам слухаў канцэрт Вяняўскага, — ледзь чутна адказала жанчына, але вачэй сваіх не расплюшчыла. Яна легла на спіну, шырока раскінуўшыся на шыкоўнай поўсці мядзведзя.

— О-о-о! — застагнаў Сыраегін.

Ён больш не мог стрымаць сябе. Ён упаў на калені перад жанчынай, а потым сутаргава папоўз да яе, імкнучыся як мага хутчэй дастаць сваімі высахлымі ўмомант вуснамі яе напаўадкрыты рот. І праз колькі імгненняў гарачая лавіна з грукатам вырвалася з ягонага цела і кінулася, шалеючы, наперад, змятаючы ўсё на сваім шляху...

Блізкіх сваякоў у Сыраегіна не было. Дзён праз пяць пасля здарэння ў гарах каля скалы, дзе лавіна выкінула на паверхню спляжаны прымус, пошукавы атрад выбіў на вялікім камені знак у форме ледаруба з датай гібелі Сыраегіна. Ён сам чуў удары метала аб камень, калі ляжаў, паклаўшы галаву на грудзі Гаспадыні гары, і думаў, здзівяцца хлопцы ці не, калі ён выйдзе да іх з пячоры вось такі, задаволены і стомлены, голы, не хаваючы ад белага свету свой гонар, які гэтак прыемна балеў, але тым не менш ахвотна адгукаўся на кожную чарговую прапанову.

І Сыраегін зусім было наважыўся пайсці да хлопцаў пасля таго, калі зрабіў ладны глыток духмянага віна. Ён мог паступіцца ўсім, апрача адной уласнай слабасці. Таму што заўсёды, нават пасля маленькай шклянкі піва, ягоная душа патрабавала цыгарэту. Няхай сабе й танную “Астру”.

Адзіным, што яго ўтрымала, была думка: а ці захапілі хлопцы сюды, на вышыню, тыя цыгарэты? Таму што калі цыгарэт у іх не будзе, курыць захочацца яшчэ больш.

— Ці маеш ты ноты Паганіні? — спытаў Сыраегін Гаспадыню гары, каб адагнаць ад сябе непажаданыя думкі і грукат малаткоў.

— У мяне ёсць усё, — адказала Гаспадыня гары і паказытала ягоны гонар смыкам.

У той вечар пасля жалобнага салюта з ракетніц там, каля выбітага на скале знака, Сыраегін з асаблівай асалодай слухаў скрыпку.

— Мне маці амаль нічога не казала пра тое, што ж адбылося паміж вамі, чаму вы разышліся, — сказала мне Марыля.

— Усё здарылася неяк само сабой, — адказаў я. — І шукаць вінаватых проста не мае сэнсу.

— Мне не трэба тое тлумачыць, — сумна ўсміхнулася Марыля. — Прынамсі, са мной нешта падобнае ўжо здаралася. Але вось пра што хачу спытацца, дзядзя Сеня... Як вы думаеце, калі б мая маці ведала, кім вы зробіцеся праз гады, ці пайшла б яна на разрыў з вамі?

— Ёсць пытанні, на якія наогул немагчыма адказаць, — паспрабаваў адбіцца я, але па выразу твару дзяўчыны здагадаўся, што мой адказ яе ніяк не задаволіў.

Але ж адкуль у гэтай моладзі такая ўласцівасць задаваць заведама неядомыя пытанні?!

— Я ніколі не паверу, што вашыя бацькі ніколі не рычалі на вас, пачуўшы тое ці іншае нязручнае для іх пытанне, — здагадалася пра ўсё Марыля. — Вось чаму не варта адмахвацца ад мяне, як ад той дакучлівай мошкі. Да таго ж, вы, дзядзя Сеня, — як ні круці, але славутасць. Няхай і раённага маштабу. Не адказваць на пытанні прыхільніцы вашага таленту — вялікая рызыка. Вы можаце сапсаваць свой імідж.

Я прамаўчаў, схапіўшы ротам выратавальную саломку, што тырчала з напоўпустой шклянкі.

— Вам што, вельмі непрыемна адказваць на нязручныя пытанні? — стаяла на сваім Марыля, забыўшыся на больш чым кароткую спаднічку, з-пад якой я не мог, як бы не схацеў, не заўважыць асляпляльна-белы трохкутнічак бялізны.

— Ведаеш, Марылька, я ў дзяцінстве быў надзвычай сарамлівы, — сказаў нарэшце я. — І выдатна памятаю той час, калі перастаў задаваць бацькам недарэчныя пытанні. Магчыма, зразумеў, што на іх могуць быць усяго толькі не менш глупыя адказы.

А колькі ж я задаваў такіх пытанняў? А колькі я здолеў іх утрымаць пры сабе!

Невыразна, але памятаю, як у далёкім дзяцінстве маці прывучала мяне хадзіць у туалет па-даросламу. Яна расшпільвала мне штонікі, падводзіла да унітаза і некалькі разоў націскала пальцам на мой недаростак. Пры гэтым безупынна паўтарала: “Пісь-пісь-пісь...” І неўзабаве я быў прывучаны да таго, што адзін дотык да маёй нявіннай галінкі выклікаў у мяне жаданне адразу ж пазбыцца непатрэбнай вадкасці. Неаднойчы маці ўсур’ёз лупцавала мяне, калі бачыла, як я стаяў, сціснуўшы пальцамі няўрымслівы чарвячок, і адчуваў, як цёплыя ручаіны бягуць па маіх тоненькіх ножках. Але ў той час я не задаваў яшчэ недарэчных пытанняў, таму што ўсё адбывалася неяк асобна адно ад аднаго.

Вялікае ўражанне зрабіла на мяне жаночая лазня. Маці неяк узяла мяне, малога, з сабой.

Раней я ніколі не бачыў такой колькасці голых жанчын. І мяне ўразілі не столькі шырокія, белыя целы, пазначаныя аднолькавымі цёмнымі, часам рыжаватымі трохкутнічкамі, сколькі менавіта колькасць тых целаў. Я безупынна азіраўся па баках, пакуль маці цягнула мяне за руку туды, дзе пад душам мыліся, цёрліся мачалкамі маленькія і вялікія, тоўстыя і худыя, стрыжаныя і доўгавалосыя, амаль бязгрудыя і з агромністымі боханамі жанчыны. Я сядзеў на лаве ў цынкавым тазіку, безупынна круціў галавой і лыпаў вачыма, адбіваючыся рукамі ад жорсткай матчынай мачалкі.

Я звярнуў увагу на невялічкія дзверы, праз якія час ад часу з венікамі ў руках забягалі белыя жанчыны, каб крыху пазней, чырвонымі і распаранымі, выскачыць і з віскам боўтнуцца ў басейн. Я паказаў маці на тыя дзверы. Яна засмяялася, сунула мяне пад душ і павяла ў парыльню.

Там было цёмна, але ў няпэўным святле лямпачкі я амаль адразу заўважыў вялізную кабеціну, якая сядзела на сярэдняй паліцы, шырока раскінуўшыся на мокрых дошках. Яе вялікія, большыя за маю галаву, грудзі сцякалі па жываце, спацелы твар блішчаў, і кроплі поту, адрываючыся ад носа, падалі ў густы, чорны гушчар, які буяў паміж рассунутых ног жанчыны. Заўважыўшы, як я гляджу на яе, жанчына паклікала мяне пальцам.

— Хадзі, хадзі сюды, хлопчык, — усміхнулася кабеціна, ашчэрыўшы рэдкія, чорныя зубы. — Я пакажу табе нештачкі...

Маці падштурхнула мяне да жанчыны, і я пачаў караскацца па дошках уверх. Схіліўшыся, кабеціна падхапіла мяне і пасадзіла проста на свой страшэнны куст.

— Верка! — закрычала кабеціна. — Хіба не магла ты прывесці каго больш старэйшага?

— Якога маю, — развяла рукамі маці.

— Хіба ж ён для мяне мужык? — зараўла кабеціна і балюча ўхапіла мяне за мой недаростак. — Я ж такога нат і не пачую. Для мяне такое, што камар паміж ног: праляціць — ніякай асалоды!

І яна зноў балюча тузанула мяне за галінку.

Я закрычаў ад нечаканага болю і ўпёрся рукамі ў яе грудзі. Было такое ўражанне, што мае рукі патанулі ў глыбокіх цэбрах са смятанай.

— Во! — гучна зарагатала кабеціна. — Малы-малы, а лапаць за цыцы навучыўся ўжо!

— Макараўна, ты не псуй мне малога! — пачала абараняць мяне маці, але кабеціна перакруціла мяне ў паветры і кінула тварам уніз на свае тоўстыя, расплывістыя клубы носам проста ў чорны, жорсткі гушчар. Я ледзь не задыхнуўся ў мокрых спружынах валасоў, якія палезлі мне ў рот, у нос. Мне не ставала паветра, я закалаціўся ў руках кабеціны.

— Ну, давай, давай, — рагатала яна і яшчэ шырэй раскінула ногі. — Можа быць, ты апошні ў маім жыцці мужык!

— Макараўна! — ужо зусім сур’ёзна сказала маці, і, пачуўшы яе голас, я хапануў ротам паветра і ўпіўся зубамі ў тоўстую, белую, агідную, як манная каша, скуру.

— Дык ён у цябе ўсё ўмее! — зайшлася кабеціна, але маці ўжо трымала мяне на руках. Я плакаў, абхапіўшы яе за шыю, а тоўстая кабеціна працягвала задаволена рагатаць, і яе цела трэслася, як кісель, і расцякалася па дошках.

Я супакоіўся няскора, і шмат начэй па лазні бачыў у сне тое белае цела, адчуваў на зубах пругкія колцы валасоў і мякаць слізкай скуры. Разам з тым я раптам усвядоміў, што пэўную асалоду мне пачаў прыносіць адзін толькі дотык пальцамі да майго недаростка. Ды мінула яшчэ шмат гадоў, калі я пачуў патрэбу раз-пораз патрымаць яго ў руках. І вось аднойчы здарылася тое, што літаральна перакруціла ўсё маё існаванне.

Цёплым, нават спякотным летнім днём я ўскараскаўся на высокую капу сена і цалкам распрануўся, падставіўшы сваё цела гарачым промням сонца. Я лёг на спіну, заплюшчыў вочы, атрымліваючы задавальненне ад цяпла, лёгкага ветрыку, які лашчыў скуру, ад высахлых травінак, што пакусвалі мяне за спіну, ад водару сенажаці, спеваў жаўранкаў. Выпадкова пальцы дакрануліся да майго парастка, і гарачая хваля скаланула цела. Я пачаў гладзіць яго, і нейкія зусім новыя пачуцці закруцілі мне галаву. Чым больш я лашчыў дагэтуль практычна незаўважную частку майго цела, тым больш горача рабілася мне. Уражаны, я раптам адчуў, як мой парастак наліваецца гарачай крывёю, выпростваецца, камянее на вачах. І вось ужо ў маёй далоні ляжала не нешта бязвольнае, млявае, а дрыжала драпежнейшая частка цела — моцная, агрэсіўная, якая ўтрымлівала ў сабе нечуваную дагэтуль мною сілу. Я часта дыхаў, перад заплюшчанымі вачамі прабягалі дробныя бліскучыя зорачкі, але чым мацней я сціскаў у далонях свой абуджаны мужчынскі гонар, чым хутчэй прабягаў па ім пальцамі, тым больш мне не ставала паветра.

Аж нарэшце... Я пачуў, як у маіх далонях, як птушка, здрыганулася нешта вялікае, чужое, і цёплая вадкасць ударыла мне ў грудзі. Той удар быў настолькі моцны і нечаканы, што маё цела спачатку скруцілася ад асалоды ды болю, пасля чаго рэзка выпрасталася. З грудзей вырваўся звярыны рык. Цалкам страціўшы адчуванне часу і прасторы, я крутануўся і паляцеў з капы ўніз, чапляючыся па дарозе за сена. Я грымнуўся на зямлю і апрытомнеў толькі тады, калі пачуў за спінай нечыя галасы. Я азірнуўся.

Некалькі дзяўчынак, кінуўшы граблі, з віскам адвярнуліся, але дзве з іх, больш старэйшыя, нахабна паказвалі ў мой бок пальцамі і гучна рагаталі. Я мітусліва пачаў караскацца на капу, ды ад таго, што спяшаўся, увесь час саслізгваў уніз сваімі белымі, не кранутымі сонцам, паўшарамі. Рогат за маёй спінай не спыняўся. Сена, якое яшчэ колькі хвілін таму было такое мяккае і духмянае, цяпер балюча калола маё цела, упівалася ў мой чырвоны жолуд, прыліпала да потных грудзей. Не памятаю як, але я здолеў такі забрацца наверх, нацягнуў на сябе трусы і скаціўся з капы з другога ўжо боку, стрымгалоў пабег у бок рэчкі. У вушах стаялі віск і рогат, і каб іх заглушыць, я з вопраткай у руках кінуўся з абрыва ў халодную ваду, пасля чаго доўга націраў глінай далоні, змываў і ніяк не мог змыць з сябе нешта белае і ліпкае.

І толькі познім вечарам, у прыцемках, праз гароды я прабраўся да тае хаты, якую мая маці здымала летам пад дачу. Маці сядзела за сталом, чакаючы мяне з вялікім глечыкам сырадою. Я піў яго з жалезнага кубка, і мае зубы гучна шчоўкалі па ягонаму краю. Цёплае малако капала мне на штаны, але я думаў пра адно: пазнаюць мяне, сустрэўшы на вуліцы, тыя нахабніцы ці не? І калі пазнаюць, дык што будзе?

Мой парастак балеў усю ноч. Я варочаўся ў ложку з боку на бок і прачнуўся позна з галаўным болем. Зірнуўшы на мяне, маці ўздыхнула і сказала: “Ну вось... А гаспадыня сцвярджала, што ў яе хаце клапоў няма...”

Увечары вясковыя хлопцы прапанавалі згуляць у дурня. Калі яны раскінулі карты паміж ігракамі, мяне перасмыкнула: з карцінак на мяне глядзелі нахабныя аголеныя жанчыны з вялізнымі грудзямі. Мае пальцы імгненна спацелі і прыліплі да карт, мне здалося: вось-вось — і я пачую рогат і дзёрзкія слоўцы ў свой адрас. Тады я шпурнуў карты на драўляны стол. Хлопцы пахіхікалі, але не пакрыўдзіліся.

У той вечар мы вельмі ўдала залезлі на калгаснае поле па гарох...

— Дзядзя Сеня! — сказала Марыля, і я адзначыў, як у яе вачах заскакалі гарэзлівыя чарцяняты. — А вы маглі б мне расказаць, калі ў вас упершыню адбылося гэта?

— Што — гэта? — не зразумеў я.

— Ну як што?! — усміхнулася яна і прыкусіла ніжнюю губу. — Як вам сказаць?.. Калі ў вас была першая жанчына? Спадзяюся, пасля маёй маці?

— Табе не здаецца, малеча, што твае пытанні недастаткова тактоўныя? — спытаў я даволі груба. — Нават калі ўлічыць, што мы з табой амаль сваякі.

— Ну і што? — Марыля ні на хвіліну не задумалася над маімі словамі. — Што тут такога незвычайнага, нетактоўнага? Наадварот, мне здаецца, што кожны чалавек можа і павінен не толькі добра памятаць такое, але і ганарыцца ім. Я, прынамсі, магу прапанаваць вам абмен успамінамі: я раскажу вам, дзядзя Сеня, пра свайго першага хлопчыка, а вы мне — пра сваю першую дзяўчынку. Ну што ў гэтым можа быць непрыстойнага?

— Ведаеш, мне неяк... нецікава... Не, не так! Я проста не змагу выслухаць тваю гісторыю, — адказаў я і памацаў рукой цьмяную паверхню стойкі. Зразумела, я адразу ж адшукаў ізноў поўную выратавальную шклянку і схапіўся за саломку з пластмасы, усведамляючы, што тым самым атрымліваю некалькі хвілін, неабходных мне, каб сабрацца з думкамі пасля таго, як атрымаў такую нечаканую прапанову.

Гэта ж, у рэшце рэшт, не мужчынская кампанія, у якой рэдка хто абмінае такую спакуслівую тэму, рэдка хто ўстрымаецца ад таго, каб не пахваліцца ўласнымі любоўнымі прыгодамі і, зразумела, перамогамі. Мужчыны не любяць расказваць аб уласных паражэннях на любоўным фронце. Тут яны — заўсёды героі, і іхнія аповяды перарастаюць у прыгожыя, з неверагоднымі падрабязнасцямі легенды.

Але вось каб жанчына дзялілася такімі ўспамінамі з мужчынам... Ды якая, уласна, жанчына?! Дзяўчо горкае, хоць і прывабнае. Не, нешта сапраўды перавярнулася ў гэтым свеце...

— Ну дык што, дзядзя Сеня? — спытала Марыля, не зводзячы з мяне сваіх гарэзлівых вачэй. — Прымаецца мая прапанова?

— Не! — рашуча адказаў я. — Лепш пакінь свае аповяды для сябровак. Мне тое нецікава.

— Вось і добра, дамовіліся! — нечакана лёгка пагадзілася Марыля. — Але ў такім выпадку вы зараз раскажаце мне пра сваю першую жанчыну. Калі вы толькі не забыліся, як яе завуць.

Я задумаўся, і амаль імгненна адчуў, як у мяне перахапіла дыханне. Тады я памёр у трэці раз...

Сіняковіч паліў люльку прынцыпова.

Па-першае, гэта было прыгожа, асабліва калі ўлічыць, што наўкола ўсе палілі цыгарэты, і на фоне клубаў дыму танных, рэзкіх цыгарэт водар ягонага дарагога замежнага тытуню дазваляў хоць у нейкай меры вылучыцца з шэрага натоўпу.

Па-другое, люлька сама сабой дадавала яму сталасці і часам нават ратавала ў пэўных нязручных сітуацыях, калі не было чаго адразу сказаць у адказ, калі трэба было хоць на хвіліну схаваць свой такі падатлівы чырвані твар.

Па вечарах, седзячы за сталом у адведзеным яму калгасам пакойчыку за стосам рахункаў і ведамасцяў, Сіняковіч раз-пораз чыркаў запалкай і ахутваў сябе дымам, назіраючы, як скручваюцца ў папяльнічцы чорнымі чарвякамі, дагараючы, запалкі. Але калі насталі гарачыя ліпеньскія дні, калі ва ўсю паднялася на палетках жыта, бясконцыя лічбы ў незлічоных справаздачах настолькі абрыдзелі Сіняковічу, што ён адно праз сілу прымушаў сябе сядаць за стол. Ды што толькі ён не рабіў, каб адцягнуць пачатак маркотнай работы?!

Ён бадзяўся берагам ракі з вудай, закідваў яе, не гледзячы, у ваду, і не вельмі сумаваў, калі вяртаўся дадому без аніводнага хваста. Ён бясконца слухаў прыёмнік, перачытваў чытаныя ўжо аднойчы кнігі, выкладваў на стале пасьянсы ці проста — кідаў усё і блукаў па наваколлі аж да глыбокай ночы.

Неяк вечарам ногі прынеслі яго да вясковага клуба. У вочы кінулася напісаная ад рукі афіша з назваю індыйскага фільма. На ганку стаяла мажная, маладая кабеціна, якую Сіняковіч неаднойчы сустракаў у праўленні калгаса. Ён неяк пацікавіўся нават і даведаўся, што яна, Анжэла, працуе загадчыцай клуба.

Анжэла ветліва ўсміхнулася Сіняковічу і моўчкі кіўнула на пачак білетаў, якія трымала ў руках.

— Ды не... — разгублена сказаў Сіняковіч. Ён не вельмі любіў індыйскае кіно.

— А калі бясплатна? — спытала Анжэла і, не чакаючы адказу, схапіла яго за руку. — Хадзем, чаго саромецца!..

І Сіняковіч сам не зразумеў, чаму ён пакорліва пайшоў услед за Анжэлай, трымаючы, як дзіця, яе пульхную, цёплую далонь.

Яны праціснуліся на апошні рад і забіліся ў кут. Фільм пачаўся ўжо, людзей у зале было няшмат, і амаль ніхто з іх не звярнуў увагі на Сіняковіча і Анжэлу.

— Халера, камароў тут паналяцела, — прашаптала яна Сіняковічу на вуха. Яе вусны былі так блізка, што Сіняковіч адчуў іх гарачы дотык, які прасяк усяго яго, нібы зарад тока. На дадатак да ўсяго Анжэла шчыльна прыціснулася да яго плячом і адшукала ў цемры ягоныя рукі.

Сіняковіч стаіў дыханне. Ён не мог асабліва пахваліцца ўласнымі перамогамі над прадстаўніцамі іншага полу, і нават пяць гадоў, пражытыя ў інстытуцкім інтэрнаце, не дадалі ў пералік ягоных любоўных вікторый новых памятных дат. Шчыра кажучы, дык перамог у яго наогул не было. Так, толькі прыгоды, якія адно дражнілі, і не болей. Разы тры за ўсе пяць гадоў навучання ён заставаўся сам-насам з дзяўчынай. Ды аднаго разу трапілася гэткая ж, як і ён сам, сарамлівая летуценніца, якая ўсю ноч чытала яму Мандэльштама. Другая дзяўчына перабрала з віном, балбатала ўсялякае глупства і прасіла ў Сіняковіча, каб ён дапамог ёй расшпіліць кашулю. Ад дзяўчыны ва ўсе бакі разыходзіўся трывалы водар цыгарэт і селядца, і Сіняковіч мусіў перабароць сябе, распранаючы сваю сяброўку, якая, скінуўшы кашулю, развалілася на спіне ў ложку і адразу ж безнадзейна заснула. Трэцяя... Трэцяя чакала ад яго зашмат, была хуткая і сквапная на ўцехі, якімі задаволілася амаль імгненна, перш чым Сіняковіч здолеў нешта адчуць сам. Яна пайшла з пакоя, скрывіўшыся, і кінула на развітанне нешта абразлівае.

Вось чаму ўсе тыя пачуцці, якія ахапілі Сіняковіча цяпер, у душным вясковым клубе, былі для яго цалкам новыя, нязведаныя. Пальцы ягоных рук міжволі сціснуліся, і Анжэла імгненна адгукнулася на гэты рух. Яна сама моцна сціснула далоні Сіняковіча ў адказ і амаль навалілася на яго, паклаўшы галаву на плячо рахункавода.

— А ты чаму ў кіно да мяне не прыходзіш? — спытала яна.

— Я?.. Так... Работы хапае. — Сіняковіч не ведаў, што адказаць. Ён, прызнацца, нават не задумваўся, што шаптаў далей, таму што адчуваў, як Анжэла пасунула ягоную руку па сваіх каленях уверх, як ягоная далонь праз колькі імгненняў легла на поўныя, вялікія грудзі Анжэлы. Праз тонкую тканіну ён адчуў яе гладкую, пругкую скуру і адразу ж узмакрэў.

— Ну што ж ты, смялей! — шапнула Анжэла, сама расшпіліла два верхнія гузікі і затаўкала руку Сіняковіча пад станік, дзе ён намацаў пальцам буйны і цвёрды, як арэх, смачок. Анжэла глыбока ўздыхнула і здрыганулася. І тут Сіняковіч пачуў, як яе рука апусцілася яму на калена, сціснула яго, а потым паціху павандравала па назе вышэй, да таго месца, дзе ва ўсю ўжо віравала і кіпела жыццё.

Фільм ішоў сабе і ішоў, прыгожыя індусы спявалі і ратавалі сваіх сябровак ад розных змрочных тыпаў, прыцягваючы да сябе ўвагу чуллівых вясковых кабет.

Анжэла мацней прыціснула рукой далонь Сіняковіча да ўласных грудзей, задыхала часцей і ўсё больш і больш распальвала полымя ў ягоным вогнішчы. У Сіняковіча звінела ў вушах, ён адваліўся на спінку крэсла і стаіўся, калі адчуў, як яе пальцы слізганулі паміж гузікаў на штанах, спрытна пашырылі лаз і прагна ўхапіліся за ягонае самае галоўнае месца. Анжэла ледзь чутна войкнула і ўкусіла Сіняковіча за кончык вуха.

І ён не здолеў стрымацца. Сіняковіч здрыгануўся, ягоныя ногі выпрысталіся і скамянелі, і з самых глыбінь ягонай душы на волю са стогнам вырвалася невялічкая часцінка цела, апаліўшы скуру на нагах. Кроплі поту пакаціліся па шчаках, Сіняковіч адчуў калатэчу ў грудзях і машынальна перакотваў пальцамі левай рукі вялікі валоскі арэх Анжэлы, які яшчэ больш набрыняў і скамянеў.

— Ты што?! — задыхаючыся, хутка зашаптала Анжэла. — Ты хіба... хіба не стрымаўся, мілы?..

Сіняковіч і гэтым разам нічога не здолеў адказаць.

— Пайшлі, — усхапілася Анжэла, — клуб без мяне зачыняць.

Яна дапамагла яму зашпіліцца, учапілася за ягоную руку і пацягнула за сабой паміж крэслаў. На іх па-ранейшаму ніхто не звяртаў увагі.

На вёсцы было ціха. Недзе далёка ляніва брахаў сабака, тоўстыя ліпы самлелі ў цёплым паветры і не маглі паварушыць аніводным лісточкам. Поўня асвятляла вуліцу, па якой крочылі Анжэла і Сіняковіч. Яна падхапіла яго пад руку і навалілася так, што невялікага росту Сіняковіч быў змушаны трымаць яе на сабе амаль усю.

— Ніяк не думала, што ты такі нецярплівы, — сказала яна.

Сіняковіч нешта прабурчаў пад нос толькі дзеля таго, каб адказаць. Яны мінулі некалькі хат моўчкі і нарэшце спыніліся каля нізкага хліпкага плоту, за якім стаяла цёмная, без агнёў, схаваная ў высокіх кустах бэзу, хата.

— Толькі ціха, мая бабка спіць, — папярэдзіла Анжэла. — Ходзьма!

Сіняковіч забіў на сваёй штаніне нахабнага камара і пасунуўся ўслед за Анжэлай.

Яны прыселі за сталом, што стаяў поруч з печкай. Анжэла запаліла газоўку, спрытна паставіла на стол бутэльку з самагонам, нарэзала хлеб і сала і сама разліла пітво па шклянках.

— Давай, нясмелы, — ціха прапанавала яна і ўпэўнена грукнула сваёй шклянкай па даўно, відаць, нямытым кубку, які Сіняковіч сціскаў тонкімі пальцамі.

Самагонка была гідкая і смярдзючая, але калі Сіняковіч, сабраўшыся з сіламі, адолеў апошны глыток, Анжэла, усміхаючыся, глядзела на яго ва ўпор, аблізваючы вялікі надкусаны агурок.

— Зараз пакажу табе нештачкі, — сказала яна і шуганула ў другі пакой, з якога вярнулася, трымаючы ў руцэ тоўсты альбом для фотаздымкаў.

— Гэта наша група ва ўчылішчы, — растлумачыла Анжэла. — А вось гэты, гэты і гэты былі маімі хлопцамі. Які табе з іх больш падабаецца?

Сіняковіч не адразу зразумеў, што яна мела на ўвазе пад “сваімі хлопцамі”. Цукроўка хутка ўдарыла яму ў галаву, ён толькі і мог крыва ўсміхацца, ускідваючы бровы.

— Ды не, адразу з трыма я не любілася, — растлумачыла яна. — З імі я хадзіла ў розны час. А вось гэты... Толік! Ой, які ён хлопчык быў! Ён у наш пакой па рыне залазіў, і мы тады з ім праз усю ноч спраўлялі баль. У яго такі прадмецішча быў, што, не паверыш, мяне наскрозь працінаў! Самы вялікі ва ўчылішчы, разумееш?

Сіняковіч не стрымаўся і ікнуў.

— А што... што твае сяброўкі? — спытаў ён.

— Як што? — здзівілася Анжэла і рагатнула. — Спалі сабе альбо слухалі і зайздросцілі. Іншым жа разам я слухала, што яны са сваімі хлопцамі вырабляюць. Весела было ў вучылішчы, не тое, што тут!

— У нас таксама нішто было, — крутануў галавой Сіняковіч.

— Мой Толік казаў, што ў мяне найлепшая фігура на курсе, во! — пахвалілася Анжэла. — Паказаць?

Яна зноў разліла самагон, уселася Сіняковічу на калені і сілком заліла яму ў рот цукроўку, пасля чаго выпіла сама.

Сіняковіч жаваў хлеб і глупа ўсміхаўся, гледзячы на Анжэлу, якая адзін па адным расшпільвала гузікі на кашулі. Але ў гэты самы момант у пярэднім пакоі запалілася святло.

— Дзеўка, ты адна ці з кім? — пачуўся голас старой.

Анжэла вылаялася праз зубы.

— Спіце вы там! Я хутка вярнуся!

Яна хуценька зашпіліла гузікі і кіўнула Сіняковічу:

— Пайшлі на прыроду. Старая не засне, мяне будзе сцерагчы. Ніякага асабістага жыцця!

Праз гароды яны выйшлі ў поле, дзе каласілася амаль спелае жыта. Ноч была цёплая і ціхая. Анжэла вяла Сіняковіча праз поле за руку, і таму здавалася, што ўсё гэта — поле, поўня, стоеныя начныя гукі, Анжэла — яму ўсяго толькі сніцца.

Нарэшце Анжэла спынілася і агледзелася па баках. Вакол іх, колькі было відаць, сцяной стаяла жыта.

— Хораша як!.. — салодка пацягнулася Анжэла і павярнулася да Сіняковіча. — Ты чаго стаіш такі нясмелы? Толік — той бы даўно мяне заваліў. Ён — ух, які прагны на тое быў, разоў на восем за ноч яго хапала.

Не чакаючы ягонага адказу, Анжэла схапіла Сіняковіча за плечы, прыцягнула да сябе і толькі потым разам з ім павалілася ў жыта. Сіняковіч упаў на Анжэлу як на мяккую пярыну і ледзь не задыхнуўся, калі дзяўчына прагна ўпілася ў ягоныя губы сваім шырокім ротам.

— Ну, давай, давай! — горача зашаптала яна, і Сіняковіч адчуў, як яе рука нахабна і спрактыкавана палезла туды, куды ён не дазваляў зазіраць нікому, апрача сябе.

— Ух ты, які ён маленькі, бы чарвячок! — віскнула Анжэла, расшпіліўшы на ім усё, што толькі можна было. — Ды нічога, зараз мы з яго ўдава зробім!

Яркая зорка зазірала Сіняковічу проста ў вочы, і ён не вытрымаў, моцна заплюшчыў вочы, адчуваючы, як высока ўзняў галаву ягоны ўдаў ад гарачых дотыкаў прагных пальцаў дзяўчыны.

— Давай, дапамажы мне, — пачуўся голас Анжэлы.

Сіняковіч з неахвотай прыўзняўся. Анжэла сядзела спінай да яго ўжо без кашулі, якая валялася, скамечаная, побач з ягонымі штанамі. Сіняковіч доўга валтузіўся з замком ліфчыка, Анжэла задаволена павісквала, але і пальцам не варушыла, каб нечым дапамагчы яму. Нарэшце ён не вытрымаў, моцна рвануў станік на сябе і ўскочыў на ногі. Як поўня з-за хмары, з ліфчыка вываліліся шырокія белыя грудзі. Анжэла імкліва крутанулася на каленях і шчакой прытулілася да ягоных ног. Пагрозлівы ўжо ўдаў Сіняковіча прагнуў ахвяры. Услед за станікам у неба паляцела спадніца, белым кажаном прашамацелі па-над жытам трусікі, і праз якое імгненне Сіняковіч, які зноў апусціўся ў жыта на спіну, убачыў над сабой чорныя арэхі, якія павольна схіляліся да ягоных вачэй. Прыемны боль працяў ягонае цела. Анжэла адхілілася назад, закінула рукі за галаву і зайшлася нізкім, драпежным рыкам.

На вёсцы брахалі сабакі.

З таго часу Сіняковіч палюбіў індыйскі кінематограф і не прапускаў аніводнага фільма ў клубе.

Ён любіў яго аж да таго часу, як пачуў у праўленні дыялог двух брыгадзіраў.

— Ведаеш, Мікола, нейкая падла навадзілася з лесу ў жыта хадзіць валяцца. Добры гектар спляжыла ўжо.

— А ты падзяжурыў бы каля поля з драбавіком ноч-другую, — адказаў Мікола. — Пугнуў бы, бо гэтак без прэміі застанешся. А то і пастку пастаў, не пашкодзіць...

Каб схаваць чырвань, якая кінулася ў твар, Сіняковіч схапіў са стала папяросу і ахутаўся клубам дыму. Яму было не да люлькі.

У тую ноч ягоны ўдаў мусіў паляваць у іншым месцы...

Кавярня даўно зачынілася на абедзенны перапынак, але нас з Марыляй ніхто не патурбаваў. Мы сядзелі на ранейшых месцах, і мне было дужа прыемна глядзець на малады твар, глыбокія блакітныя вочы, чуць яе звонкі, пявучы голас.

— Цікава, дзядзя Сеня, — казала Марыля, злёгку схіліўшыся да мяне, — а як паўплывала на вашыя адносіны з жанчынамі папулярнасць? Ці шмат у вас было прыхільніц?

— Часам я вымушаны быў проста выпіхваць іх з пакояў гасцініцы, — шчыра прызнаўся я. — Яны ж праходу не давалі, гатовыя былі разарваць мяне на шматочкі.

— А мая маці напэўна была б цяпер заможнай жанчынай і не адмаўляла б сабе ні ў чым, — сказала Марыля. — Дый у мяне было б усё, чаго я толькі б пажадала. Ці не так?

— Эх, малеча! — я асцярожна дакрануўся пальцам да яе прывабнага носіка. — Я чамусьці ўпэўнены, што жывучы з тваёй маці, я не здолеў бы зрабіць нічагусенькі! Мяне б не пазнавалі на вуліцы, мне не падсоўвалі б на кожным кроку кавалачкі паперы для аўтографаў, мне не званілі б пасярод ночы. Я сам не меў бы нічога з усяго таго, што маю цяпер. Праход паўсюль — ты ведаеш, што гэта такое?!

— Чаму так? — шчыра здзівілася дзяўчо, і тут я зразумеў, што мушу ёй сёе-тое растлумачыць, хоць мне таго і не хацелася. Пры гэтым я зусім не быў упэўнены, што сваім аповядам не парушу той вобраз Вольгі, які склаўся ў Марылі за гады жыцця разам з маці.

— Ты разумееш, — пачаў я, набраўшы поўныя грудзі паветра. — Мы з ёй вельмі розныя людзі. І адчуў я гэта яшчэ тады, хоць не вельмі ўсведамляў. Цяпер мне значна лягчэй зразумець, наколькі адметныя, непадобныя нашыя характары. Тады ж такога разумення не было, але ўжо ў той час Вольга вызначалася звышпунктуальнасцю ў адносінах да сябе і звышпатрабавальнасцю да ўсіх, хто быў з ёй побач. Я таксама люблю парадак, не зношу непавагу да дадзенага слова, але не магу жыць, ва ўсім трымаючыся толькі распарадку дня, вытрымліваючы рэжым да драбніц. Рэжым — гэта зона, а я ненавіджу вартавых ды калючы дрот! Для Вольгі ж ідэалам жыцця была праца механізма ў гадзінніку швейцарскай вытворчасці.

— Тое не сакрэт для мяне, — нечакана згадзілася Марыля. — Я і цяпер, у маім узросце, мушу штодня расказваць ёй усё — дзе была, каго бачыла, пра што мы гутарылі з сяброўкамі. Спіс усіх іх тэлефонаў — заўсёды на яе стале.

— А я табе пра што?! — ці не ўзрадаваўся я. — Стыль жыцця папулярнага спевака — непрадказальны, сама можаш здагадацца. Яна проста не вытрымала б усяго, што на яе магло зваліцца.

— Вы, мужчыны, усе — вялікія артысты, — глыбакадумна адзначыла Марыля, і тут я не мог з ёй не пагадзіцца. — Вам адно прычыну адшукаць, а там...

І яна гэтак шматзначна махнула рукой, што можна было падумаць, нібыта перада мной сядзіць умудроная гадамі жанчына, якая шмат чаго пабачыла на сваім працяглым жыцці.

Не, усё ж гены — вялікая рэч! Дакладна такі самы — усёведаючы і адначасова ўсёвызначальны жэст, які яна толькі што зрабіла, таксама быў у мінулым мне выдатна знаёмы.

— Пра вас, артыстаў, такое часам расказваюць... І хацелася б не верыць, ды — цяжка.

— Значыць, верыш ва ўсё?

— Дзядзя Сеня, я зусім не такое зялёнае стварэнне, як некаму можа здацца. І калі наогул можна разважаць пра аматараў таннай рамантыкі, дык найбольш іх менавіта сярод вашага брата — эстрадных ідалаў, герояў тэатральнай сцэны альбо сціснутых гальштукамі цвярозых бізнесменаў. Праўда, сярод апошніх той рамантыкі ўсё ж менш. Але ў вашым офісе напэўна прысутнічае вывучаная ўсяму сакратарка са спадніцай вышэй за ўласныя вочы.

— Гэта як у цябе? — паспрабаваў я перапыніць Марылю.

— У мяне ёсць што дэманстраваць свету, — адрэзала яна. — А ў вас, ра-ман-ты-каў?.. Нашто вам нешта паказваць, калі вы самі не маеце нічога ўзамен? Уся вашая рамантыка — гэта пальчыкам паківаць, шампанскім накачаць ды пераспаць з гатовай на ўсё прыхільніцай брыдотнай папсы. А назаўтра вы ўжо забудзеце яе імя, назаўсёды!

— Ты, Марыля, занадта суровы суддзя...

— Во! — узрадавалася яна. — Такім чынам, дзядзя Сеня сам пацвердзіў, што ў сваіх здагадках я не памыляюся. У сувязі з чым прашу цяпер адказаць мне: ці магла б мая маці Вольга жыць побач з такой сексуальнай пачварай, як наш знакаміцейшы дзядзя Сеня?

— Жыць, бадай, і змагла б. Чаму ж не? Не такі я ўжо і страшны, як ты мяне выстаўляеш. А вось што да рамантызму... Што ёсць — тое ёсць. Нікуды ад таго не схавацца. Ну люблю я папулярнасць, люблю заўсёды быць у цэнтры ўвагі, і як толькі пачынаю адчуваць, што ўсяго гэтага мне ўжо замала, я сам пачынаю выдумляць, фантазіраваць. Абы толькі не пацвілець, не стаяць на месцы, таму што папулярнасць — рэч жорсткая: калі яе не падсілкоўваць час ад часу, няхай нават скандаламі, разносамі ў прэсе, напісанымі табой жа, яна выкіне цябе на збочыну, і вось тады ўжо — усё! На бальшак ніколі ўжо не выбрацца.

— Удзячны занятак, нічога не скажаш, — прамармытала Марыля. — Здаровы мужчына змушаны займацца то казачкамі, то аўтапасквілямі.

— Найбольшыя казачнікі, каб ты ведала, — менавіта мужчыны. Хочаш доказ? Аўтар Алісы — і тая пад мужчынскае імя схавалася, каб паверылі. Жанчыны — не ў крыўду вам кажу — куды больш прыземленыя. У іх значна больш розных дробных, часта зямных, неабходных клопатаў, у тым ліку звязаных і з намі, мужчынамі. Найбольшы палёт фантазіі — мара пра казачнага прынца. Але які ж гэта прынц, што ўвесь час патрабуе есці, раскідвае ўсюды дзіравыя, з адчайным пахам шкарпэткі і бясконца рассыпае па кіліме тытунёвыя крошкі? Самі ж жанчыны — заўваж — толькі і патрабуюць, каб ім расказвалі прыгожыя гісторыі.

— Ах-ах, якія мы самакрытычныя! — перадражніла мяне Марыля. — І няма каму вас пашкадаваць, бедненькіх!

— Ды я не пра тое кажу! — запярэчыў я, шукаючы рукой выратавальную саломку. — Зусім не пра тое. У рэшце рэшт, мужчына — самец, звер, які з істоты сваёй не зносіць сантыментаў. А вось выдумляць — выдумляе, таму што жадае толькі сцвердзіць сябе. Ён бясконца піша самыя фантастычныя казкі, у якіх заўсёды выходзіць пераможцам. Прычым пераможцам бывае не проста нехта неакрэслены, а менавіта ён, мужчына, які перамагае ўсё і ўсіх!

— Выдатна! Лаўлю вас на слове! — спыніла мяне Марыля і загадала: — Вось і выдумайце мне зараз казку, калі іх і сапраўды ў вашай галаве — безліч.

— І ў якім стылі? — падхапіў я гульню. — Пра Чырвоны капялюшык? Ці, можа, крутое порна? Давай, заказвай!

— Тады... што-небудзь такое... Рамантычна-эратычнае!

Фантазіі ў маёй галаве замітусіліся, як патрывожаныя мурашкі. Я пацягнуў праз саломку ладную порцыю лімонаўкі і пачаў выдумляць...

Сонца яшчэ не дасягнула зеніта, а спякота давалася ў знакі. Таму Біл Сміт не стаў падганяць свайго вернага каня, а адпусціў павады і толькі зрэдку кіраваў Змея ў бок купчастых пагоркаў, якія падымаліся каля падножжа шэрых скал. Да выратавальных у спякотны дзень густых гаёў было яшчэ гадзіны з дзве нетаропкай язды.

Біл Сміт нізка насунуў на лоб шырокаполы капялюш і, здавалася, спаў, закалыханы роўнай хадой каня і аглушальнай цішынёй, якая навалілася на выпаленыя сонцам прэрыі. Змей між тым сам выбіраў шлях паміж высокіх кактусаў і абломкаў скал. Ён ужо напэўна адчуваў у сухім паветры дыханне ракі, якая набліжалася з кожным крокам.

Не, Біл Сміт, зразумела, зусім не спаў. Ён здаўна прывык вось так адпачываць у час працяглых вандровак, ні на імгненне не трацячы кантролю за наваколлем. Ён нават не расплюшчваў вачэй, калі быў вымушаны зрэдку прытрымліваць Змея, які выказваў усё большае нецярпенне і быў гатовы ў кожны момант ускач паімчацца да прываблівай зеляніны высокага, густога кустоўя.

— Ціха, Змей, ціха! — у чарговы раз прамармытаў Біл Сміт, але ў той жа момант сон зляцеў з ягонага твару.

Біл Сміт рэзка нацягнуў павады і выпрастаўся ў сядле. Доўгая саломіна вывалілася з ягонага рота.

За многія гады жыцця ў прэрыях і лясах ён выдатна вывучыў усе галасы прыроды і ўсе гукі, якімі напаўняў прыроду чалавек. Вось і на гэты раз ён не мог памыліцца. Рэха недалёкіх стрэлаў суха прашамацела ў паветры і асела на вершалінах далёкіх дрэў, там, куды да наступлення невыноснага палудзенага зною планаваў паспець Біл Сміт.

Адпрацаваным рухам Біл Сміт выхапіў з падсядзельнай кабуры надзейны вінчэстэр. У гэтае імгненне ён разам з канём нагадваў высечаную з каменя выяву, спыненую ў хвіліны найвялікшага напружання і чакання на далейшае разгортванне падзей.

Стрэлы між тым не сціхалі. Таму Біл Сміт скіраваў Змея да бліжэйшай скалы, лёгка саскочыў з каня і, трымаючы напагатове зброю, асцярожна высунуўся з-за каменя.

Удалечыні ён убачыў перакуленую параконную павозку. У ягоны бок ускач ляцеў коннік, за якім неслася яшчэ чалавек сем, раз-пораз страляючы з рэвальвераў, але зусім не дзеля таго, каб выбіць уцекача з сядла, а хутчэй дзеля азарту. Было відаць, што адарвацца ад пагоні ўцекачу наўрад ці ўдасца: Біл Сміт адразу вызначыў гэта, а па тым, як вершнік трымаўся ў сядле, ён зразумеў, што ўцякач — жанчына. Біл Сміт, магчыма, так і застаўся б у сваёй схованцы, калі б яму ў вочы не кінуліся чорныя хусткі, якія ва ўдзельнікаў пагоні прыкрывалі ніжнюю частку твару. Такі маскарад не пакідаў ніякіх сумненняў у характары дарожнага здарэння. Біл Сміт без ваганняў ускінуў да пляча сваю неаднойчы правераную зброю.

Першы стрэл у яго не атрымаўся, але ён выклікаў агульны перапуд. Жанчына ўздыбіла свайго каня, які вужакай закруціўся на месцы, а пагоня ашчэрылася рулямі цяжкіх рэвальвераў, выглядаючы сярод скал таго смельчака, што адважыўся кінуць ім выклік.

Біл Сміт адчайна махнуў жанчыне рукой, заклікаючы яе скакаць далей, а сам адну па адной пусціў некалькі куль у бок бандытаў.

Два з іх адразу пападалі з коней, адзін нешта закрычаў і пусціў свайго каня ў бок скалы, за якой хаваўся Біл Сміт. Марудзіць было нельга. Біл Сміт кароткім свістам падклікаў Змея, лёгка ўзляцеў у сядло і паімчаўся ўслед за жанчынай. Кулі запішчалі-заценькалі вакол яго. Біл Сміт азірнуўся і праз плячо стрэліў у бліжэйшага да сябе бандыта. Конь пад тым грымнуўся на пясок, узняўшы клуб пылу, з якога выскачылі яшчэ чатыры коннікі ў масках.

І тут Біл Сміт прымяніў прыём, які неаднойчы ўжо ратаваў яго ў няпростых сітуацыях. Усім сваім відам ён паказаў, што адна з пушчаных бандытамі куль адшукала цэль. Ён прытрымаў Змея, схіліўся ў сядле наперад і потым пераваліўся праз крыж каня. Пагоня радасна закрычала, ды гэта была апошняя радасць у жыцці людзей з чорнымі хусткамі на тварах.

З-пад чэрава Змея прагучалі сухія стрэлы з рэвальвера. З чатырох бандытаў трое так і не паспелі зразумець, што з імі адбылося. Чацвёрты, аднак, аказаўся больш шчаслівы: куля абмінула яго, і ён пусціў свайго каня прама на Змея, трымаючы рэвальвер у выцягнутай наперад руцэ. Біл Сміт рэзка выпрастаўся ў сядле, разумеючы, што яму нельга было прамахнуцца: у барабане ягонага рэвальвера заставаўся апошні патрон. Два стрэлы зліліся ў адзін. Не, Біл Сміт не прамахнуўся: ягоная куля трапіла бандыту проста ў лоб, выбіўшы вершніка з сядла. Але і Біл Сміт таксама не здолеў пазбегчы свінца: нібы маланка секанула яго ў левае плячо. Удар быў такі моцны, што Біл Сміт, бы мех, грымнуўся на зямлю. Усё закруцілася ў ягоных вачах; ён быў паспрабаваў прыўзняцца на ногі, але нястрымны боль кінуў яго ўбок, і тады Біл Сміт непрытомны ўпаў на спіну, шырока раскінуўшы рукі. Дымок з ягонага рэвальвера змейкай слізгануў па пяску.

Цяжкія чорныя грыфы, не спяшаючыся, зляталіся да месца боя. Яны разлічвалі на неблагую вячэру...

Біл Сміт ачуняў ад таго, што нехта настойліва трос яго за руку. З вялікімі намаганнямі ён расплюшчыў вочы і ўбачыў перад сабой прыгожую бялявую жанчыну гадоў дваццаці пяці-сямі. Па твару жанчыны цяклі слёзы. Яна нізка схілілася над Білам Смітам, і налітыя маладосцю грудзі спакусліва высунуліся з-пад глыбокага дэкальтэ яе светлай сукенкі. Убачыўшы проста перад носам такі цуд, Біл Сміт усвядоміў нарэшце, што ён зноў адчуў прагу жыць, і аблізаў вусны.

— Дзякаваць Богу, вы — жывы! — прашчабятала цудоўнае стварэнне, схілілася яшчэ ніжэй і пяшчотна пацалавала Біла Сміта ў даўно не голеную шчаку. — Я столькім вам абавязана!

Біл Сміт з усяе сілы ўпёрся абцасамі ў глебу, каб толькі адразу не ўскочыць на ногі. Глыбокае дэкальтэ і скразная рана ў левым плячы зрабілі сваё: ён амаль страціў уладу над сабой і не мог, здавалася, адказваць за ўласныя ўчынкі.

— Божа, у вас кроў! — Цудоўнае стварэнне нарэшце заўважыла прабітае куляй плячо.

— Мяне завуць Біл Сміт, — пераадолеўшы свае памкненні, сціпла назваўся каўбой.

— Я зараз дапамагу вам, — зашчабятала жанчына, пасадзіла Біла Сміта на пясок і ўпэўненым рухам адарвала шырокую палосу ад падола сваёй сукні. Потым яна сцягнула з каўбоя кашулю і моцна перабінтавала плячо. Біл Сміт скрыпеў зубамі, але тым не менш стараўся не губляць з поля зроку прыцягальнае багацце дэкальтэ.

— Вы зможаце трымацца ў сядле? — спытала жанчына, замацаваўшы руку Біла Сміта ў перакінутай праз шыю перавязцы, на якую пайшла яшчэ адна шырокая палоса ад сукні. Вочы Біла Сміта ліхаманкава сноўдалі ад грудзей да вытанчаных бялюткіх каленак жанчыны і толькі зрэдку спыняліся на яе твары.

— О’кей! — нарэшце сказаў ён і моцна заплюшчыў вочы, каб суняць нервовы цік. — Прапаную заехаць да мяне і там падсілкавацца. Прызнаюся, я прагаладаўся.

— Але мне сёння трэба патрапіць у форт Чысты ключ, — сказала жанчына.

— Усё роўна да ночы вам туды не паспець, — заўважыў Біл Сміт. — Я не раю вам выпрабоўваць лёс у прэрыі пасля заходу сонца.

— Добра, тады я спынюся на ноч у вас.

Пачуўшы такія словы, Біл Сміт пахіснуўся і быў вымушаны схапіцца за сядло.

— Тады паехалі, — сказаў ён. — Праз якія паўтары гадзіны будзем на месцы.

Неўзабаве яны ўехалі ў густы лес, які рос уздоўж ракі. Біл Сміт адчуваў сябе блага: у яго круцілася ў галаве, раз-пораз параненае плячо працінаў востры боль, буйныя кроплі поту саслізгвалі па твары. Ён больш давяраў Змею, які ўпэўнена кіраваў да знаёмага яму броду.

Такі ягоны стан напаўзабыцця перарваў пранізлівы крык жанчыны. Біл Сміт з цяжкасцю ўзняў галаву.

Упоперак сцяжынкі стаялі сем ці восем коннікаў з аголенымі, загарэлымі целамі, скіраваўшы ў іх бок зброю. Смуглыя, размаляваныя твары, пагрозлівыя выразы, поўныя напружанасці рукі — такая карціна магла ўразіць і перапалохаць кожнага чалавека.

З шэрагу індзейцаў наперад выехаў коннік і ўзняў левую руку.

— Вітаю майго бледнатварага брата, — сказаў ён.

— Вітаю цябе, Мудры Бізон, — адказаў Біл Сміт.

— Чаму ты не пакінуў Чорнага Джыма мне? — спытаў Мудры Бізон. — Ты ж ведаў, што ў мяне з ім асабістыя парахункі.

— Прабач, павадыр іракезаў... Я быў вымушаны ратаваць жыццё вось гэтай белай лэдзі. — Біл Сміт кіўнуў у бок жанчыны і ўчапіўся ў сядло абедзвюма рукамі, каб не зваліцца з каня.

— Я бачу, што ты паранены, — адзначыў Мудры Бізон і працягнуў руку за спіну. Адзін з індзейцаў перадаў яму невялічкі скураны мяшэчак.

— Калі прамыеш рану, змаж яе гэтым зеллем, — растлумачыў Мудры Бізон. — Праз якія тры дні ты будзеш скакаць па прэрыях, як хлопчык.

— Дзякуй табе, Мудры Бізон. — Біл Сміт змахнуў з твару кроплі поту. — Там ты можаш узяць штук з сем ружжаў.

— Няхай цябе заўсёды баяцца ворагі, — адказаў Мудры Бізон. — Жадаю майму бледнатвараму брату хутчэйшага выздараўлення.

— Няхай твая мудрасць і надалей кіруе тваім народам, — развітаўся Біл Сміт і адпусціў павады. Змей нецярпліва пакрочыў наперад, а жанчына старалася ні на крок не адставаць ад Біла Сміта.

Ягоны дом узвышаўся па-над выгібам ракі на адкрытым пагорку. Біл Сміт споўз са Змея і адразу ж непрытомны ўпаў на зямлю. Відаць, ён забыўся надоўга, бо, калі ачаломкаўся, сонца стаяла ўжо невысока над лесам. У шырокіх катлах з медзі грэлася на агні вада, а побач з ганкам стаялі выдзеўбаныя з дрэва ночвы.

— Будзем купацца, — усміхнулася жанчына.

Біл Сміт сачыў не столькі за ёю самой, сколькі за яе тонкімі, стройнымі нагамі, якія больш чым напалову выглядалі з-пад істотна ўкарочанай сукні.

— Мяне завуць Джэніфер Галдуотэр, — назвалася жанчына. — Я — дачка каменданта форта каля Чыстага ключа.

— Біл, — коратка паўтарыў каўбой і правай рукой пачаў расшпільваць кашулю.

Джэніфер не стала саромецца: услед за кашуляй яна сцягнула з Біла Сміта боты і скураныя штаны, за руку падвяла яго, голага, да ночваў, дапамагла апусціцца ў ваду і потым доўга змывала з яго бруд, які ўпіўся ў цела мужчыны за час амаль двухтыднёвай вандроўкі па прэрыях.

— У цябе цудоўнае цела, — адзначыла жанчына.

Біл стрымана кіўнуў. Цёплая вада, ласкавыя павевы вячэрняга ветрыку, пяшчотныя дотыкі асцярожных жаночых пальцаў прыкметна рабілі сваё. Біл Сміт у асалодзе заплюшчыў вочы, аддаўшы сябе цалкам волі сваёй нечаканай знаёмай. Яна ж, не зважаючы ні на што, націрала мылам ягонае цела, змывала цёплай вадой, і яе рукі раз-пораз сягалі такіх патаемных месцаў, што мужчына міжволі ўздрыгваў, выпростваючыся, сціскаў зубы і стоена пастогнаваў.

— Чорт бы мяне падраў, але толькі мая маці была здольная гэтак умела купаць мяне, — нарэшце не вытрымаў ён. — І то толькі ў далёкім дзяцінстве.

Джэніфер ускінула на яго свае вялікія, разумныя вочы. Дзве поўныя прадчування асалоды прыўзняліся ў выразе яе сукенкі.

— Але твая маці, мабыць, не рабіла з табой нічога большага за купанне ў ночвах, — загадкава ўсміхнулася яна. — А цяпер зоймемся ранай.

Джэніфер насуха выцерла ягонае плячо, прыгатавала свежыя палосы палатна, асцярожна развязала скураны мяшэчак. Лоўкімі, упэўненымі рухамі яна намазала зеллем рану, пасля чаго чыстай тканінай перавязала плячо. Біл Сміт ад асалоды амаль самлеў і на спіне разваліўся ў ночвах. Праз напаўзаплюшчаныя вочы ён яшчэ раз убачыў, як загадкава глядзіць на яго Джэніфер і ледзь прыкметна ўсміхаецца.

— Ну як яно, дзейнічае? — пацікавілася яна.

Біл Сміт паказаў вялікі палец, адначасова не спускаючы вачэй з рукі Джэніфер, якой яна злёгку боўтала ў цёплай вадзе. Потым гэтая тонкая, загарэлая рука апусцілася глыбей, і Біл Сміт адчуў на сваім калене лёгкі дотык жаночых пальцаў. Павольна рука павандравала па назе вышэй, і як толькі пальцы дасягнулі ягонай наймацнейшай зброі, Біл Сміт не стрымаўся: ён нешта коратка прамычаў, страсянуўшыся ўсім целам.

— Баліць? — насмешліва спытала Джэніфер і ўзняла на яго вочы.

І Біл Сміт зноў коратка кіўнуў. Тады Джэніфер паднялася з зямлі і працягнула каўбою тую самую руку, якая за хвіліну перад гэтым прынесла яму такую асалоду. Біл Сміт ускочыў як спружына, выпрастаўся ва ўвесь рост, паказаўшы ўсім прэрыям сваю магутную зброю. Некалькі кропляў вады ў агульнай цішыні ўражанай прыроды гучна ўпалі з рулі буйнога калібру ў ночвы.

— О, гэтыя чырванаскурыя... — прашаптала ў захапленні Джэніфер. — Ці ж тую мазь яны далі?

— Тую самую! — адказаў Біл Сміт і ступіў з ночваў на зямлю. — Я адчуваю сябе выдатна, як ніколі.

Ён упэўнена ўзяў Джэніфер на рукі і панёс яе ў дом, дзе лёг, раскінуўшыся на спіне, на матрац, сплецены з трыснягу. Ягоная зброя паглядала ў столь і пагрозліва падрыгвалася.

— А што мы будзем рабіць? — зацікавілася Джэніфер.

— Мне хочацца праверыць, ці не страціў я ўпэўненасць у сабе, — адказаў каўбой.

— Ох, праўду казаў мне бацька: не ездзі адна ў прэрыі, — прашаптала Джэніфер, скідаючы з сябе сукенку.

Два асляпляльныя вялізныя сонцы ўспыхнулі ў сціплым жытле Біла Сміта.

Першы ягоны стрэл, аднак, атрымаўся не вельмі ўдалы, як яно і здараецца са згаладалымі па каханню мужчынамі. Джэніфер, усё разумеючы, лагодна папрасіла каўбоя перавесці дыханне і выправіць прыцэл. Вопытны Біл Сміт даволі хутка прывёў сваю зброю ў баявую гатоўнасць і дакладна навёў яе на цэль. Стрэл — паўнагучны, густы, насычаны — грымнуў праз якія хвілін сем...

... Адзін з воінаў Мудрага Бізона прытрымаў каня і азірнуўся на векавую яліну, якая, быццам зрэзаная маланкай, з грукатам пакацілася ў роў.

— Ці не думае Мудры Бізон, што наш бледнатвары брат хутка зможа выставіць супраць нас з добры тузін гэткіх жа спрытных, як ён сам, воінаў і пераможа наш народ? — спытаў ён правадыра іракезаў пасля таго, як паміж скал пракацілася рэха чарговага, ужо сёмага альбо восьмага стрэла.

— Пэўна ж так яно і будзе, — згадзіўся Мудры Бізон. — Але, хвала продкам, мы не будзем таму сведкамі.

— Чаму так? — зацікавіўся неадукаваны воін.

— Бо такі ўжо наш лёс. Такі ход гістарычнага развіцця, — задуменна адказаў Мудры Бізон. — Мы тут ужо нічога не ў стане змяніць. Грамадства развіваецца па спіралі, брат.

Над галовамі іракезаў нешта прасвісцела, ударылася ў вяршыню скалы, і толькі пасля гэтага да воінаў дакаціўся гук далёкага стрэлу.

— Хто табе пра гэта казаў, Мудры Бізон?

— Немец адзін... Карлам клічуць, Марксам... — рыкнуў Мудры Бізон.

Ён уздыбіў каня і наўскач павёў за сабой воінаў у бок форта Чысты ключ. Неадукаваныя ў класавай барацьбе іракезы кінуліся ўслед за правадыром насустрач ўласнай смерці. У бяскрайніх прасторах Амерыкі завяршаўся яшчэ адзін эпізод натуральнага адбору.

... Між тым Біл Сміт супакоіўся толькі тады, як выдаткаваў увесь свой багаты боезапас. Джэніфер разабрала ягоную зброю на асобныя часткі, рупліва змазала кожную з іх бабровым тлушчам, пасля чаго развесіла зброю сушыцца на ўбітых у сцены цвіках. Яна асцярожна легла поруч з аслабелым каўбоем, прыціснулася да ягонага гарачага цела і пагасіла свае сонцы.

На двары сцямнела. Змей, стоячы каля ночваў, малоў зубамі які ўжо кактус і задаволена, з гордасцю за гаспадара, усміхаўся. Джэніфер ляжала з шырока расплюшчанымі вачыма і напружана прыслухвалася да новага жыцця, якое зарадзілася ў яе целе. Спярша няўпэўнена, а потым усё больш рашуча яна пачала лічыць шэптам, загінаючы пальцы: першы, такі хуткі, будзе Джым, потым Самерсэт, а пасля — Элвін Лі, Катрын і Сюзі разам, Біл малодшы, Памэла, Грэйс, Майкл — у гонар дзеда, Луі, Пітэр і апошняя, слабенькая, — Патрыцыя.

Як яна ні рупілася, але ўсіх пальцаў на руках ёй чамусьці не хапала...

— Ніколі ў сваім жыцці не чула такой захапляльнай і адначасова бруднай казкі, — сказала Марыля і салодка пацягнулася ў крэсле. — Хоць, трэба прызнацца, Біл Сміт зрабіў на мяне ўражанне. Ён быў выключны мужчына.

— Чаму “быў”? Біл Сміт жывы, — не пагадзіўся я і пасля працяглага аповяду адчуў неабходнасць асвяжыць рот ладным глытком маёй любімай лімоннай гарэлкі.

Ха! Яна была ва ўсім падобная на сваю маці. Спачатку, як і тая, выказвала вялікае жаданне слухаць, потым з не меншым задавальненнем слухала, ледзь прыкметна рэагуючы на павароты сюжэта, а ў канцы, яшчэ не пагасіўшы ў вачах полымя задавальнення, адразу ж выказвала сваё катэгарычнае “фе!” Ну што тут паробіш? Як кажуць, сама напрасілася...

Праўду сказаць, я і сам, магчыма, крыху перабраў у сваіх фантазіях. Дзіва што! Такі ўважлівы, удзячны слухач здарыўся ў маім жыцці ці не ўпершыню. А тут яшчэ і любімы напітак, і гэты аксамітны голас Дасэна, ад якога робіцца крыху трывожна, але нейкая цеплыня, замешаная на дзівосным кактэйлі, з асалодай уліваецца ў душу. І грошай нібыта хапае пакуль і на пітво, і на тонкія чорныя цыгарэткі, якія імгненна згараюць паміж пальцаў, пакідаючы па сабе крыху саладкаваты водар, як тыя духмяныя індыйскія палачкі. Як тут было не расхінуць душу, не паказаць усе яе патаемныя куточкі! А калі дзе-небудзь і даводзіцца дазволіць сабе крыху адступіць ад праўды, прыфантазіраваць — дык анічога тут страшнага няма. Сярод мужчын поўных хлусаў не так і шмат. І не варта звяртаць увагу на тое, што амаль усе яны любяць хоць крышачку да падмаляваць ад сябе. Асабліва калі размова ідзе пра жанчын і рыбалку. Ударныя жанры!

— Дзядзя Сеня, а вы часта ўспамінаеце Вольгу? Толькі чэсна... — сказала Марыля і гулліва склала вусны ў прыгожы чырвоны бутончык.

— У апошні час — не, — адказаў я зусім чэсна. Гэта быў адзін з тых рэдкіх выпадкаў, калі я не пачырванеў сам за сябе.

— А чаму, калі не сакрэт? Кажуць жа, што першае каханне не забываецца...

— Ды проста таму, што за першым заўсёды прыходзіць другое! Трэцяе, дзесятае нарэшце... Разумею, са мной можна і паспрачацца, але кожная новая інфармацыя паціху адсоўвае папярэднюю ў больш далёкія куткі памяці, куды з гадамі, як на тое гарышча, зазіраеш усё радзей. У аператыўнай памяці застаюцца хіба толькі найбольш яскравыя, запамінальныя падрабязнасці, эпізоды, імгненні жыцця.

— Якое ж вы паганае слоўца адшукалі ў дачыненні да кахання: інфармацыя! Дзядзя Сеня... Вы гаворыце як класічны чыноўнік, і таму слухаць вас такім немагчыма.

— Я кажу хутчэй як дзелавы чалавек. Ды ты не крыўдуй! — Я, як мог, пачаў супакойваць дзяўчо, адчуваючы, што мне такі клопат вельмі падабаецца. — Разумееш, тут яшчэ і ўзрост уплывае. З гадамі многія рэчы ўспрымаюцца ўжо не так востра, без ранейшых эмоцый. Мы міжволі робімся сухарамі, якіх амаль нішто ўжо не здольна ўсхваляваць.

— Дык што ж тады ў вас засталося ад Вольгі ў “аператыўнай памяці”? — Марыля ўпарта дзяўбла ў адно і тое ж месца, прымушаючы мяне штораз збівацца са, здавалася б, вельмі дакладна акрэсленага шляху.

— Я да канца жыцця буду памятаць, як яе далонь апусцілася мне на галаву! — даволі рэзка сказаў я, магчыма, крыху нават больш гучна, чым было патрэбна, але пры гэтым зноў не схлусіў сам сабе.

Як ні дзіўна, але Марыля відавочна засталася вельмі задаволенай маім адказам. Менавіта з гэтай, трэба думаць, прычыны яна крыху памяняла тэму гаворкі.

— У параўнанні з вамі, дзядзя Сеня, я не магу пахваліцца такой аб’ёмнай аператыўнай інфармацыяй, звязанай з нейкімі надзвычай эмацыянальнымі ўражаннямі. Але...

Яна таямніча паварушыла пальцам, і калі я схіліўся да яе, паклала мне руку на плячо (мяне быццам токам працяла!) і горача зашаптала на вуха:

— Вы ведаеце што?.. Мне было ўсяго шэсць гадоў, калі я ўпершыню адчула нездаровую цікавасць да хлопчыкаў. Дакладней, не да іх саміх, а да пэўнай часткі іх цела. Дык вось, неяк у дзіцячым садку, калі мы пераапраналіся на фізкультуру, я ўбачыла карцінку, якая і дагэтуль стаіць у мяне перад вачыма. Два хлопчыкі — я цяпер і не памятаю, як іх звалі, — спусціўшы трусікі, прыціскаліся адзін да аднаго і, мераючы, спрачаліся, у каго з іх большы кранік. Уяўляеце, дзядзя Сеня? Ім было толькі шэсць гадочкаў, а яны ўжо адчувалі сябе мужчынамі!

Марыля адхілілася ад мяне і даволі гучна засмяялася. Але амаль адразу дадала:

— Мне было б надзвычай цікава паглядзець на іх цяпер!

— На тых хлопчыкаў? — удакладніў я.

— Але ж, на тых хлопчыкаў, — яшчэ больш гучна зарагатала яна.

І тады ўжо я нахіліўся да Марылі, паклаў ёй руку на плячо і злёгку прыцягнуў яе да сябе. Божа! Яна сама паслухмяна пацягнулася да мяне так, што ўва мне нешта адразу ж запякло, заварушылася, і гэтае пачуццё, мусіць, было настолькі выразнае і моцнае, што Марыля ціха спытала:

— Дзядзя Сеня, вам цалавацца са мной хочацца?

— Ага! — адказаў я, праглынуўшы густы камяк паветра.

— Што, тут вось?!

Я зноў кіўнуў, але цяпер моўчкі.

— А чаму я, уласна, не магу пацалаваць майго гіпатэтычнага бацьку? — спытала Марыля, ні да каго не звяртаючыся.

Краем вока я заўважыў, як бармен паставіў на стойку два кубачкі кавы і, дазваляючы ёй, злёгку ўсміхнуўся.

І тады Марыля сапраўды ўзяла і пацалавала мяне. Яе вусны былі салодкія і мяккія, як ранішні хлеб, я адразу ж адчуў сябе маленькім дзіцем, памерам з макавае зерне, якое ўтульна змясцілася на ўскрайчыку рота ў чаканні, калі цёплы вужака-язык злізне мяне і ўцягне ў загадкавую вільготную бездань. Дальбог, я мог бы так сядзець у не надта зручнай позе і гадзіну, і другую, адчуваючы, што з кожнай хвілінай з плячэй адлятае назаўсёды чарговы год майго жыцця. Не, я зусім не збіраўся паміраць, наадварот! Я зрабіўся маладзейшым, калі толькі меркаваць па калатэчы сэрца і яшчэ па якіх іншых прыкметах, якія адразу выдаюць мужчыну і паказваюць, што працадура цалавання для яго — зусім не ёсць выкананне прыкрага афіцыйнага пратаколу, а рэч куды больш істотная, змястоўная і жыццесцвярджальная.

Не магу сказаць, колькі доўжыўся наш пацалунак, але па тым, з якой цікавасцю пачалі прыглядацца да мяне дзве не канчаткова страшныя кабеткі прыблізна аднаго са мной узросту і амаль аднолькавай са мной сексуальнай прыцягальнасці, я здагадаўся, што ўсё ў нас з Марыляй атрымалася досыць пераканальна.

— Мушу прызнацца, што мая маці такі зрабіла істотную памылку, — задаволена ўсміхнулася Марыля. — Магчыма нават, найбольш значную ва ўласным жыцці. Прынамсі, вы, дзядзя Сеня, цалуецеся проста класна! Я ці не ўпершыню адчула пацалунак сапраўднага мужчыны. Таму і кажу: Вольга мая страціла надзвычай шмат.

— Тады я так яшчэ не ўмеў, — прызнаўся я.

— Ведаю. Вам хапала дотыку далоні, каб атрымаць поўнае сексуальнае задавальненне.

— Бадай што поўнае, — згадзіўся я.

— Дзядзя Сеня! — Яна зноў нахілілася да мяне. — Прызнайцеся, а ці не ўзнікла ў вас жаданне апынуцца са мной у адным ложку?

— Нахабніца! — паспрабаваў адбіцца я.

— Але, — імгненна згадзілася Марыля. — А ўсё ж: так ці не?

— Я, наогул, яшчэ не зусім страчаны для грамадства мужчына, аднак пацалунак жанчыны прывучыўся ўспрымаць адназначна: як запрашэнне да вялікай гульні, у якой заўсёды ёсць прыблізна адно і тое ж заканчэнне.

— Дзядзя Сеня, — зусім сур’ёзна сказала Марыля, — а я ніколі б не здолела быць з вамі.

— Разумею, — адказаў я. Хоць што я, уласна, разумеў?!

— Мне вельмі шкада, але іначай, чым дзядзем Сенем, я вас успрымаць ужо не магу. Добрым, прыгожым, але — дзядзем...

— Для цябе я, значыць, кончаны чалавек. Стары! — засумаваў я.

— Ні ў якім разе! — Марыля зрабіла імклівы выпад і чмокнула мяне ў шчаку. — Калі б так яно было, я побач з вамі даўно не сядзела б. А я — вось яна. Сяджу ў чаканні на новыя неверагодныя гісторыі.

Я прапанаваў ёй кубачак кавы.

— Будуць і неверагодныя. Але на пачатку мушу расказаць табе карацельку ў адказ. Карацельку, так бы мовіць, з фондаў аператыўнай інфармацыі.

— Дзяцінства альбо юнацтва? — удакладніла Марыля.

— Дзяцінства, але не з часоў дзіцячага садка. Мне было тады гадоў з восем, і большасць часу я праводзіў у вулічнай кампаніі гэткіх жа, як і я, жвавых, неспакойных падшыванцаў, што бясконца вышуквалі розныя прыгоды. Тут не будзе гісторыі з драўлянай шпакоўняй-туалетам у двары школы, не будзе дзірачак у перагародках, пракалупаных хлопцамі старэйшых класаў, каб падглядваць за суседнімі адсекамі.

— А ў нашай школе тыя дзірачкі і дзяўчынкі рабілі! — перапыніла мяне Марыля.

— Кінь ты! — не паверыў я.

— Вы думаеце, дзяўчынак тое менш цікавіць, чым хлопчыкаў? — такая пастаноўка пытання, прызнаюся, збіла мяне з панталыку.

— Ніколі не задумваўся, каго што цікавіць больш, — паспрабаваў выблытацца я, але Марыля сама мне дапамагла.

— Такім чынам, зусім не прыдуманая гісторыя. Прашу!

— Дык вось... — пачаў я і адразу спыніўся.

Ну ніяк не атрымлівалася ў мяне ўявіць Марылю ў той шпакоўні з вокам, прыклееным да дзірачкі! Што я мог падглядваць — гэта зразумела! Але каб яна?!

Я быў вымушаны запаліць чарговую доўгую цыгарэту.

Нашая дзіцячая кампанія, якая вызначалася невычарпальнай і неўтаймоўнай энергіяй, амаль штодня вырабляла нейкія рэчы, ад якіх потым было мноства размоў і разборак ва ўсім вялікім доме. Але аднойчы нас занесла на плот каля радзільнага дома. Мы ўзляцелі на яго, як чародка вераб’ёў, і паселі якраз насупраць радзільнага аддзялення. Быў канец лета, стаялі яшчэ цёплыя вечары. Вокны ў аперацыйным пакоі былі шырока расчынены, і нам было вельмі добра відаць парадзіху, якая ляжала з уздутым жыватом на смешным крэсле, шырока раскінуўшы ногі, і гучна стагнала. Дзіўна, але ніхто з нас нават не засмяяўся. На вуліцы сцямнела, і таму мы не баяліся, што нас могуць заўважыць адтуль, з палаты.

Нашу агульную ўвагу прыцягнула чорная пляма, якая знаходзілася паміж ног жанчыны. Мы ўсе сядзелі, стаіўшыся, параскрываўшы раты, і назіралі, як да парадзіхі наблізіўся доктар з гумовымі пальчаткамі на руках, як ён апусціў руку з бліскучымі шчыпцамі ў тую чорную пляму, мы пачулі, як страшна закрычала жанчына, і праз колькі часу ўбачылі, як адтуль, проста з жывата, доктар дастаў нешта слізкае, чырвонае, за якім цягнулася нешта вельмі падобнае да вяроўкі. Мы не адразу і ўцямілі, што перад намі — немаўля, аж пакуль яно не зайшлося пранізлівым віскам. Доктар радасна пацалаваў скручанае цельца ў заліты крывёю выпуклы лобік. Гэтыя раскінутыя ўбакі тоўстыя ногі, чорная бездань, з якой вылузвалася нешта мокрае, у крыві, што аніяк не нагадвала чалавека, мацюкі парадзіхі, віскі малога так падзейнічалі на нас, што не было на свеце ніякай сілы, якая б магла прымусіць нас адарвацца ад плота, хоць не адзін я, упэўнены, адчуваў у той момант адно: жах. І толькі калі доктар аддаў сёстрам малое разам з акрываўленымі нажніцамі, якімі ён адрэзаў пупавіну, і наблізіўся да акна, каб прычыніць яго, нас сарвала з плота і параскідала ва ўсе бакі. Я больш чым упэўнены: кожны з нас ляцеў дадому, ахоплены аднолькавым пачуццём — адчайным жахам. Ды што найбольш цікава: ніхто з нас потым ані словам не згадаў пра ўбачанае ў той вечар.

Я і ўявіць не мог тады, што людзі прыходзілі на свет вось так — з лаянкай, сліззю, крывёю і агромністымі шчыпцамі, якія потым яшчэ доўга не давалі мне спакою па начах.

— Выдумляць, дзядзя Сеня, у вас атрымліваецца куды лепш, чым расказваць праўду, — адзначыла Марыля, хоць па бляску ў яе вачах я пераканаўся, што такая проза жыцця для яе ўсё адно не менш прыцягальная, чым мае шчырыя байкі.

— Цікава, а што ты хацела б пачуць з маіх выдумак? — спытаў я.

— Што-небудзь такое, у жанры навуковай фантастыкі, — падказала яна.

— Цябе больш цікавіць савецкая навуковая фантастыка альбо замежная?

— У цэлым я ненавіджу савецкую навуковую фантастыку! — даволі рэзка сказала Марыля. — Там сапраўды адна маркотная навука, тупая, выдуманая тэрміналогія, прыдуманая пісакамі, каб прыхаваць убогасць уласнай фантазіі. Там няма цеплыні, няма чалавека, а скрозь выпіраюць ягоныя функцыі і пункцыі. Таму я прашу ўзяць за ўзор што-небудзь замежнае. Скажам, нават польскае. Павінна атрымацца і ў меру фірмова, і дастаткова весела.

— Няхай будзе па-твойму, — адказаў я, і толькі цяпер адзначыў, як безнадзейна астыла мая кава. Але перад палётам у касмічныя прасторы больш дарэчы будзе глыточак-другі чаго-небудзь важкага. Ды хоць бы з прысмакам лімона!

І тады я памёр у пяты раз...

Перад стартам з Зямлі Кшыштаф заўсёды дазваляў сабе глыточак любімай “Жытняй”. Дакладней, яму дазваляў тое арганізм. А калі зусім ужо згодна пратаколу, дык урачы, якія ўпэўніліся, што гэты напітак дзівосным чынам канцэнтруе касманаўта для выканання пастаўленых задач.

Кшыштаф быў прапанаваў зрабіць тое ж і Тэрэзе, але тая ляцела ў космас упершыню і таму адмоўна пакруціла галавой. Кшыштаф зашпіліў пасы і падумаў, што ў час шматмесячнай экспедыцыі з такой прывабнай, поўнай сіл жанчынай у іх будзе яшчэ не адна нагода, каб ва ўмовах бязважкасці праглынуць шарык-другі гарэлкі, закусіўшы адмысловымі экзотыкамі з рознакаляровых туб.

Тыдзень па тыдні пабег час пасля таго, як іх карабель састыкаваўся з арбітальнай станцыяй, што круцілася вакол Сатурна. Згодна плану, яны па чарзе выконвалі заданні, працуючы шмат і напружана, бо не ўсё ішло гладка. Да таго ж, яны разумелі: чым раней скончацца ўсе запланаваныя мерапрыемствы і эксперыменты, тым раней яны змогуць закругліцца і скіраваць свой карабель у бок блакітнай планеты.

Ды работа работай, але ж і строгія ўказанні з Зямлі яны не маглі ігнараваць. Зямля пільна сачыла за тым, каб абавязковы адзін выхадны ў тыдні не загружаўся планавымі заданнямі. І хоць Кшыштаф быў гатовы наогул працаваць без выхадных, кожную нядзелю ён быў змушаны пасля ранішняй гімнастыкі займаць месца ў гамаку і ламаць галаву над тым, чым забіць вольны ад працы час. Выбар сродкаў быў хоць і вялікі, але даволі аднастайны: музыка, відэамагнітафон, кнігі ў камп’ютэрнай версіі ды аранжарэя. Але паколькі Тэрэза большасць увагі надавала менавіта аранжарэі ды прыгатаванню ежы, Кшыштаф кожны сёмы дзень тыдня чакаў як няўмольны прысуд лёсу, таму што ведаў: вытрымаць цэлы дзень без годнага для мужчыны занятку значна цяжэй, чым нават чатырохгадзінны выхад у космас на мантаж сонечных батарэй.

Быў у выхаднога дня яшчэ адзін не вельмі прыемны нюанс: менавіта ў нядзелю спецыяльнае рэле ўключала маленькі аўтамат з любімымі Кшыштафам напіткамі. У пераліку на “Жытнюю” кожны мог атрымаць на працягу выхадного дня не больш за дзвесце грамаў пітва, пасля чаго аўтамат адключаўся роўна на тыдзень і не рэагаваў больш ні на што — ні на праклёны, ні на слёзныя просьбы “паўтарыць у якасці выключэння з правілаў”. Электроніка не адгукалася ані словам, і яшчэ ў суботу ў Кшыштафа пачынала балець галава ад думак наконт заўтрашняй дойкі аўтамата, прычым усе ягоныя ваганні адносна таго, узяць усё з самага ранку і пасля толькі спаць ці расцягнуць тыя дзвесце грамаў аж да вечара, звычайна заканчваліся ўвасабленнем у жыццё першага з двух магчымых варыянтаў. Сітуацыю час ад часу ратавала Тэрэза, асабліва калі яна збіралася з сіламі і гатавала на нядзельны абед самыя незвычайныя стравы. Менавіта тады яна, каб не абедаць адной пад акампанемент волатаўскага храпу Кшыштафа, палову сваёй порцыі гарэлкі аддавала яму. Кшыштаф гжэчна цалаваў ёй ручкі і трымаўся да абеда, катуючы сябе альбо чытаннем, альбо чарговымі серыямі з відэамагнітафона.

У такіх аднастайных, мерных занятках мінуў месяц, другі, трэці. Яны рамантавалі сонечныя батарэі, корпаліся ў аранжарэі, фатаграфавалі паверхню Сатурна, але заўсёды пасля сканчэння чарговага працоўнага дня казалі адно аднаму “Дабранач” і займалі месцы ў сваіх гамаках. Ды чым далей, тым больш давалася ім у знакі такая маркотная завядзёнка. Асабліва тое адбівалася на Кшыштафе: ён рабіўся ўсё больш мітуслівы, нервовы, усё часцей беспрычынна выбухаў, гаворачы ў адрас Тэрэзы не вельмі далікатныя слоўцы, а ў нядзелю ўжо амаль пад прымусам выпрошваў палову прызначанай ёй порцыі з аўтамата. Тэрэза ж усё часцей завісала каля ілюмінатара і на працягу многіх хвілін моўчкі, абыякава глядзела ў зорную бездань. Чым далей, тым менш яны гутарылі паміж сабой, і нельга было прадказаць, чым бы ўсё скончылася, калі б не адна нечаканая падзея.

Была пятніца. Калі ў кабіне запалілася святло і бартавы камп’ютэр павіншаваў іх з пачаткам новага дня, паведаміў пра работу асноўных вузлоў станцыі і апошнія навіны з Зямлі, Кшыштаф, як звычайна, накіраваўся да велатрэнажора, але раптам быў спынены зусім новай для яго інфармацыяй.

— Сёння на борце нашай станцыі свята. Інжынер-эксперыментатар пані Тэрэза адзначае дзень нараджэння. Ёй споўнілася... ну, тое неістотна. Згодна праграме, гэты дзень аб’яўляецца на станцыі вольным ад працы, — скончыў механічны голас, і ў кабіне загучала вясёлая музыка.

— Халера ясна! — Кшыштаф хлопнуў далонню па лбе, адштурхнуўся ад сценкі кабіны і падляцеў да гамака, у якім сядзела здзіўленая Тэрэза. Яна, было добра відаць, таксама забыла пра ўласны дзень нараджэння.

— Ад усяе душы віншую шаноўнага члена экіпажа са святам! — сказаў Кшыштаф і схіліўся да рукі Тэрэзы. — Такім чынам, маем незапланаваны выхадны. Слухайце загад па станцыі: аб’яўляецца свята! Членам экіпажа загадваецца прывесці сябе ў святочны выгляд і годным чынам сустрэць дзень нараджэння пані Тэрэзы. Да выканання задання прыступіць неадкладна.

— Ёсць прывесці сябе ў святочны выгляд! — адказала Тэрэза. — З гэтай мэтай я найперш накіруюся ў лазенку, а потым мы разам з шаноўным камандзірам прыступім да сервіроўкі стала.

Тэрэза праляцела ў лазенку і закрыла за сабой шторкі. Кшыштаф тым часам падаўся ў аранжарэю, дзе нарэзаў невялікі букет ружаў, якія ён развесіў у паветры над прымацаваным да падлогі столікам. Столік неўзабаве павінен быў зрабіцца цэнтрам урачыстасцяў.

Палюбаваўшыся на зроблены ім дызайн, Кшыштаф абвёў вачыма кабіну. Ягоны позірк спыніўся на лазенцы. Усяго некалькі тыдняў назад ён неяк злавіў сябе на думцы, што яму карціць хоць краем вока зазірнуць у лазенку тады, калі там знаходзіцца Тэрэза. Яшчэ на Зямлі доктар-беларус Юзік Завалькевіч паспрачаўся з ім на паўтузіна “Жытняй”, сцвярджаючы, што ў іх цэнтры падрыхтоўкі дагэтуль не было астранаўткі з такімі прыгожымі нагамі. “Не лічачы ўжо ўсяго іншага”, — дадаў тады Завалькевіч і прыцмокнуў языком. Доктару лепш ведаць...

За тры месяцы на арбіце Сатурна Кшыштаф такі не здолеў нават мімаходзь заўважыць і ацаніць не тое што “ўсё іншае”, але й каленку Тэрэзы. А цяпер...

Спяшаючыся, яна прычыніла шторкі не вельмі шчыльна, і таму Кшыштаф раптам убачыў яе голую спіну, пакрытую буйнымі шарыкамі вады. Мокрыя валасы Тэрэзы разляцеліся ва ўсе бакі, яна стаяла паўабаротам да Кшыштафа, гладзячы рукамі жывот і невялікія вострыя грудзі.

Грудзі!.. Кшыштаф, не стрымаўшыся, ціха прысвіснуў, разумеючы, што цяпер ён мусіць такі праставіць на Зямлі Завалькевічу тую “Жытнюю”. У той жа момант Тэрэза рэзка азірнулася і шчыльна прычыніла шторкі лазенкі.

— Мы так не дамаўляліся, камандзір! — пачуў Кшыштаф яе голас.

— Прашу прабачэння... — прамармытаў ён і пасунуўся да любімага аўтамата, азораны нечаканай здагадкай. Сапраўды, калі на борце станцыі выхадны дзень, калі гэтае свята запланаванае загадзя, дык і аўтамат павінен мець на гэты конт адпаведныя інструкцыі.

Кшыштаф асцярожна націснуў на кнопку. У аўтамаце шчоўкнула, і з акенца паказалася... Ён не паверыў уласным вачам. Халодная, цёмнага шкла бутэлька забытага “Савецкага шампанскага” мякка тыцнулася ў ягоныя далоні. Услед за шампанскім з аўтамата выскачыла і двухсотграмовая туба з такім знаёмым фірменным знакам “Жытняй”.

Тэрэза выплыла з лазенкі і ўбачыла Кшыштафа, які вісеў у паветры над столікам і з урачыстым выглядам трымаў у руцэ падарунак аўтамата. На Тэрэзе быў ласцікавы спартыўны касцюм замест паўсядзённага рабочага камбінезона, і Кшыштаф яшчэ раз быў вымушаны прысвіснуць ад нечаканасці: свежы, радасны твар жанчыны разам з касцюмам, які выразна падкрэсліваў усе нюансы фігуры, рабілі надзвычайнае ўражанне.

— Вашае заданне выканана! — адрапартавала Тэрэза. — І, калі меркаваць па рэакцыі камандзіра, выгляд у мяне сапраўды святочны.

Кшыштаф хацеў выказаць сваё ўзрушэнне, але ў гэты момант Тэрэза заўважыла ружы, якія плавалі пад столлю кабіны.

— Ружы?! — уразілася яна.

— Але! — адказаў Кшыштаф. — У гонар свята можна ахвяраваць доследнымі экземплярамі.

— Камандзір, вы ведалі, што рабілі. Сусветны інстытут ружаў даў заданне вывесці новы гатунак, — Тэрэза з горыччу махнула рукой. — А мой камандзір зрэзаў першыя кветкі новага гатунку, які яшчэ не атрымаў назвы.

— Бяру грэх на сябе! — адказаў Кшыштаф. — Ружы ўвойдуць у каталог пад назваю “Тэрэза Сатурн”.

— Варта было б праверыць, ці зафіксавалі вашае браканьерства бартавыя прыборы.

— У нас — свята, — упэўнена адказаў Кшыштаф. — А калі так, я маю права, як камандзір, рабіць і нешта такое, што не запланавана праграмай.

— Напрыклад? — зацікавілася Тэрэза. — Вы жадаеце вытаптаць яшчэ і грады з агуркамі?

— О, не! Я прапаную выпіць па шарыку шампанскага, седзячы верхам на нашых любімых сонечных батарэях.

— Цікава... — адзначыла Тэрэза.

Яна з якое імгненне павагалася, а потым рашуча скіравалася да шафы, дзе захоўваліся скафандры.

— Не ўяўляю, як яно можа выглядаць — шампанскае на арбіце Сатурна.

— Я ўсё прадумаў, — запэўніў яе Кшыштаф і пачаў улазіць у скафандр.

Праз шлюз яны выйшлі на знешнюю паверхню станцыі, чапляючыся за парэнчы, перайшлі да блока сонечных батарэй. У левай руцэ Кшыштаф трымаў тэрмастат, і калі яны прычапіліся карабінамі да корпуса станцыі, ён зрабіў няхітрую аперацыю. Вызваліўшы крышку тэрмастата, Кшыштаф спрытна парваў дроцік на корку. Бутэлька стрэліла, рассыпаўшыся ў тэрмастаце на дробныя асколкі. Пластмасавы корак паімчаў у чорную бездань сусвету, а ўслед за ім метраў на дзесяць распасцёрся шлейф пены і празрыстых шарыкаў. Кшыштаф пачуў, як уражаная Тэрэза войкнула ад захаплення, але ў гэты ж момант у ягоных навушніках прагучаў голас бартавога камп’ютэра:

— Парушана экалогія прасторы. Пасля вяртання на базу камандзір павінен заплаціць штраф.

— Добра, добра! — згадзіўся Кшыштаф і дадаў: — А цяпер заткніся. Ты перашкаджаеш нам святкаваць.

— Ну і няхай... — пакрыўдзіўшыся, адказаў камп’ютэр і змоўк.

Кшыштаф падхапіў рукой адзін з найбольш буйных шарыкаў шампанского і перадаў яго Тэрэзе. Пасля узяў у правую руку другі такі ж празрысты шарык.

— Віншуючы маю калегу з днём нараджэння, я набіраюся нахабства і прапаную выпіць на брудэршафт

— Якім чынам? — за шклом шлема бліснулі цікаўныя вочы Тэрэзы.

Кшыштаф моўчкі праціснуў сваю правую руку пад рукой Тэрэзы і тройчы пастукаў шарыкам шампанскага ў шкло шлема. Тэрэза, здагадаўшыся, зрабіла тое ж самае, ледзь не заходзячыся ад смеху. Тады Кшыштаф ткнуўся шлемам свайго скафандра ў шкло скафандра Тэрэзы, зымітаваўшы пацалунак.

— Хоць так, сімвалічна, але густоўна, — адзначыў ён.

— Вам нішто, здаецца, не перашкаджала зрабіць тое ж самае ўжо даўно, — засмяялася Тэрэза. — І зусім не сімвалічна.

— Зразумеў! Тады мая наступная прапанова: набіраем гэтых шарыкаў, вяртаемся на станцыю і паўтараем мой тост яшчэ раз. У вас будуць пярэчанні?

— Сёння свята! — коратка адказала Тэрэза, размахнулася і запусціла ў бездань космасу самы вялікі шарык шампанскага.

— Што ты робіш? — крыкнуў Кшыштаф.

— Уяўляеш, камандзір, калі-небудзь у раёне якой-небудзь чорнай зоркі нехта атрымае шанц зрабіць ладны глыток шампанскага, ды яшчэ на халяву.

— Я, канешне, прашу прабачэння, але зафіксавана чарговае парушэнне экалагічаскай прасторы, — меланхалічна адзначыў, не вытрымаўшы гвалту, бартавы камп’ютэр. — Гэтым разам яно суправаджаецца алкагольным забруджваннем сусвету.

— Можна, я адключу яго? Хоць сёння? — бліснула вачыма Тэрэза.

Яны вярнуліся на станцыю, і, пакуль ладкавалі свае скафандры ў шафу, шарыкі шампанскага расталі і пачалі пералівацца рознымі колерамі сярод свежанарэзаных ружаў.

Кшыштаф і Тэрэза падляцелі да століка.

— Прашу некалькі хвілін, — сказала яна. — На святочным стале павінна быць самае лепшае з запасаў нашай кухні.

І сапраўды: праз некаторы час крыху ніжэй за шампанскае і ружы над столікам у паветры завіслі розных памераў тубы з мяснымі стравамі, баначкі з падагрэтым гарнірам, бляшанкі з рыбай і ягадамі, упакоўкі з марынаванай садавінай і джэмамі. Тэрэза зрэзала ў аранжарэі свежыя агуркі і памідоры, прынесла духмяныя персікі. Кшыштаф з задавальненнем агледзеў паветраную сервіроўку і прапанаваў:

— Ну дык што, мы можам паўтарыць наш касмічны брудэршафт?

— З задавальненнем, — радасна згадзілася Тэрэза.

Яны сабралі шарыкі шампанскага ў адзін вялікі пухір і з розных бакоў асцярожна пачалі ўцягваць напітак у сябе. Кшыштаф пачуў смак шампанскага, ягоныя шчокі паглыбіліся ў халодную, крыху калючую вадкасць, і па меры таго, як ён глытаў шампанскае, ягонае сэрца білася ўсё мацней. Ён ужо не адчуваў водару віна, а напружана чакаў, калі іх вусны сустрэнуцца. І калі тое нарэшце адбылося, ён не вытрымаў, працягнуў насустрач Тэрэзе рукі і моцна абняў жанчыну. Іх пацалунак зацягнуўся на доўгія хвіліны, але забыцца ім заміналі дробненькія кроплі шампанскага, якія нахабна лезлі ў вочы, траплялі ў нос, і Кшыштаф, папярхнуўшыся, вымушаны быў адарвацца ад прыемнага занятку. Ён закашляўся, Тэрэза некалькі разоў, смеючыся, выцяла яго кулаком па спіне.

— Я ніколі не падазраваў, што шампанскае можа прынесці столькі задавальнення, — прызнаўся ён.

У час абеда ён раз-пораз кідаў позіркі на Тэрэзу. Шампанскае выразна падзейнічала на яе: вочы жанчыны зіхацелі, твар зрабіўся ружовым, Тэрэза блытана расказвала нейкія гісторыі з дзяцінства, часта смяялася, і Кшыштаф, сам таго не заўважаючы, хутка апынуўся побач з ёй. Яны віселі, выцягнуўшыся, пад шатаю з ружаў, смачна і ў ахвотку елі, удыхаючы водар кветак. Неўзабаве ён як бы незнарок паклаў руку на яе спіну, паказытаў пальцам патыліцу, адчуўшы яе мяккія, пушыстыя валасы. Тэрэза рэзка прагнулася і апынулася вышэй за Кшыштафа тварам да яго.

— Камандзір, мне здаецца, вы наблізіліся на небяспечную адлегласць, — паўшэптам адзначыла яна.

— Небяспечную для чаго? — гулліва ўдакладніў Кшыштаф.

— Для далейшых манеўраў, аб якіх лёгка здагадацца, — адказала Тэрэза, зноў крутанулася і паплыла да аўтамата з пітвом.

— Ён ужо выдаў усё, што нам належыць на сёння, — змрочна заўважыў Кшыштаф.

Тэрэза азірнулася і загадкава ўсміхнулася. Ён не мог бачыць, што яна зрабіла з аўтаматам, але праз якую хвіліну ў яе руках апынуліся дзве вялікія тубы з чорнай вадкасцю.

— Мускат, — адзначыла жанчына. — Майго камандзіра мускат задаволіць?

Кшыштаф маланкай падляцеў да Тэрэзы і сціснуў яе ў абдымках. Пацалунак атрымаўся яшчэ больш працяглы, чым першы. Ягоныя рукі лашчылі спіну жанчыны, апускаліся ніжэй, зноў спяшаліся ўгору, і Кшыштаф раптам выразна ўсвядоміў, што пад спартыўным касцюмам Тэрэзы нічога больш няма!

Гэтае адкрыццё падзейнічала на яго з незвычайнай сілай. Ён часта дыхаў, не размыкаючы абдымкаў, і глядзеў жанчыне проста ў вочы.

— Над чым ламае галаву камандзір? — спытала Тэрэза.

Кшыштаф нічога не адказаў і толькі аблізаў сухія вусны.

— У цябе маецца план далейшага збліжэння? — удакладніла яна.

Кшыштаф кіўнуў, яўна не знаходзячы слоў у адказ. Ён толькі паклаў далонь правай рукі на грудзі Тэрэзы і застыў у чаканні на яе рэакцыю.

— Камандзір вырашыў ажыццявіць стыкоўку ўручную?

І ён зноў прамаўчаў, хоць выразна разумеў, што сваім маўчаннем ставіць сябе ў недарэчную сітуацыю. Тады ён рашыўся: узяўшыся за замочак яе куртачкі, ён павольна пацягнуў яго ўніз.

— Уключыўся рэжым збліжэння, — ціха адзначыла Тэрэза.

— Але... — нарэшце здолеў адкрыць рот Кшыштаф.

Калі замочак прайшоў амаль палову шляху, Тэрэза сціснула руку Кшыштафа.

— Мой камандзір! — сказала яна. — Ты калі-небудзь спрабаваў займацца каханнем у вертыкальным становішчы?

Кшыштаф азірнуўся ў бок гамака.

— Не, не! — запярэчыла астранаўстка. — Гэта немагчыма. Я не магу ісці ў ложак з мужчынам, калі той мусіць прышпільвацца да мяне пасамі.

Камандзір станцыі бездапаможна раскінуў рукі і адсунуўся ад Тэрэзы. Ягоныя вочы мітусліва лёталі па кабіне, на лбе выступілі кропелькі поту. Ён напружана думаў, і чым больш ён думаў, тым большае нецярпенне выказвала астранаўтка. Нарэшце яна не вытрымала і са словамі “можа, гэта цябе падгоніць?”, сарвала з сябе верхнюю частку спартыўнага касцюма.

— Ух ты! — не вытрымаў бартавы камп’ютэр і пачырванеў.

А Кшыштаф, скамянеўшы, падумаў, што Юзік Завалькевіч зусім не памыляўся, бо не толькі ногі, але і многае іншае ў такіх вытанчаных формах і спакуслівых прапорцыях у цэнтры падрыхтоўкі астранаўтаў раней такі сапраўды не адзначаліся.

Далей Кшыштаф вырашыў давярацца не розуму, а інстынкту. Інстынкт, як аказалася, ведаў сваю справу бездакорна.

Адштурхнуўшыся ад сценкі кабіны, Кшыштаф падляцеў да Тэрэзы. Схапіўшы яе за руку, ён адштурхнуўся яшчэ раз, і яны ўдвух апынуліся каля гімнастычнай лесвіцы.

— Бярыся рукамі за парэнчы! — віскліва крыкнуў ён Тэрэзе, адчуваючы, што інстынкт таксама пачынае траціць галаву, а аперацыю стыкоўкі ён мусіць альбо выканаць зараз жа, альбо чакаць на яе потым невядома колькі часу.

Тэрэза схапілася рукамі за перакладзіну і з цікавасцю паглядзела на Кшыштафа. Той ужо не бачыў перад сабой анічога, акрамя двух невялікіх белых ліхтароў, якія давалі выразны арыенцір для правядзення аперацыі навядзення і стыкоўкі. Інстынкт загадаў яму скінуць з сябе рабочы камбінезон, а потым, падумаўшы, дадаў, што сподняя бялізна і шкарпэткі ў такой справе, як касмічны кантакт, — рэчы не зусім неабходныя. Кабіна напоўнілася дэталямі мужчынскага туалета, скрозь якія Кшыштаф рашуча накіраваўся ў бок белых ліхтароў.

— Камандзір, ты любіш стыкавацца пры святле? — спытала Тэрэза. — А ці здолееш у поўнай цемры?

Інстынкт запратэставаў, таму Кшыштаф загадаў бартавому камп’ютэру выйсці з кабіны, пакінуўшы ў ёй толькі дзяжурнае асвятленне.

— Я вам што, хлопчык? — пакрыўдзіўся камп’ютэр, выйшаў у аранжарэю, адкуль працягваў з цікавасцю назіраць, што адбывалася ў кабіне пры бледным святле Сатурна.

Між тым інстынкт навёў стыковачную антэну Кшыштафа дакладна на патрэбнае гняздо. Стыкоўцы, аднак, перашкодзіла трыко. Кшыштаф мітусліва сарваў з Тэрэзы другую палову спартыўнага касцюма і цяжка прахрыпеў:

— Куды яго падзець?..

— Павесь акуратна на спінку крэсла! — зарагатала Тэрэза і мацней учапілася за перакладзіну.

“Ёсць стыкоўка!” — з задавальненнем адзначыў бартавы камп’ютэр, калі пачуў усхліпы жанчыны і цяжкае дыханне камандзіра, калі ў няпэўным святле ўбачыў два голыя цені, што біліся ў сутаргах на шведскай лесвіцы, зачапіўшыся за яе ўсімі сваімі канечнасцямі.

— Толькі ў мяне не... Камандзір... — паспела прашаптаць Тэрэза. — Мне сёння... не пажадана...

— Ч-чорт! — вылаяўся Кшыштаф і з усяе сілы адштурхнуўся ад лесвіцы. Ён наляцеў спінай на столік, яго перакруціла дагары нагамі, і пры святле вялікай планеты ён убачыў, як некалькі разоў здрыгануўся ягоны напяты стыковачны агрэгат і з яго вырвалася нешта белае, надзвычай падобнае на вату.

— Ты паспеў? — трывожна спытала Тэрэза.

— Лепш бы я спазніўся! — агрызнуўся Кшыштаф.

— Не разумею цябе, чаму?

— Ды толькі таму, што праз дзевяць месяцаў у нас бы нарадзіўся сын, Адам! — са злосцю адказаў Кшыштаф. — А цяпер я вымушаны адправіць яго ў невядомае.

Ён уключыў выцяжны вентылятар, які прагна засмактаў белы камячок і выплюнуў яго ў чорную прастору космасу.

Астранаўты правялі на арбіце Сатурна яшчэ два месяцы. Ім спадабалася спраўляць дні нараджэння па два разы на тыдні, што яны з задавальненнем і рабілі пасля работы, адпраўляючы штораз бартавы камп’ютэр у аранжарэю паліваць агуркі.

А белы камячок нечага падобнага на вату набраў добрую хуткасць і неўзабаве трапіў у поле прыцягнення невялікай планеты з атмасферай, падобнай на зямную. Камячок упаў на яе паверхню побач з цёплым ручаём на месцы, якое штодня асвятлялі ласкавыя, пяшчотныя промні сонца. Праз дзевяць месяцаў прасторы планеты прарэзаў вісклівы голас немаўля. Кшыштаф не памыліўся: на светы прыйшоў хлопчык. Калі хлопчык падрос, ён атрымаў імя Адам. Ад ягонай рабрыны, уласна, на той планеце ўсё і пачалося...

Дзіўная кавярня, якая завецца гэтак проста, немудрагеліста: “Тры з плюсам”. Тры з плюсам не ў тым сэнсе, што тут так сабе, ні рыба, ні мяса, а ў тым, што тут ніхто не лезе да цябе са сваімі шчасцем ці няшчасцем — гледзячы, хто з чым сюды прыйшоў. А мне заўсёды прыемна, калі ўсе людзі наўкол ставяцца да цябе прыязна, са спагадай, калі чуеш ад іх і сам ім гаворыш толькі прыемнае, калі насупраць цябе сядзіць цудоўнае стварэнне, якое выклікае ў цябе такую багатую гульню фантазіі. Якое, апрача гэтага, задае адно па адным не вельмі простыя, прызнацца, для адказу пытанні.

— Дзядзя Сеня, а ці проста быць мужчынам?

— Тое ж самае я мог бы спытаць і ў цябе адносна жанчыны, — паспрабаваў выблытацца я. — Таму давай не будзем задаваць тыя пытанні, на якія адказаць немагчыма ў прынцыпе.

Але Марыля не збіралася адступаць:

— Я не прашу ад вас падрабязнага апісання анатамічных асаблівасцяў. Я хацела б ведаць, што гаворыць вам ваш жыццёвы вопыт, ад чаго б вы засцерагаліся, калі б атрымалі магчымасць пачаць жыць з нуля, на што звярталі б найбольшую ўвагу, а, дзядзя Сеня?

Такім чынам, я атрымаў прыкладны план сачынення-імправізацыі. Тут ніяк не абыйсціся без допінгу. Не памятаю, у які ўжо раз мая шклянка пачала бомкаць кавалачкамі лёду і прыемна халадзіць далоні. Але не адказаць на пачутае пытанне я не мог, таму што перада мной сядзела Марыля і ўважліва сачыла за кожным маім рухам.

А што, уласна кажучы, падказвае мне мой жыццёвы вопыт? Тое, бадай, што мужчына заўсёды павінен заставацца самім сабой.

— Фі, як банальна! — скрывілася Марыля. — Я нават пачырванела з-за вас, дзядзя Сеня.

Але ж я зусім не тое меў на ўвазе! Заставацца самім сабой — гэта значыць заўсёды, у кожнай сітуацыі рабіць так, як падказваюць табе твой розум, тваё сэрца, рабіць тое, што табе хочацца рабіць, а не тое, што дыктуюць табе абставіны. І калі ўжо абставіны прыціснуць цябе да муру, не дазваляючы і пальцам паварушыць, калі не будзе ў тваім распараджэнні нічога іншага, апрача як пайсці ўслед загаду з высока ўзнятымі дагары рукамі, — усё адно: заставайся сабой, шукай любую магчымасць, выкарыстоўвай кожны шанц, каб збочыць з выбранай не табой дарогі, каб — няхай нават уцякаючы — у выніку вярнуцца да зыходнага пункту і прымусіць такі іншых узняць дагары лапкі, павярнуўшы гэтым разам да таго самага муру іх. Вось тады ты і здолееш адчуць сябе мужчынам.

— Добра, а калі абставіны не даюць аніякіх магчымасцяў выбіраць? — насядала Марыля. — Калі ты мусіш альбо пагадзіцца, альбо адказаць “не”, выдатна ведаючы, што і там, і там у цябе наперадзе адно — небыццё?

Яна ўся ў сваю маці! Жорсткасць фармуліровак была вельмі характэрная і для Вольгі...

Небыццё, смерць? Сапраўдны мужчына да смерці ў цэлым абыякавы. Такая абыякавасць здаўна пасялілася ў ягоных генах. Не, зразумела, мужчына заўсёды прагне жыць і не збіраецца развітвацца з жыццём проста так, ад няма чаго рабіць. Але калі сам мужчына лічыць, што за сваё, няхай і непрацяглае жыццё ён ужо зрабіў нешта сапраўды вартае, істотнае, яго не павінны спакушаць усе магчымыя жыццёвыя выгоды. У кожным разе, мужчына павінен ставіцца да іх спакойна і годна. Ні магчымасць кахаць самых прыгожых жанчын, ні наяўнасць хуткіх аўтамабіляў і лёгкіх яхт, ні дарагія касцюмы і вытрыманыя напіткі не здольныя перашкодзіць сапраўднаму мужчыну ў кожнай сітуацыі выказаць уласнае “я” і пакінуць за сабой права на апошняе слова. Слабому — няхай! Слабы схопіцца за жыццё ўсімі канечнасцямі, увап’ецца кіпцюрамі, ён забудзецца пра ўсё, убачыўшы пачкі грошай, але машыны, купленыя за такія іудавыя грошы, будуць ламацца, жанчыны — здраджваць у сарцірах з прыслугай і прыносіць хваробы, віно скісне, а з яхт пазбягаюць пацукі. Гора таму, хто пасля такога жыцця наважыцца сцвярджаць, што ён і ёсць мужчына, таму што кожны пражыты дзень у рэальнасці зробіцца годам.

— Дарэчы, пра жанчын, — спыніла мяне Марыля. — А ў якім жа сваім увасабленні мужчына мае найбольш шанцаў падпарадкаваць сабе жанчыну?

Гэта залежыць толькі ад самога мужчыны, а не ад ягонага ўвасаблення альбо становішча ў грамадстве. Тут не мае аніякага значэння, як выглядае той мужчына: ці ён высокі, гожы, з літой мускулатурай, ці невыразны, крываваты, не здольны ані разу падцягнуцца на перакладзіне. Мужчына, мушу паўтарыцца, павінен заставацца сабой. А вось жанчына абавязана не толькі паважаць мужчыну з усімі ягонымі плюсамі ды мінусамі, а яшчэ і імкнуцца да таго, каб заўсёды прыняць ягоныя прапановы і жаданні, каб быць гатовай да таго падпарадкавання. Бо як жа іначай? Калі жанчына кожнае слова мужчыны парыруе ўласнымі, яна ставіць яго ў недарэчнае становішча. Мужчына міжволі пачынае камплексаваць і думаць: а на халеру мне наогул усе тыя праблемы? Нашто псаваць нервы, калі лёгка можна знайсці куды больш прыемны і прыдатны варыянт?

— Мне здаецца, дзядзя Сеня, што некалі, даўно, вы былі змушаны шукаць менавіта той, больш прыдатны варыянт? — спытала Марыля.

Цалкам магчыма. Хоць тады я наўрад ці ўяўляў з сябе сапраўднага мужчыну. А вось што да ўвасаблення...

У мужчын ёсць такая рыса характару, як фантазёрства. Яны часта жадаюць выглядаць значна лепш, чым ёсць. Ім падабаецца выдумляць для ўласных гульняў уласныя правілы і выступаць у тых ролях, дзе трэба чакаць найбольшых апладысментаў, дзе амаль выключана магчымасць правалу, і кожны выбірае нават не адну, а некалькі масак. Так, на ўсялякі выпадак, каб заўсёды існаваў шанц падстрахавацца. І як толькі пачынаецца гульня, на паверхню вынырвае тая ці іншая маска.

Напрыклад, я абіраю маску папулярнага эстраднага спевака. Мне крыху болей за дваццаць, у мяне яшчэ юнацкая постаць, доўгія, рупліва вымытыя валасы, прычасаныя ўласным парыкмахерам. У мяне не моцны, але даволі выразны голас. Я мушу берагчы яго для запісаў і таму на канцэртах проста разяўляю рот пад фанаграму. Дзяўчатам таго хапае: цэлы іх натоўп вішчыць каля сцэны, а я варушу вуснамі і прыкідваю, якая з іх пойдзе сёння са мной у гасцініцу. У мяне ўласная ахова — два накачаныя малайцы, і таму я запрашаю з сабой у гатэль не адну, а значна больш згодных на ўсё фанатак. У мяне ёсць жонка, якая суправаджае мяне ў час гастроляў, але яна мусіць моўчкі зносіць усе мае выхадкі, таму што цалкам корміцца дзякуючы маім ганарарам і папулярнасці. Я ўтрымліваюся на хвалі шалёнага поспеху гады з чатыры, а потым раблюся проста вядомым выканаўцам, які выступае няшмат, але мае дастаткова грошай для цалкам прыстойнага жыцця. Я выбіраю жанчын не спяшаючыся, я трымаю іх побач ужо не адну ноч, а з паўгода, мяне ўжо нічога не хвалюе і не ўзрушае. Я проста вальготна, з асалодай жыву, ведаючы, што перад маёй вядомасцю не здольная ўтрымацца аніводная жанчына, калі толькі яна мяне хоць крышачку цікавіць.

А часам я прымяраю на сябе маску кінаакцёра, чый твар не знікае з экранаў. Мяне бясконца запрашаюць у тэлеперадачы, я раздаю аўтографы і інтэрв’ю, мяне спыняюць на вуліцах і просяць расказаць, што здарыцца з маім героем у наступнай серыі. Асабліва я люблю маладзенькіх журналістак. За іх імкненне даведацца пра мяне як мага больш. І кожнай з іх я даю магчымасць пабадзяцца ў завулках маёй душы. Найлепш тое атрымліваецца ў ложку, але ніколі не чытаю, што яны пра мяне пішуць. Апрача іх, імкнуся падтрымліваць сувязь з дзвюма-трыма тэатральнымі прымадоннамі бальзакаўскага ўзросту. Зразумела, яны ўсе ведаюць, што я па чарзе наведваю іх і застаюся на ноч. А што? Кожная з іх мяне чакае, кожная смачна накорміць і пакладзе спаць на шыкоўны духмяны ложак. Больш мяне нічога істотнага не хвалюе. Потым, з цягам часу з герояў-палюбоўнікаў я пераключуся на іншыя ролі — дэпутатаў Вярхоўнага Савета ды палкоўнікаў міліцыі, я буду выкладаць на акцёрскім аддзяленні Акадэміі мастацтваў, уводзіць маладых актрыс у таямніцы прафесіі. Жыццё не спыняецца!

Неблагая маска і дэпутата. Мяне выбіраюць на хвалі непрыняцця існуючай улады, пачуўшы ад мяне абяцанні прыкласці ўсе сілы для таго, каб палепшыць жыццё простых людзей — маіх выбаршчыкаў. Мне перашкаджаюць, на мяне робяць замах, але я цудам застаюся жыць, ад чаго мая папулярнасць сярод людзей толькі павялічваецца. Мяне ўводзяць у склад назіральных саветаў некалькіх банкаў ды вялікіх фірм, а ў Вярхоўным Савеце давяраюць узначаліць партыйную фракцыю. Я часта выступаю перад народам, мяне штодня запрашаюць на вячэры, у шыкоўныя саўны ці на паляванне. Мае сакратаркі — адданыя мне жанчыны. Ва ўсім. Потым, у перыяд урадавага крызісу, я з вялікай выгадай прадаю галасы маёй фракцыі тым, хто здольны заплаціць больш за іншых, купляю сабе дом на адным з экзатычных астравоў і адкрываю рахунак у мясцовым банку. Адслужыўшы чатыры гады паслом у адной з еўрапейскіх краін, я заўчасна выходжу ў адстаўку і перабіраюся жыць на востраў. Перажываю за грамадзян радзімы, дзе нічога за гэтыя гады не змянілася, хмыкаю, калі чытаю ў газетах выступленні маладых палітыкаў, якія абяцаюць прысвяціць сябе справе служэння айчыне і народу. Дзякаваць Богу, мяне ўсё гэта даўно ўжо не датычыць: я — грамадзянін іншай, ціхай, спакойнай і сытай краіны...

Апошнім часам усё большую вагу набірае маска бізнесмена. Тут стыль жыцця зусім іншы. Няспешнасць, саліднасць ва ўсім, штодзённая дэманстрацыя поўнай жыццёвай незалежнасці і камфорту. Недзе ёсць жонка і двое дзяцей, але бачуся з імі не так часта, бо жывуць яны за мяжой. А тут у мяне дарагая машына, якая не кідаецца ў вочы, шыкоўны офіс у цэнтры горада за бруднымі дзвярыма ванючага пад’езда, тры сакратаркі — як на падбор. Трохпакаёўка ў экалагічна чыстым раёне горада, загарадны дом у тры паверхі з саўнай, вывучаны ўсяму вялікі сабака. Трох сакратарак хопіць на некалькі гадоў, тым больш, што час ад часу яны мяняюцца, але разам з тым моўчкі зносяць прысутнасць іншых жанчын, якія наведваюць мяне зусім не дзеля выканання службовых абавязкаў. Уласныя ўрачы, міліцыянеры, дэпутаты, якім няблага плацяць. Адно зрэдку прыгнятае: адсутнасць праблем. І калі мяне ахопліваюць такія пачуцці, я сумую. Я бяру сваіх купленых мною сяброў, мы едзем за горад, дзе п’ём у саўне экзатычныя напіткі, і дзве голыя скрыпачкі, студэнткі кансерваторыі, апусціўшы ногі ў басейн, за сто баксаў іграюць мне аднаму Паганіні. Альбо Моцарта. Гэта ўжо як я пажадаю.

— Дзядзя Сеня! — Я ўбачыў проста насупраць вялікія, глыбокія вочы Марылі, поўныя болю і крыўды. — Дык што ж вы?! Значыць, усё тое, што вы мне расказалі, — усяго толькі маскі?

А што ж ты думаеш, дзяўчо зялёнае?!

Я, калі толькі пажадаю, магу быць мужным лётчыкам, бясстрашным альпіністам, сарамлівым рахункаводам, непераможным каўбоем, суровым астранаўтам. Любым чалавекам, таму што цудоўны напітак, шыкоўныя цыгарэты, прысутнасць боскага стварэння здольныя развязаць язык кожнаму, самаму маўкліваму мужчыне, які гатовы, як я, дзеля аднаго вечара ахвяраваць нават месячнай зарплатай! А яшчэ ж Дасэн, Дасэн! “Et si tu n’existe-pas, dit-moi pourquoi j’existerais...”

І сапраўды: калі б цябе не было, я выдумаў бы цябе! Выдумаў!

Усё таму, што ў апошнія гады надзвычай рэдка выпадае мне правесці некалькі гадзін так, як мне хочацца. Таму што ўсе мае маскі, скамечаныя, ляжаць у задняй кішэні старых штаноў, і калі я сёння набяруся смеласці нацягнуць адну з іх, нічога іншага, апрача шчырага смеху, у свой адрас я ўжо не пачую. Вось чаму я хачу падзякаваць табе, Марылька, за тое, што сённяшні вечар я змог пабыць сам-насам з сабой, з уласнай фантазіяй, уважліва пераглядаючы ўсе тыя вырабы з кардону, якія я спрабаваў час ад часу прымерыць, але ў рэшце рэшт прызвычаіўся да ўласнага аблічча.

— Дзядзя Сеня! — прашаптала Марыля. — Вам вельмі баліць?

О, не, ніколі! Мне не можа балець тое, чым я ніколі не жыў. Боль я чую ад аднаго: ад далоні, якая павольна пасоўваецца, крадзецца па маёй галаве. Мне баліць ад таго, што я ўжо ніколі, як бы таго ні хацеў, не здолею спыніць тую руку, спыніць час, таму што тады быў шчаслівы: усе мае маскі яшчэ не былі мною набытыя. А двойчы быць шчаслівым гэтак цяжка!..

Ідзі, Марыля, дадому. Я адпускаю цябе, яшчэ раз дзякуючы за тое, што ты дапамагла мне на працягу некалькіх гадзін адчуць сябе сапраўдным мужчынам, здольным на самыя неверагодныя ўчынкі.

І то праўда: калі б мяне не было, я б сябе выдумаў!

Няўпэўненым рухам я паставіў пустую шклянку на стойку.

— Хто тут быў? — спытаў я бармена, з цяжкасцю трымаючы галаву.

— Вам рахунак? — удакладніў ён.

— Хто тут быў? Тут вось, насупраць мяне?

— Вы ўвесь час прасядзелі моўчкі, — вінавата развёў рукамі бармен. — Вы пілі сабе лімонную гарэлку і каву, бясконца слухалі Дасэна і надоўга заплюшчвалі вочы.

— Колькі з мяне? — спытаў я, пахлопаўшы па кішэнях.

— Нічога, — усміхнуўся бармен і паказаў мне бруднаваты скураны мяшэчак. — Прыходзіла нейкая дзіўная пара. Яны размаўлялі на неблагой англійскай мове, казалі, што вы зрабілі іх шчаслівымі, і пакінулі вось гэта.

Бармен развязаў мяшэчак і высыпаў на стойку некалькі жоўтых каменьчыкаў.

— Вам гэтага хопіць надоўга, — сказаў ён. — Такім чынам, дзверы ў кавярню “Тры з плюсам” адчынены для вас заўсёды. Мужчына, дарэчы, назваўся Білам Смітам і перадаў вам запрашэнне наведаць іх у дзень нараджэння нейкай Джэніфер Галдуотэр. Вы яе ведаеце?

Я паціснуў плячыма.

— А адрас? Ён пакінуў адрас?

— Форт Чысты ключ. Я не ведаю, дзе гэта, — адказаў бармен.

— Упершыню чую, — прызнаўся я.

— Шкада, — сказаў бармен і завязаў мяшэчак. — А мне здалося...

— А!.. Ці мала каму што здаецца!

Я выйшаў на вуліцу. Быў позні вечар, ціхі і цёплы, якія зрэдку здараюцца ў канцы жніўня. Я стаяў, трымаючыся рукамі за лаўку. У галаве прыемна шумела, і я зусім не хацеў, каб гэты вечар скончыўся проста так.

— Спадарыні! — спыніў я дзвюх дзяўчат. — Што вы думаеце адносна шклянкі-другой добрага старога віна?

— Ідзі спаць, дзядзька! — Злосна адрэзала адна з іх. — З цябе карысці, як з казла малака.

Ну, дарма вы так! У мяне ёсць утульная аднапакаёўка, стары буфет з многімі цудоўнымі бутэлькамі, ёсць музыка і шыкоўны, мяккі ложак, у якім я засынаю звычайна адзін.

Падкрэсліваю: звычайна! Таму што час ад часу пад вечар званок каля ўваходных дзвярэй з задавальненнем адгукаецца на дотык тонкага, дагледжанага пальчыка. Я нацягваю на твар чарговую маску і спяшаюся адчыніць дзверы.

Што ж зробіш: сёння я вымушаны расказваць чарговую прыдумку. Вы думаеце, лёгка прымусіць жанчыну паверыць у тое, што ты ёй расказваеш? Самі паспрабуйце.

Жадаю поспеху. А калі што... Давайце як-небудзь сустрэнемся ў кавярні “Тры з плюсам”. Тым больш, што там ужо аплачана наперад...

20.08.92